اولین و آخرین آیه و سوره

درباره اولین آیه یا سوره نازل شده از قرآن کریم سه نظر وجود دارد:
1. گروهی معتقدند كه اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است كه مقارن بعثت پیامبر نازل شده است، هنگامی كه ملك (فرشته) فرود آمد و پیامبر را باعنوان «نبوت» ندا داد و به او گفت: بخوان، گفت: چه بخوانم؟
پس او را در پوشش خود گرفت و گفت: «اقرا باسم ربك الذی خلق، خلق الانسان من علق، اقرا و ربك الاكرم الذی علّم بالقلم، علّم الانسان ما لم یعلم»(1) از امام صادق (ع) روایت شده است كه فرمود: «اول ما نزل علی رسول اللّه (ص) بسم اللّه الرحمن الرحیم اقرا باسم ربك و آخر مانزل علیه: اذاجاء نصرالله».(2)
2. گروهی نخستین سوره نازل شده را سوره مدثر می دانند از ابن سلمه روایت شده است كه از جابربن عبداللّه انصاری سؤال كردم: كدامین سوره یا آیه قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟
گفت: «یا ایها المدثر» گفتم: پس «اقرا باسم ربك» چه؟
گفت: گفتاری كه از پیامبر اكرم (ص) شنیده ام اكنون برای شما بازگو می كنم شنیدم كه فرمود: مدتی را در مجاورت كوه حرا گذرانیدم در پایان كه از كوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم، ندایی شنیدم به هر طرف نگریستم كسی را ندیدم سپس سر به آسمان بلند كردم، ناگهان او (جبرئیل) را دیدم لرزشی مرا فرا گرفت، به خانه نزد خدیجه آمدم، خواستم تا مرا بپوشاند آن گاه «یا ایها المدثر، قم فانذر»(3) نازل شد.(4) گروهی از این حدیث استفاده كرده اند كه اولین سوره نازل شده درابتدای وحی بر پیامبر اكرم (ص) این سوره است (5) ولی در متن حدیث هیچ گونه اشاره ای به این امر كه نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است، و صرفا استنباط جابر از این حدیث چنین بوده است شاید این پیش آمد پس از مدتی كه از بعثت گذشته بود (فترت) صورت گرفته باشد، زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی وحی منقطع گردید و دوباره آغاز شد شاهد بر این مدعی حدیث زیر است:
از جابربن عبداللّه روایت دیگری شده است كه پیامبر(ص) درباره فترت وحی سخن می گفت و می فرمود: «هنگامی كه به راه خود ادامه می دادم، ناگاه ندایی از آسمان شنیدم سربلند كردم، فرشته ای را دیدم كه در كوه حرا نیز آمده بود از دیداراو به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قرار گرفتم سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم: زملونی، زملونی (مرا بپوشانید) آن گاه مرا پوشاندند در این موقع آیات: (یا ایها المدثر، قم فانذر، و ربك فكبر، و ثیابك فطهّر و الرجز فاهجر)(6) نازل شد پس از آن، وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد).»(7)
3. گروهی اولین سوره نازل شده را سوره فاتحه می دانند. زمخشری می گوید: «بیش تر مفسرین بر این عقیده اند كه سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است».
علامه طبرسی از استاد احمد زاهد در كتاب ایضاح به نقل ازسعید بن المسیب از مولا امیرالمؤمنین (ع) آورده است كه فرمود: «از پیامبر(ص) ازثواب قرائت قرآن سؤال نمودم، سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود، به ترتیب نزول سوره ها پس اولین سوره ای را كه در مكه نازل شده است، سوره «فاتحه» بر شمرد، سپس «اقرا باسم ربك» و آن گاه سوره (ن و القلم).(8)
واحدی نیشابوری در اسباب النزول درباره ابتدای بعثت چنین آورده است: «گاه كه پیامبر باخود خلوتی داشت، ندایی از آسمان می شنید كه موجب هراس وی می شد و درآخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمد! گفت: لبیك گفت: بگو«بسم اللّه الرحمان الرحیم الحمد للّه رب العالمین».(9) البته پیامبر اكرم (ص) از همان ابتدای بعثت با گروه كوچك خود (علی و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق سنت اسلامی انجام می داد و نماز بدون فاتحه الكتاب برپا نمی شود و در حدیث آمده است: «اولین چیزی كه جبرئیل به پیامبر(ص) تعلیم داد، نماز و وضو بود» كه لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است.
جلال الدین سیوطی می گوید: «هرگز نبوده است كه نماز در اسلام بدون فاتحه الكتاب باشد».(10)

میان این سه نظر می توان به گونه ای جمع كرد، زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره علق به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است، و این مساله مورد اتفاق نظراست. سپس چند آیه از ابتدای سوره مدثر نازل شده است، ولی اولین سوره كامل كه بر پیامبر نازل گردیده سوره حمد است و چند آیه از سوره علق یا سوره مدثر درآغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه های سوره این عنوان را یافته است. لذا اشكالی ندارد كه بگوییم اولین سوره، سوره حمد است و به نام فاتحه الكتاب خوانده می شود. وجوب خوانده شدن این سوره در نماز اهمیت آن را می رساند، به طوری كه آن را سزاوار عدل و همتای قرآن شدن، می كند: «ولقد آتیناك سبعا من المثانی و القرآن العظیم(11)، و به راستی ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم را دادیم» سوره ای كه به نام «سبعا من المثانی» خوانده می شود بنابر نقلی سوره حمد است كه مشتمل بر هفت آیه است. از این جهت «مثانی» گفته می شود كه به سبب كوتاهی قابل تكرار است. به ویژه سوره حمد كه روزانه در نماز تكرار می شود.
پس اگرترتیب نزول سوره ها را از نظر ابتدای سوره ها در نظر بگیریم، اولین سوره، علق و پنجمین سوره، حمد است و اگر سوره كامل را ملاك بدانیم، اولین سوره كامل سوره حمد است.

آخرین آیه و سوره

در روایات منقول از اهل بیت (ع) آمده است كه آخرین سوره، سوره نصر است. دراین سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده كه پایه های آن استوار و مستحكم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته اند: «بسم الله الرحمن الرحیم، اذا جاء نصرالله و الفتح، و رأیت الناس یدخلون فی دین الله افواجا، فسبح بحمد ربك واستغفره انه كان توابا»(12) با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند زیرا پیروزی مطلق اسلام بر كفر و تثبیت و استحكام پایه های دین را بشارت می داد ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناك گردید و گریان شد پیامبر(ص) به اوفرمود: «ای عمو چرا گریانی؟» گفت: «به گمانم از پایان كار تو خبرمی دهد». پیامبر(ص) فرمود: «همان گونه است كه گمان برده ای» پیامبر پس از آن دوسال بیش تر زیست نكرد.(13)
امام صادق (ع) فرمود: «آخرین سوره، اذا جاء نصرالله و الفتح است»(14) ازابن عباس نیز روایت شده كه آخرین سوره، سوره نصر است [(15) و نیز روایت شده است: آخرین سوره، سوره برائت است كه نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر(ص) علی (ع) را فرستاد تا آن را بر جمع مشركین بخواند.(16)
در بسیاری از روایات آمده است: آخرین آیه كه بر پیامبر اكرم (ص) نازل شد این آیه بود: «و اتقوا یوما تُرجعون فیه الی الله ثم توفّی كلّ نفس ما كسبت و هم لایظلمون» (17) جبرئیل آن را نازل كرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس ازآیه شماره 280) از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنابرقولی 7 روز ادامه حیات نداد.(18)
احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی (متوفای سال های پس از292) در تاریخ خود چنین آورده است: «گفته اند كه آخرین آیه نازل شده بر پیامبراكرم (ص) این آیه بود: «الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا»(19)، ـ سپس در ادامه می گوید: ـ و همین گفتار نزد ما صحیح واستوار است و نزول آن در روز نصب مولا امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب در غدیرخم بوده است».(20)
آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است، زیرا سوره نصر در سال فتح مكه (عام الفتح) كه سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح، سال نهم هجرت نازل شده است. راه جمع میان این روایات بدین گونه است كه بگوییم: آخرین سوره كامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره برائت است. اما آیه «واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله» (21) طبق روایت ماوردی در مِنی به سال حجة الوداع نازل گردید.(22) بنابراین نمی تواند آخرین آیه باشد، زیرا آیه «اكمال» پس از بازگشت پیامبر(ص) از حجه الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است پس گفته ابن واضح یعقوبی، صحیح تر به نظر می رسد، زیرا سوره برائت، پس از فتح مكه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجه الوداع) نازل شده است.
علاوه برآن، سوره مائده مشتمل بر یك سری احكام است كه پایان جنگ و استقرار اسلام را می رساند به ویژه آیه «اكمال» كه ازپایان كار رسالت خبر می دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد پس آخرین سوره كامل، سوره نصر است كه در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه كه پایان كار رسالت را خبر می دهد، آیه «اكمال» است گرچه ممكن است به اعتبار آیات الاحكام، آخرین آیه: «واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله»(23) باشد كه در سوره بقره ضبط و ثبت شده است.

(1). علق 96: 5 ـ 1 ر ك: تفسیر منسوب به امام عسكری ، ص 157 بحارالانوار، ج18 ، ص 206، حدیث 36 تفسیربرهان ، ج2 ، ص 478 صحیح مسلم ، ج1 ، ص 97 صحیح بخاری ، ج1 ، ص 3.
(2). اصول كافی ، ج2 ، ص 628 عیون اخبارالرضا، ج2 ، ص 6 بحارالانوار، ج92 ، ص 39.
(3). مدثر 74: 2 ـ 1.
(4). صحیح مسلم ، ج1 ، ص 99 و رجوع كنید به: امام احمد بن حنبل ، مسند احمد، ج3 ، ص 306.
(5). ر ك: بدرالدین زركشی ، البرهان فی علوم القرآن ، ج1 ، ص 206.
(6). مدثر 74: 5 ـ 1.
(7). صحیح بخاری ، ج1 ، ص 4 صحیح مسلم ، ج1 ، ص 98 و رجوع كنید به: مسند احمد، ج3 ، ص 325.
(8). تفسیر طبرسی ، ج10 ، ص 405 و رجوع كنید به: الكشاف ، ج4 ، ص 775.
(9). فاتحه 1: 2 ـ 1 اسباب النزول ، ص 11.
(10). الاتقان ، ج1 ، ص 12.
(11). حجر 15: 87.
(12). نصر 110: 3 ـ 1.
(13). تفسیر طبرسی ، ج10 ، ص 554.
(14). تفسیر برهان ، ج1 ، ص 29.
(15). الاتقان ، ج1 ، ص 27.
(16). تفسیر صافی ، ج1 ، ص 680.
(17). بقره 2: 281 برخی از نظر ادبی اشكال كرده گفته اند، مصدر بودن آیه به «واو» عاطفه ، با نزول انفرادی آیه سازش ندارد ولی باید توجه داشت ـ بر فرض صحت روایت ـ مصدر شدن آیه به «واو» از آن جهت است تاتكمله آیه قبل قرار گیرد گرچه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گردیده باشد علاوه مصدر شدن جمله های بدون سابقه ، به «واو» در استعمالات عربی فراوان است: «و لقد امر علی اللئیم یسبنی فمضیت ثمه قلت لا یعنینی» «و رب قائله یوما بذی سلم این الطریق الی حمام منجاب» و در قرآن نیز فراوان یافت می شودكه بر سر آیاتی «واو» آمده كه با آیات قبل رابطه ای ندارند مثلا: «انما قولنا لشی اذا اردناه ان نقول له كن فیكون و الذین هاجروا فی اللّه من بعد ما ظلموا و ما ارسلنا من قبلك الا رجالا نوحی الیهم» (سوره نحل 43 ـ 40) آیه نخست در امر تكوین است آیه بعد در رابطه با مهاجرت آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران پرواضح است كه این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی درپی ثبت شده اند.
(18). تفسیر شبر، ص 83 تفسیر ماوردی ، ج1 ، ص 282.
(19). مائده 5: 3.
(20). ابن واضح یعقوبی ، تاریخ یعقوبی ، ج2 ، ص 35.
(21). بقره 2: 281.
(22). تفسیر ماوردی (النكت العیون ) ج 1، ص 63 زركشی البرهان ، ج1 ، ص 186.
(23). بقره 2: 281.