بهشت از منظر تصویر اوصاف و القاب

همانطور که می دانیم خداوند متعال در آیات شریف قرآن کریم تصویری از ویژگی‏ها و خصوصیات بهشت و شرح و توصیف زندگی بهشتیان را تبیین می کند که بررسی دقیق این آیات (که در اکثر آنها خداوند متعال مؤمنان با ایمان وپرهیزکار را به چنین پاداشی بشارت می‏دهد) علاوه بر نمودار ساختن هدف خداوند متعال از خلقت و دوستی و لطف بی نهایت نسبت به انسان، می‏تواند موجب انگیزه و دلگرمی و ایجاد شور و شوق در انتخاب راهی باشد که انسان همواره و به ‏طور فطری در پی آن بوده است.

هم‏چنین درک درست این آیات می‏تواند راهنمایی باشد که پیش از مرگ نیز انسان را از یک زندگی بهشتی بهره‏ مند می نماید. واژه بهشت از نظر لغوی به معنای جنت، فردوس، مینو، باغی که از خوبی و خرمی نظیر نداشته باشد و جایی که نیکوکاران بعد از مردن همیشه در آنجا خواهند بود و مقابل آن دوزخ است که جای بدکاران است. 1

بهشت موعود دارای مراتب و درجاتی مانند جنت نعیم، مأوا، عدن و فردوس است ولی علاوه بر مراتب، اوصاف و القابی مانند: دارالسلام، دارالارث، دارالرضا، دارالمقام و فوز عظیم و ... را داراست. 2

اوصاف بهشت

دارالسلام

در قرآن آیات بسیاری بر وجود نعمت‏های مادی تصریح دارد که نقطه آغاز و ابتدای این نعمت‏ها، صحرای محشر است که از آنجا بهشتیان به دارالسلام که یکی از القاب بهشت است خوانده می‏شوند: «وَ اللهُ یَدعُوا الی دارالسلامِ و یَهدی مَن یَشاءُ الی صِراطِ مُستقیمِ» (سوره یونس، آیه 25) از نظر لغوی به معنای جای امن و آرام و سلامت است. دارالسلام نمایانگر محیطی آرام و امن است که مملو از صفا و صمیمیت و همدلی و یکرنگی بوده و صلح و آرامش و دوستی و یکرنگی در آن موج می‏زند.

این رستگاران با هدایت نوری که مقابل آنها می‏ درخشد و مسیر و راه را برای آنها روشن می‏کند به سوی بهشت با شتاب در حرکت اند، و در همان حال بشارتِ بهشت‏هایی به آنها داده می‏شود که از زیر درختانش نهرهایی جاری است: «یَومَ ‏تَریَ المُؤمِنینَ وَ المُؤمِناتِ یَسعی نُوُرهُم بینَ أیدیِهِم وَ بِأیمانِهِم بُشرَیکُمُ الیومَ جناتٌ تَجری مِن تَحتِها الانهارُ خالدینَ فیها ذلکَ هُوَ الفَوزُ العَظیم» (سوره حدید، آیه 12) و آثار بشارت و مژده که مبین مسرت باطنی آنهاست در چهره ‏های آنها کاملاً مشهود است (سوره غاشیه، آیات 8و9).

در محل ورودی بهشت، فرشتگان نگهبان با پیام «اُدخُلوُها بِسَلامٍ آمِنین» (سوره حجر، آیه 46) به آنها خوش ‏آمد می‏گویند و آرامشی کامل را که نمایانگر خروج هرگونه کینه و کدورت و بدبینی از سینه ‏های آنهاست را به آنها بشارت می‏دهند «و نَزَعنا مَا فِی صُدُورِهِم مِن غِل اِخواناً» (سوره حجر، آیه 47). نکته لطیف این که کلمه نزع از معنای خاصی برخوردار است و آن این است که چنان از دل‏های آنان غل و غش و کینه و کدورت را بیرون می‏کشیم که گویی هرگز آلودگی و کدورتی نداشته‏ اند.

دارالارث

بهشت را به پرهیزگاران ارث می‏دهند: «تِلکَ الجَنةُ الَتی نُورِث مِن عِبادِنا مَن کانَ تَقیّاً» (سوره مریم، آیه 63). ارث در دنیا مال و ثروتی است که بدون هیچ رنج و زحمتی به دست می ‏آید و در مالکیت آن هیچ جای شک و شبهه نیست ولی بهشت، ارثی است که مؤمنان در مقابل اعمال صالحی که در دنیا انجام داده ‏اند از آن بهره ‏مند می‏شوند.

دارالرضا

بهشت، عالم تجرد و اطلاق است و برای مؤمنان به مجرد درخواست باطنی و مشیت درون هرچه بخواهند موجود می‏شود «لَهُم ما یَشآءونَ عِندَ رَبِهِم» (سوره شوری، آیه 22). در حقیقت اراده انسان در بهشت مظهر و نشان اراده پروردگار شده و معدومات را لباس وجود می‏ پوشاند. بنابراین همه ‏چیز برای او مهیا و آماده شده و وی به رضایت کامل می‏رسد. از طرفی راه یافتن و رسیدن به بهشت، نتیجه اطاعت و عبادت و رسیدن بنده به مقام عبودیت است و از آنجا که رسیدن به مقام عبودیت و بندگی محض، هدف خداوند متعال از خلقت انسان است، به همین خاطر رضای الهی را به دنبال خواهد داشت، یعنی بهشت دارالرضاست چون خداوند از بنده، راضی و بنده از خداوند راضی است: «رَضِیَ‏اللهُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنهُ» (سوره مائده،آیه 119)

دارالمقام

بهشت، دارالمقام یا دارالخلد است و این وصف، بیانگر این نکته است که رستگاران بهشتی برای همیشه در آنجا مخلدند چون بهشت جایگاهی است که کسی از آن بیرون نمی‏رود و به مکان دیگری کوچ نمی‏کند و هیچ‏گونه رنج و مشقتی به او نمی‏رسد و از همین‏ روست که بهشتیان زبان به حمد و ستایش حق می‏گشایند و شکرگزار خداوندی می‏شوند که هرگونه حزنی را از آنها برطرف کرده است. (سوره فاطر، آیات 35 و 34). مسئله خلود و سکونت همیشگی در بسیاری از آیات مربوط به بهشت و جهنم آورده شده و این سؤال را در ذهن ایجاد می‏کند، با آن که عمر انسان محدود است و میزان اعمال و فعالیت انسان نیز محدود، پس انسان چگونه در بهشت مخلّد است؟ درپاسخ می توان گفت: انسان مؤمن اگر در دنیا هم مخلد بود، همیشه با همین خصوصیات زندگی می‏کرد.

عالم آخرت متنوع است و انسان بهشتی، پویاست نه ساکن. زیرا دائماً در معرض تجلیات گوناگون قرار دارد، از تجلیات مادی به رضوان الهی صعود می‏کند و در فضای ربوبیت حق به تماشای آفرینش می‏نشیند، بنابراین بهشت جایگاهِ ماندگارِ متنوع است. همچنین چون انسان بُعدی جاودانه دارد که جز به جاودانگی قانع و راضی نمی‏شود و به دلیل اینکه انسان در ساحت جسم و نفس محدود و در ساحت روح، نامحدود است، بنابراین روح از عالم خلق نیست بلکه از عالم امر است. (سوره اسری،آیه 85) و عالم امر آغاز و انجام ندارد.

فوز عظیم

بهشت «فوز عظیم» است یعنی جامع بین نعمت‏های مادی و معنوی است و مژده‏ای است به مؤمنان به جهت معامله ‏ای که با خدا کرده‏ اند و نشان‏ دهنده این است که خداوند، تنها خریدار مال و جان مؤمنان است: «فاستَبشِرُوا بِبَیعِکُم الذی بایَعتُم بِهِ وَ ذلکَ هُوَ الفَوزُ العَظیم» (سوره توبه، آیه 111)

مراتب بهشت

ابن عباس نقل می کند که باغ های بهشت هشت عدد است: جنة الماوی، دار الجلال، دار القرار، دارالسلام، بهشت عدن، بهشت خلد، بهشت فردوس و بهشت نعیم.3

جنت نعیم

اولین مرتبه از مراتب بهشت جنت نعیم است که همان بهشت افعال است. پوینده راه حق در این بهشت با نعمت‏هایی چنان وسیع روبه‏ رو می‏شود که در تصور نمی‏گنجد. (سوره زخرف، آیه71)

توضیح این‏که واژه نعیم هفده بار در قرآن کریم آورده شده که همه درباره نعمت‏های عظیم بهشت است، غیر از آیه (سوره تکاثر،آیه 8) که همه مفسران بر این عقیده ‏اند که منظور از نعیم در آیه مذکور، نعمت ولایت است. چون مراد از نعیم، مطلق نعمت‏هاست که خداوند به انسان ارزانی فرموده و مسلماً نعمت ولایت اهل بیت(ع) ارزنده‏ ترین مصادیق نعمت است چون با راهنمایی آنهاست که نعمت‏ها هرکدام در جای خود به کار گرفته شده و شکر آن گزارده می‏شود. معصومین(ع) واسطه فیض خالق به مخلوق هستند بنابراین هر انسانی در برابر این نعمت عظیم مورد سؤال قرار خواهد گرفت.

جنة المأوی

جنت مأوا مرتبه دیگری از مراتب والای بهشت است که با تمام نعمت‏ها و برکاتش نخستین وسیله پذیرایی از میهمانان الهی است: «أما الذینَ ءامَنوُا وَ عَمِلوُا الصالِحاتِ فَلَهُم جَناتُ المأوی نُزُلاً بِما کانوُا یَعمَلوُن» (سوره سجده، آیه 19) زیرا کلمه نُزُل به معنای نخستین چیزی است که با آن از مهمان پذیرایی می‏کنند و تقدم کلمه لهم بر جنات المأوی نیز اشاره دارد به این‏که خداوند متعال این باغ‏های بهشت را مخصوص بهشتیان و نیکان قرار داده و عاریتی نیست و احتمال از بین رفتن نعمت‏ها هرگز آرامش فکر و روح و روان آنها را برهم نمی‏زند.

نویسنده : آمنه شاهنده

• 1. ( فرهنگ فارسی عمید. نشر امیر کبیر، ج 1، ص 393).
• 2. ( اوصاف و مراتب بهشت در قرآن از دارالسلام تا جنت فردوس، گلستان قرآن، تیر 1381، ش 119، ص 3)
• 3. (پیام قرآن، ج 6، ص 350)