آداب تواضع و فروتنی در قرآن؛ سوره فرقان، آیه 63
ویژگیهای بنده متواضع [سوره فرقان، آیه 63]
و بندگان خداى رحمان كسانى‌اند كه روى زمين به فروتنى راه مى‌روند، و چون جاهلان [به ناروا] خطابشان كنند، سلام گويند [و در گذرند](بهرام پور)
1- اطیب البیان (ذیل آیه 63 سوره فرقان)
(وَ عِبادُ الرَّحْمنِ) اضافه تشريفى است مثل اين كه كسى چندين فرزند داشته باشد بگويد:
فرزند من آن كسى است كه اطاعت من را كند و الا همه بندگان خدا هستند، لكن بنده خاص كه بوظايف بندگى رفتار مىكند در حقيقت او بنده رحمن است.
(الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً) بدون تكبر و تبختر و تجبر با كمال ملايمت رفتار مى كنند.
و در بعض اخبار دارد از راه تقيه از دشمنان رفتار آنها است روى زمين با آنها باندازه اى كه حضرت صادق عليه السلام در مقابل منصور دوانقى بفرمايد:
السلام عليك يا امير المؤمنين و لو در قصد او سلام بجدش امير المؤمنين عليه السلام باشد و تقيه واجب، چنانچه فرمود
(التقية دينى و دين آبائى)
و فقها در باب تقيه گفتهاند كه عمل بر خلاف تقيه و لو مطابق با واقع است باطل است.
(وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ) يعنى اهانت و بىاحترامى و جسارت ميكنند اينها در مقابل آنها بر نمى گردند و به درشتى با آنها صحبت نمي كنند بلكه با كمال ملايمت.
(قالُوا سَلاماً) يعنى كلمات سلامتى و خوبى جواب مى دهند يا بآنها به مسالمت رفتار مى كنند.
2- التبیان(ذیل آیه 63 سوره فرقان)
و قوله (وَ عِبادُ الرَّحْمنِ) يعني عباده المخلصين، الذين يعبدونه، المعظمون ربهم (الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً) يعني بالسكينة و الوقار- في قول مجاهد- و قال الحسن: معناه حلماً و علماً، لا يجهلون و إن جهل عليهم. و قال ابن عباس:
بالتواضع لا يتكبرون على أحد (وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ) بما يكرهونه أو يثقل عليهم، قالوا في جوابه (سلاماً) أى سداداً من القول- ذكره مجاهد- و قيل:معناه إنهم قالوا قولا يسلمون به من المعصية لله. و قال قوم: هذا منسوخ بآية القتال.
و ليس الأمر على ذلك، لان الأمر بالقتال لا ينافي حسن المحاورة في الخطاب و حسن العشرة.
3-تفسير الصافي(ذیل آیه 63 سوره فرقان)
وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً.
في المجمع عن الصادق عليه السلام: هو الرجل يمشي بسجيّته التي جبل عليها لا يتكلّف و لا يتبختر.
و القمّيّ عن الباقر عليه السلام: انّه قال في هذه الآية الأئمّة يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً خوفاً من عدوّهم.
و عن الكاظم عن الباقر عليه السلام: انّه سئل عنه فقال هم الأئمّة عليهم السلام يتّقون في مشيهم.
و في الكافي عن الباقر عليه السلام: انّه سئل عنه قال هم الأوصياء مخافة من عدوّهم
وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً تسليماً منكم و متاركة لكم لا خير بيننا و لا شر
4- تفسیر الکاشف(ذیل آیه 63 سوره فرقان)
1- (وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً). قال الإمام جعفر الصادق في تفسير ذلك: «هو الرجل يمشي على سجيته التي جبل عليها، لا يتكلف و لا يتصنع». أجل، على سجيته يمشي من غير تصنع .. و منفردا، لا حواشي و أتباع من خلفه، و لا خدم و حشم من أمامه يركبون الخيول أو الدراجات الناريةتزعج الناس بأصواتها إعلانا عن مقدمه ليفسحوا له و يصفقوا إجلالا و تعظيما.
2- (وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً). المراد بخطاب الجاهلين سفاهة السفهاء، كهزئهم أو شتمهم أو جدالهم بالهوى و الغرض .. و سلاما كناية عن تجاهلهم و الإعراض عنهم استخفافا بشأنهم، و ترفعا عما لا يليق بالرجل الكريم، و المعنى ان المؤمن إذا سمع كلمة السوء تجاهلها حتى كأنه لم يسمعها أو كأن المقصود بها غيره، و هذا هو الهجر الجميل المراد بقوله تعالى: «وَ اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا»- 10 المزمل. و ليس من شك ان الإعراض عن السفيه انما يحسن حيث لا قوة تردعه و إلا وجب تأديبه، و لا بد من تقييد الآية بذلك.
5- ترجمه تفسیر الکاشف(ذیل آیه 63 سوره فرقان)
1. وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً. امام صادق عليه السّلام در تفسير اين آيه فرمود: «او انسانى است كه برطبق سرشتى كه بر آن آفريده شده راه مى رود، نه خود را به زحمت مى اندازد و نه خودنمايى مى كند». آرى، مؤمن انسانى است كه بدون خودنمايى راه مى رود ... و به تنهايى، نه اطرافيان و پيروان او به دنبالش راه مى افتند و نه خدمتكاران و طرفدارانش از پيش روى او حركت مى كنند، درحالىكه بر اسبان و يا موتورسيكلتهايى سوارند كه با بوق زدن مردم را آزار مى دهند و با صداى بلند اعلام مى كنند كه ديگران راه را براى او باز كنند و به احترام او دست بزنند.
2. وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً. مراد از خطاب جاهلان حركتهاى نابخردانه بىخردان است نظير ريشخند، دشنام و يا جدال آنان از روى هوا و هوس.
«سلاما» كنايه از ناديده گرفتن آنها و روى برتافتن از آنهاست، تا آنان تحقير شوند و از كارى كه شايسته انسان باشخصيت نيست خوددارى كنند. معناى آيه چنين است:
انسان مؤمن هرگاه سخن بدى را بشنود، آن را ناديده مى گيرد، تا آنجا كه گويى اصلا آن را نشنيده و يا اينكه مقصود از اين سخن، فرد ديگرى بوده است و اين، همان دورى جستن پسنديده است كه مقصود سخن خداوند مى باشد: «و بر آنچه مى گويند صبر كن و به وجهى پسنديده از ايشان دورى جوى». ترديدى نيست كه روى گردانيدن از انسان نابخرد در صورتى نيكو خواهد بود كه نيروى بازدارندهاى وجود نداشته باشد، وگرنه بايد وى را ادب كرد و به ناچار بايد آيه را به اين قيد، تقييد كنيم.
6- مجمع البیان (ذیل آیه 63 سوره فرقان)
«وَ عِبادُ الرَّحْمنِ» يريد أفاضل عباده و هذه إضافة التخصيص و التشريف كما يقال ابني من يطيعني أي ابني الذي أنا عنه راض و يكون توبيخا لأولاده الذين لا يطيعونه «الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً» أي بالسكينة و الوقار و الطاعة غير أشرين و لا مرحين و لا متكبرين و لا مفسدين عن ابن عباس و مجاهد
و قال أبو عبد الله (ع) هو الرجل يمشي بسجيته التي جبل عليها لا يتكلف و لا يتبختر
و قيل معناه حلماء علماء لا يجهلون و إن جهل عليهم عن الحسن و قيل أعفاء أتقياء عن الضحاك «وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ» بما يكرهونه أو يثقل عليهم «قالُوا» في جوابه «سَلاماً» أي سدادا من القول لا يقابلونهم بمثل قولهم من الفحش عن مجاهد و قيل سلاما أي قولا يسلمون فيه من الإثم أو سلموا عليهم دليله قوله وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ و قال قتادة كانوا لا يجاهلون أهل الجهل و قال ابن عباس لا يجهلون مع من يجهل قال الحسن هذه صفة نهارهم إذا انتشروا في الناس و ليلهم خير ليل إذا خلوا فيما بينهم و بين ربهم يراوحون بين أطوافهم
7- ترجمه مجمع البیان (ذیل آیه 63 سوره فرقان)
وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً: بهترين و شايسته ترين بندگان خدا آنها هستند كه با وقار روى زمين راه مى روند و از تكبر و فساد و معصيت خوددارى مي كنند. اينكه «بندگان خدا» مى گويد: براى تشريف است. يعنى از بندگان خدا انتظارى جز اين نيست. چنان كه پدرى بگويد: فرزند من كسى است كه من از او راضى هستم و مرا اطاعت كند. بدينوسيله فرزندان متخلف را توبيخ مى كند.
امام صادق (ع) فرمود: منظور كسى است كه بر طبيعت خويش حركت كند و از تبختر و تكبر خوددارى نمايد. برخى گويند: يعنى با حلم و دانش گام برمي دارند و در برابر جهل و خيره سرى ديگران متانت خود را از دست نمي دهند.
وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً: هر گاه جاهلان به آنها سخنى زشت و ناپسند بگويند، جواب آنها را بزشتى نمي دهند و زبان خود را به حرفهاى زشت و ناپسند نمى آلايند و در پاسخ آنها مرتكب گناه نمي شوند. يا اينكه به جاهلان سلام مي كنند. چنان كه در جاى ديگر مى فرمايد: «وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ» (هر گاه سخن لغو بشنوند، از آن اعتراض كرده، گويند: اعمال ما براى ما و اعمال شما براى شماست. سلام بر شما: قصص 55) قتاده گويد: اخلاق مسلمين اين بود كه با جاهلان سرسرى نمي كردند. ابن عباسمى گويد: در برابر كسى كه جهالت مي كرد، جهالت نمي كردند. حسن گويد: روزها كه در ميان مردم منتشر مى شدند، اخلاقشان اين بود. اما شب آنها هم بهترين شبها بود. با خداى خود خلوت مى كردند و براز و نياز مى پرداختند.
8- تفسیر المیزان (ذیل آیه 63 سوره فرقان)
قوله تعالى: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً» لما ذكر في الآية السابقة استكبارهم على الله سبحانه و إهانتهم بالاسم الكريم: الرحمن، قابله في هذه الآية بذكر ما يقابل ذلك للمؤمنين و سماهم عبادا و أضافهم إلى نفسه متسميا باسم الرحمن الذي كان يحيد عنه الكفار و ينفرون.
و قد وصفتهم الآية بوصفين من صفاتهم:
أحدهما: ما اشتمل عليه قوله: الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً» و الهون على ما ذكره الراغب التذلل، و الأشبه حينئذ أن يكون المشي على الأرض كناية عن عيشتهم بمخالطة الناس و معاشرتهم فهم في أنفسهم متذللون لربهم و متواضعون للناس لما أنهم عباد الله غير مستكبرين على الله و لا مستعلين على غيرهم بغير حق، و أما التذلل لأعداء الله ابتغاء ما عندهم من العزة الوهمية فحاشاهم و إن كان الهون بمعنى الرفق و اللين فالمراد أنهم يمشون من غير تكبر و تبختر.
و ثانيهما: ما اشتمل عليه قوله: «وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً» أي إذا خاطبهم الجاهلون خطابا ناشئا عن جهلهم مما يكرهون أن يخاطبوا به أو يثقل عليهم كما يستفاد من تعلق الفعل بالوصف أجابوهم بما هو سالم من القول و قالوا لهم قولا سلاما خاليا عن اللغو و الإثم، قال تعالى: «لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا تَأْثِيماً إِلَّا قِيلًا سَلاماً سَلاماً»: الواقعة: 26، و يرجع إلى عدم مقابلتهم الجهل بالجهل.و هذه- كما قيل- صفة نهارهم إذا انتشروا في الناس و أما صفة ليلهم فهي التي تصفها الآية التالية.
9- ترجمه تفسیر المیزان (ذیل آیه 63 سوره فرقان)
" وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً".
[صفات مؤمنين: تواضع و فروتنى، و برخورد سالم در مقابل برخورد زشت و لغو جاهلان با ايشان]
بعد از آنكه در آيه قبلى استكبار و خودخواهى كفار بر خداى سبحان و اهانتشان نسبت به اسم كريم و رحمان را ذكر كرد، در اين آيه در مقابل آن رفتار مؤمنين را ذكر مى كند كه نه تنها به اسم رحمان اهانت نمى كند، بلكه خود را بنده رحمان مى دانند همان رحمانى كه كفار از لفظ آن گريزان بودند و نفرت داشتند.
در اين آيه دو صفت از صفات ستوده مؤمنين را ذكر كرده، اول اينكه:" الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً- مؤمنين كسانى هستند كه روى زمين با وقار و فروتنى راه مى روند" و" هون" به طورى كه راغب گفته به معناى تذلل و تواضع است «1» بنا بر اين، به نظر مى رسد كه مقصود از راه رفتن در زمين نيز كنايه از زندگى كردنشان در بين مردم و معاشرتشان با آنان باشد.
پس مؤمنين، هم نسبت به خداى تعالى تواضع و تذلل دارند و هم نسبت به مردم چنينند، چون تواضع آنان مصنوعى نيست، واقعا در اعماق دل، افتادگى و تواضع دارند و چون چنينند ناگزير، نه نسبت به خدا استكبار مى ورزند و نه در زندگى مى خواهند كه بر ديگران استعلاء كنند و بدون حق، ديگران را پائينتر از خود بدانند و هرگز براى به دست آوردن عزت موهومى كه در دشمنان خدا مى بينند در برابر آنان خضوع و اظهار ذلت نمى كنند. پس خضوع و تذللشان در برابر مؤمنين است نه كفار و دشمنان خدا، البته اين در صورتى است كه به گفته راغب كلمه" هون" به معناى تذلل باشد. و اما اگر آن را به معناى رفق و مدارا بدانيم معناى آيه اين مى شود كه: مؤمنين در راه رفتنشان تكبر و تبختر ندارند.
صفت دومى كه براى مؤمنين آورده اين است كه، چون از جاهلان حركات زشتى مشاهده مى كنند و يا سخنانى زشت و ناشى از جهل مى شنوند، پاسخى سالم مى دهند، و به سخنى سالم و خالى از لغو و گناه جواب مى گويند، شاهد اينكه كلمه سلام به اين معنا است آيه" لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا تَأْثِيماً إِلَّا قِيلًا سَلاماً سَلاماً" «2» مى باشد، پس حاصل و برگشت معناى اين كلمه به اين است كه: بندگان رحمان، جهل جاهلان را با جهل مقابله نمى كنند.
__________________________________________________
(1) مفردات راغب، ماده" هان".
(2) بهشتيان در بهشت هيچ سخنى لغو و گناه نمىشنوند، هر چه مىشنوند سلام است و سلام.
سوره واقعه، آيه 26.
و اين صفت، صفت عباد رحمان در روز است كه در ميان مردمند
10-تفسیر نمونه(ذیل آیه 63 سوره فرقان)
تفسير: صفات ويژه بندگان خاص خدا
از اين آيات به بعد بحث جامع و جالبى پيرامون صفات ويژه بندگان خاص پروردگار كه تحت عنوان" عباد الرحمن" آمده، مطرح مى شود، و در حقيقت تكميلى است براى آيات گذشته كه مشركان لجوج هنگامى كه نام خداوند رحمان برده مىشد از سر استهزاء و غرور مى گفتند: رحمان چيست؟ و ديديم كه قرآن ضمن دو آيه خداوند" رحمان" را به آنها معرفى كرد، اكنون نوبت اين رسيده است به بندگان خاص اين خداوند رحمان را معرفى كند، جايى كه بندگان او اين قدر عالى مقام و با شخصيتند عظمت خداى رحمان را بهتر مى توان درك كرد.
اين آيات دوازده صفت از صفات ويژه آنان را بيان مى كند كه بعضى به جنبه هاى اعتقادى ارتباط دارند، و برخى اخلاقى، و پاره اى اجتماعى، قسمتى جنبه فردى دارد و بخش ديگرى جمعى است، و رويهم رفته مجموعه اى است از والاترين ارزشهاى انسانى.
نخست مى گويد:" بندگان خاص خداوند رحمان كسانى هستند كه با آرامش و بى تكبر بر روى زمين راه مى روند" (وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً) «1».
در واقع نخستين توصيفى كه از" عِبادُ الرَّحْمنِ" شده است، نفى كبر و غرور و خودخواهى است كه در تمام اعمال انسان و حتى در كيفيت راه رفتن او آشكار مى شود زيرا ملكات اخلاقى هميشه خود را در لابلاى اعمال و گفتار و حركات انسان نشان
__________________________________________________
(1)" هون" مصدر است و به معنى نرمش و آرامش و عدم تكبر مى باشد، و استعمال مصدر در معنى اسم فاعل در اينجا براى تاكيد است، يعنى آنها آن چنانند كه گويى عين آرامش و نفى تكبرند!
می دهند، تا آنجا كه از چگونگى راه رفتن يك انسان مى توان با دقت و موشكافى به قسمت قابل توجهى از اخلاق او پىبرد.
آرى آنها متواضعند، و تواضع كليد ايمان است، در حالى كه غرور و كبر كليد كفر محسوب مى شود، در زندگى روزمره با چشم خود ديده ايم و در آيات قرآن نيز كرارا خوانده ايم كه متكبران مغرور حتى حاضر نبودند به سخنان رهبران الهى گوش فرا دهند، حقايق را به باد مسخره مى گرفتند، و ديد آنها فراتر از نوك بينى آنها نبود، آيا با اين حالت كبر ايمان آوردن امكان پذير است؟! آرى اين مؤمنان بنده خداوند رحمانند، و نخستين نشانه بندگى همان تواضع است. تواضعى كه در تمام ذرات وجود آنان نفوذ كرده و حتى در راه رفتن آنها آشكار است.
و اگر مى بينيم يكى از مهمترين دستوراتى كه خداوند به پيامبرش مى دهد اين است كه وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا: در روى زمين از سر كبر و غرور گام بر مدار چرا كه نمى توانى زمين را بشكافى و طول قامتت هرگز به كوهها نمى رسد. (سوره اسراء آيه 37) نيز به خاطر همين است كه روح ايمان تواضع مى باشد.
راستى اگر انسان كمترين شناختى از خود و جهان هستى داشته باشد مى داند در برابر اين عالم بزرگ چه اندازه كوچك است؟ حتى اگر گردنش همطراز كوهها شود تازه بلندترين كوههاى زمين در برابر عظمت زمين كمتر از برآمدگىهاى پوست نارنج نسبت به آن است، همان زمينى كه خود ذره ناچيزى است در اين كهكشانهاى عظيم.
آيا با اين حال كبر و غرور دليل جهل و نادانى مطلق نيست؟! در حديث جالبى از پيامبر ص مى خوانيم كه روزى از كوچه اى عبور مى كردند جمعى از مردم را در يك نقطه مجتمع ديدند از علت آن سؤال كردند
عرض كردند ديوانه اى است كه اعمال جنون آميز و خندهآورش مردم را متوجه خود ساخته پيامبر آنها را به سوى خود فرا خواند و فرمود: مى خواهيد ديوانه واقعى را به شما معرفى كنم؟ همه خاموش بودند و با تمام وجودشان گوش مىدادند:
فرمود:
المتبختر فى مشيه، الناظر فى عطفيه، المحرك جنبيه بمنكبيه الذى لا يرجى خيره و لا يؤمن شر، فذلك المجنون و هذا مبتلى!:
" كسى كه با تكبر و غرور راه مى رود و پيوسته به دو طرف خود نگاه مى كند، پهلوهاى خود را با شانه خود حركت مى دهد (غير از خود را نمى بيند و انديشه اش از خودش فراتر نمى رود) كسى كه مردم به خير او اميد ندارند و از شر او در امان نيستند ديوانه واقعى او است اما اين را كه ديديد تنها يك بيمار است".
دومين وصف آنها حلم و بردبارى است چنان كه قرآن در ادامه همين آيه مى گويد:" و هنگامى كه جاهلان آنها را مورد خطاب قرار مى دهند و به جهل و جدال و سخنان زشت مىپردازند در پاسخ آنها" سلام" مى گويند" (وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً).
سلامى كه نشانه بى اعتنايى توأم با بزرگوارى است، نه ناشى از ضعف، سلامى كه دليل عدم مقابله به مثل در برابر جاهلان و سبك مغزان است، سلام وداع گفتن با سخنان بى رويه آنها است، نه سلام تحيت كه نشانه محبت و پيوند دوستى است، خلاصه سلامى كه نشانه حلم و بردبارى و بزرگوارى است.
آرى يكى ديگر از پديدههاى با عظمت روحى آنها تحمل و حوصله است كه بدون آن هيچ انسانى راه دشوار و پر فراز و نشيب عبوديت و بندگى خدا را طى نخواهد كرد مخصوصا در جوامعى كه افراد فاسد و مفسد و جاهل و نادان در آن فراوان است.
11- تفسیر نور(ذیل آیه 63 سوره فرقان)
1- بالاترين مدال براى انسان، مدال بندگى خداست. «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ» زيرا انتساب به بىنهايت، انسان را بالا مى برد.
2- رفتار هر كس، نشان دهندهى شخصيّت اوست. عِبادُ الرَّحْمنِ ... يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً (بندگان خاص خداوند، مظهر تواضع هستند.)
3- اسلام، دين جامعى است كه حتّى براى چگونه راه رفتن برنامه دارد. «يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً»
4- ايمان واعتقاد انسان، در رفتار شخصى او مؤثّر است. عِبادُ الرَّحْمنِ ... يَمْشُونَ
5- تواضع، ثمرهى بندگى و نخستين نشانه ى آن است. «هَوْناً»
6- سرچشمه ى مدارا و نرمخويى بندگان خدا، ايمان است، نه ترس و ضعف آنان. عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ ...
7- وقار و نرمى از بارزترين صفات مؤمن است. يَمْشُونَ ... هَوْناً
8- تواضع نسبت به همه ى مردم لازم است. (نسبت به زن و مرد، كوچك وبزرگ، دانا و نادان). يَمْشُونَ ... هَوْناً ... قالُوا سَلاماً
9- با جاهلان مقابله به مثل نكنيد. «إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً»
10- مُدارا و حلم و حوصله، از صفات بارز مؤمنان است. «قالُوا سَلاماً»
__________________________________________________
(1). مريم، 46- 47.
(2). نهجالبلاغه، خطبه همام.
11- تواضع بايد هم در عمل باشد، يَمْشُونَ ... هَوْناً، هم در كلام، «قالُوا سَلاماً» و هم در عبادت. «سُجَّداً وَ قِياماً»
12- با افراد نادان و فرومايه مجادله نكنيد. «قالُوا سَلاماً» (آنان سخنى در شأن خود مى گويند، ولى شما سخنى عالمانه و كريمانه بگوييد)
13- بهترين وقت عبادت، شب است و بين شب ونماز ومناجات، رابطه محكمى است. «يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ» (فضاى آرام، دورى از ريا، تمركز فكر، از بركات شب است)
14- شب زندهدارى و استمرار و تداوم عبادت، نشانهى بندگان خاصّ خداوند است. (فعل مضارع «يَبِيتُونَ» نشانهى استمرار است)
15- آنچه به عبادت ارزش مى دهد، اخلاص است. «لِرَبِّهِمْ»
12- تفسیر مخزن العرفان(ذیل آیه 63 سوره فرقان)
وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً پس از آنكه حسن ابداع و جمال و صفاى عالم سماوات را از ستارگان و ماه و خورشيد و چگونگى نور افشانى آنها را در آيه بالا تذكّر مي دهد و در آيات ديگر بشر را گرامى داشته و در مقام امتنان بوى يادآورى مي نمايد كه ماه و خورشيد و اوضاع سماوى را براى انتفاع بشر مسخر گردانيديم و راجع بزمين فرموده (هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً) سوره بقره آيه 27. و در اين آيات بعد تذكّر مي دهد كه انسان وقتى بمقام عبوديت مي رسد و متصف بصفت عبديّت مي گردد كه داراى دوازده صفت نيكو باشد و آن را شماره نموده.
1- بندگان خداى رحمان چنينند كه در زمين بطور وقار و سكينه و لين راه مي روند چون در هر عملى حدّ وسط آن نيكو است در راه رفتن نيز چنين استكه بايستى حدّ وسط را مراعات نمود نه متكبرانه و بسيار آهسته راه رفت و نه متجبّرانه و كوبان بزمين راه برود.
گفته اند (هونا) ميشود مصدر و موصوف به باشد و در معنى (يمشون مشيا هيّنا) يعنى بطور خوارى و شكستگى راه ميروند، يا منصوب باشد بر حاليت بمعنى هينين يعنى در حالتى كه متواضع و متذلل باشند، يكى از وصاياى لقمان بپسرش اين بود (وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً).
2-وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً از صفات عباد الرحمن اين است كه وقتى جهال و سفهاء با وى بخشونت خطاب نمايند و بسخن ركيك وى را بيازارند غمض عين نموده و بجواب نيكو آن را ردّ نمايد.
سلام مأخوذ از سلامتى است، شايد اشاره باين باشد كه در پاسخ گفتار جهال كلامى مي گويند كه خود را از اذيت آنها نگاه دارد يا سخنى گويند كه سلامتى جهال و مردمان بىخرد در آن باشد و سبب هدايت آنان گردد.
بعضى از مفسرين گفته اند اين آيه به آيات جهاد نسخ گرديده لكن اين توجيه وجهى ندارد زيرا كه اين طور معاشرت حتى با كفار از حسن اخلاق بشمار مي رود.
13-تفسیر منهج الصادقین (ذیل آیه 63 سوره فرقان)
وَ عِبادُ الرَّحْمنِ و بندگان يا پرستندگان خداى بسيار رحمت كننده يعنى راسخ در عبادت او و بنا بر اين جمع عابد است چون و تاجر تجار اضافه براى تخصيص است و تفضيل و در فصول آورده كه چنانچه اسم رحمن خاص است بحق سبحانه اين عباد كه صفات ايشان در اين آيه مى آيد نيز خواص بارگاه اويند حاصل كه اين بندگان خداى الَّذِينَ يَمْشُونَ آنانند كه مي روند عَلَى الْأَرْضِ بر روى زمين هَوْناً از روى تواضع و افتادگى و يا بسكينه و وقار نه از اشر و بطر هم چنان كه ذى متكبرانست و لهذا
قال ابو عبد اللَّه ع هو ان يمشى الرجل بسجيته التي جهل عليها لا يتكلف و لا يتبختر
و يا مي روند بردباران و نيكوكاران و يا عفو نمايندگان و پرهيزكاران و مي تواند بود كه هون مصدر موصوف به باشد و تقدير اينكه يمشون مشيا هينا يعنى مي روند رفتنى بخوارى و شكستگى و يا آنكه منصوب باشد بر حاليت أي هنين يعنى در حالتى كه متواضع و متذلل باشند وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ و چون خطاب كنند مر ايشان را نادانان و سخنى بى ادبانه بديشان گويند قالُواگويند ايشان در جواب سَلاماً قولى با سلامت يعنى سخنى با سداد و صواب كه بآن سالم مانند از ايذا و ضرر ايشان يا از مأثم پس سلام بمعنى تسليم باشد و يا قول سداد و مراد ترك تعرض سفها است و اعراض از مجادله و مكالمه ايشان و تجاهل از قول و فعل جاهلان و گويند سلام اينجا بمعنى متاركه است يعنى يك ديگر را واگذاشتن و وداع كردن و از اينجا است كه اين را سلام وداع گويند يعنى ما شما را واگذاشتيم و در معرض جواب شما نميآئيم گويند مراد قول سلام عليكم است يعنى چون جهله و سفها را ببينيد سلام كنيد تا از شر ايشان ايمن گرديد
جستجو
دیگر سایت های موسسه
