صداقت و راستگویی در اسلام

راستگويي از اعمال نيكوي انساني و نزد دين و خرد از جايگاه ويژه اي برخوردار است. فطرت پاك انسان ايجاب مي كند كه آدم سالم و متعادل، دل و زبانش يكسو و هماهنگ باشد، ظاهر و باطنش يكي باشد و آنچه را باور دارد بر زبان جاري كند.

ديدگاه اسلام

اسلام ديني فطري است و راستي نيز خواست فطرت است، پس اين دو پيوندي ناگسستني دارند و در روايات اسلامي با تعابير گوناگوني بر راستگويي مسلمانان تأكيد شده و آن را از اصول ايمان و تديّن به حساب آورده اند.
رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ مي فرمايد:«الصّدْقُ مُبارَك وَ الكِذْبُ مَشْؤُومٌ»1 (راستي، مبارك و دروغ ناميمون است).

اميرمؤمنان صلوات الله عليه، راستگويي را قويترين پايه ايمان، ملاك دين و الهام از سوي خدا دانسته، مي فرمايد: «اَلصدقُ اقوي دَعائِمِ الايمانِ»2 (راستي قويترين ركن ايمان است).

«شَيْئانِ هُما مِلاكُ الدّين؛ الصِّدْقُ وَ ‌الْيَقينُ»3 (دو چيز ملاك دين است؛ راستي و يقين).

«اِذا اَحَبَّ اللهُ عَبْداً الهَمَهُ الصِّدقَ»4 (وقتي خدا بنده اي را دوست بدارد، راستي را به او الهام مي كند).

حضرت صادق ـ عليه السلام ـ نيز مي فرمايد:«اِنَّ اللهَ لَمْ يَبْعَثْ نبيًّا اِلّا بِصدقِ الْحَديثِ وَ اداء الاَمانَهِ اِلَي البَرِّ وَ‌الفاجِِرِِ»5 (خداوند هيچ پيامبري برنينگيخت جز با راستي و امانتداري نسبت به نيكوكار و بدكار).

با اين وصف اگر بگوييم راستي و درستي شالوده دين و ايمان را تشكيل مي دهد و آن كه از اين خصلت زيبا و حياتي بركنار باشد در واقع دين در او بي ريشه است، سخن گزافي نگفته ايم.
امام صادق ـ عليه السلام ـ به اين حقيقت تصريح كرده مي فرمايد:
«لاتَنْظُروُا الي طُولِ‌ رُكُوعِ الرَّجُلِ وَ‌ سجودِهِ، فَاِنَّ ذلِكَ شَئءٌ قَدِ اعْتادَهُ وَ لَو تَرَكَهُ استَوحَشَ لِذلِكَ‌ ولكِنَ انْظُرُوا الي صدقِ حديثهِ وَ اَداءِ‌ اَمانَتهِ»6(براي شناخت تدين افراد) به طولاني شدن ركوع و سجده او نگاه نكنيد چرا كه به آن عادت كرده و اگر تركش كند، وحشت زده مي شود، ليكن به راستگويي و امانتداري او توجه كنيد).

آثار راستگويي

آثار ارزنده هر پديده‌ اي بستگي به ارزش و اهميت آن دارد و چون راستي از اهميت بالايي برخوردار است، پيامدهاي ارزشمند و نيكويي دارد كه برخي از آنها به شرح زير است:

الف ـ همراهي خدا: امام باقر ـ عليه السلام ـ : «اَلا فَاصْدُقُوا فَاِنَّ اللهَ مَعَ الصِّدْقِ»7 (هان! راست بگوييد كه خدا با راستي است).

ب ـ پاكي كردار: امام كاظم ـ عليه السلام ـ : «مَنْ صَدَقَ لِسانُهُ زَكي عَمَلُهُ»8 (كسي كه زبانش راست بگويد، كردارش پاك مي شود).

ج ـ نجات و سلامتي: اميرمؤمنان ـ صلوات الله عليه ـ : «عاقِبَهُ‌ الصِّدقِ نَجاهٌ وَ‌ سلامهٌ»9 (فرجام راستگويي، نجات و سلامت است).

اگر انسان راستگو بود و به اين وصف شناخته شد، مورد اعتماد مردم قرار مي گيرد و آنان، سخن او را درست مي شمارند و مي پذيرند، در اين صورت، اگر براي شخص صادق، گرفتاري پيش بيايد، امتياز راستگويي، سبب نجات او مي شود و از گرفتاري و خطر به سلامت مي گذرد.

البته در جايي كه راستگويي خطر مهمتري براي او يا ديگران به بار مي آورد، راست گفتن واجب نيست و در صورت امكان بايد توريه كرد، گرچه راستگويي در هرحال مايه نيك فرجامي و نجات از عذاب الهي خواهد بود.

د ـ بزرگي مقام: از اميرمؤمنان ـ عليه السلام ـ روايت شده:
«عَليْكَ بِالْصِّدقِ، فَمَنْ صَدَقَ في اَقوالِهِ جَلَّ قَدْرُهُ»10 (بر تو باد به راستگويي، زيرا كسي كه در گفتارش صادق باشد، مقام و منزلتش بزرگ مي شود).

هـ ـ خير دنيا و آخرت: علي ـ عليه السلام ـ فرمود:
«اَرْبَعٌ مَنْ اُعطِيهُنَّ فَقَدْ اُعطيَ خَيْرَ الدُّنيا و الاخرِهِ، صِدْقُ حَديثٍ وَ‌ اَداءُ اَمانَهٍ وَ عِفَّهُ بَطْنٍ وَ حُسْنُ خلقٍ»11

(چهارچيز است،‌كه به هر كس بخشيده شده باشد، به تحقيق خير دنيا و آخرت به او بخشيده شده است: راستگويي، اداكردن امانت، نگهداري شكم (از حرام و مشتبه) وخوش اخلاقي).

و ـ پاداشهاي اخروي: قرآن كريم مي فرمايد:
«قالَ اللهُ هذا يومُ يَنفَعُ الصّادِقينَ صِدقُهُمْ، لَهُم جنّاتٌ تجري مِنْ تحتِها الانهارُ خالِدينَ‌ فيها اَبداً،رَضِيَ اللهُ عَنهم و رَضوُا عَنْهُ، ذلِكَ الفَوزُ العظيم»12(خداوند مي گويد: امروز روزي است كه راستي راستگويان به آنها سود مي بخشد، براي آنها باغهايي (از بهشت) است كه آب از زير (درختان) آن جريان دارد و جاودانه و براي هميشه در آن مي مانند، خداوند از آنها خشنود و آنها از خداوند خشنود خواهند بود و اين رستگاري بزرگي است).

بنابراين آيه شريفه، آنان كه مسؤوليت و رسالت خود را انجام دادند و در دنيا، در گفتار و كردار صادق بوده و جز راه صدق و درستي نپيمودند، از كار خود بهره كافي خواهند برد و به رستگاري بزرگ كه خشنودي خداي سبحان است، دست خواهند يافت.

صدق فتنه انگيز

با همه‌ قداست و ارزشي كه راستگويي دارد، بايد توجه داشت كه گاهي راستگويي مايه دردسر، ضرر و فساد مي گردد كه از ديدگاه اسلام كاري نادرست و ممنوع است؛ زيرا در پاره اي از موارد بر اثر راستگويي، اسراري كشف مي شود و در نتيجه، منشأ درگيري، فتنه انگيزي و گاه منجر به قتل و خونريزي مي گردد. در اين موارد، دروغ غائله را فرو مي نشاند و از بروز اختلاف و درگيري جلوگيري مي كند. پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود:
«ثَلاثٌ يَقْبَحُ فيهنَّ الصِّدقُ: النَّميمهُ و اِخبارُكَ الرَّجُلَ عَنْ اَهْلِهِ بِما يَكْرَهُهُ، و تَكذيبُكَ الرَّجُلَ عَنِ الْخَبرِ»13
(راستگويي در سه چيز ناپسند است: سخن چيني، سخن گفتن با مرد درباره همسرش به چيزي كه او را ناخوش آيد. تكذيب خبري كه شخص مي دهد).

همچنين امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمود:
«اگر درباره مسلماني از يك مسلمان سؤال شد و او راست بگويد و (به واسطه راستگويي) ضرري به آن مسلمان وارد سازد، از دروغگويان نوشته مي شود و اگر كسي درباره مسلماني از يك مسلمان سؤال كند و او دروغ بگويد و (به واسطه دروغگويي) منفعتي به او برساند، نزد خدا از راستگويان نوشته مي شود.»14

معناي اين روايت اين است كه مؤمن بايد موقعيت سنج و زيرك باشد و نسبت ميان سخن و سود آن را بسنجد و طرف با اهميت را برگزيند نه اينكه براي سودجويي فردي يا گروهي، دروغ بگويد.

نویسنده: علي اصغر الهامي نيا

• 1. بحارالانوار، ج 77، ص 67.
• 2. شرح غررالحكم، ج 2، ص 6.
• 3. همان، ج 4، ص 184.
• 4. همان، ج 3، ص 161.
• 5. بحارالانوار، ج 71، ص 2.
• 6. .سفينه البحار، ج 2، ص 18.
• 7. بحارالانوار، ج 69، ص 386.
• 8. همان، ج 78، ص 303.
• 9. شرح غررالحكم، ج 4، ص 363.
• 10. همان، ص 296.
• 11. همان، ج 2، ص 151.
• 12. مائده، آيه 119.
• 13. بحارالانوار، ج 71، ص 9.
• 14. همان.