وجوه و نظائر در قرآن

چکیده: دانش وجوه و نظائر یا چند معنایی واژگان قرآنی، از جمله انواع علم قرآنی است که از سده های نخستین هجری مورد توجه و عنایت ویژه مفسران و قرآن پژوهان بوده و در این میان آثار بسیاری بر جای مانده است.
با توجه به گوناگوني موارد استعمال واژه ها در زبان عربي، همواره با اين واقعيت رو به رو هستيم كه گاهي يك واژه در جمله اي معنايي مي دهد كه همان واژه در جمله ديگر معناي متفاوت و حتي گاهي متضاد دارد و تنها با كمك قرينه هاي مختلف مي توان به مفهوم درست آن واژه پي برد. بدين جهت است كه دانشمندان و متخصصان علوم قرآني، موضوعي را تحت عنوان «وجوه و نظاير» مطرح كرده و آن دسته از الفاظ قرآني را كه در موارد مختلف، معاني متفاوتي دارند، مورد بحث و بررسي قرار داده اند. پيش از ورود به اصل موضوع، به سبب يابي اين پديده لغوي مي پردازيم و مي گوييم:
غلف: «و قالوا قلوبنا غلف بل لعنهم اللّه بكفرهم فقليلا ما يؤمنون(1)، و گفتند: دل هاي ما در پوشش است (درك نمي كند، چنين نيست) بلكه به كيفر كفرشان لعنتشان كرده است پس آنان كه ايمان نمي آورند چه اندك شماره اند» «و قولهم قلوبناغلف بل طبع اللّه عليها بكفرهم فلا يؤمنون الا قليلا(2)، و گفتارشان كه دل هاي ما درپوشش است، بلكه خدا به خاطر كفرشان بر دل هاي آنان مهر زده است و درنتيجه (1). بقره 2: 88. (2). نسا 4: 155.
هر یك از وجوه و نظائر گاه در كلمات افرادی هستند و گاه در جمله بندی های كلامی، كه برای هر یك از چهار دسته شواهد بسیاری در قرآن یافت می شود برای هر یك به ترتیب نمونه هایی می توان آورد.  
یكی از مسایل قرآنی، مساله «وجوه و نظائر» است، كه راه احتمال را در فهم معانی قرآن باز نموده و گاهی موجب اشتباه برخی و گاه موجب دست آویزی برای فتنه جویان شده است. فهم معانی قرآن نیاز به ورزیدگی و اندیشه عمیق دارد تاامكان سد احتمالات میسر گردد، لذا شناخت وجوه و احتمالات و نیز اشباه و نظائر یك ضرورت تفسیری به شمار می رود.