قرآن در آیینه شعر پروین اعتصامی

مواعظ قرآنی؛ دعوت به انفاق

از نکته های اخلاقی که در شعر پروین مورد توجه وی است؛ دستگیری از مستمندان و کمک بی منت به فقرا است.

مشو خـود بین که نیـکی بـا فقیران       نخستین فرض بوده است اغنیاء
راز محتاجان خبر گیر،ای که داری      چــراغ دولــت و گـنـج غـنــا را
به وقـت بخشش و انـفاق پـروین         نبـایـد داشت در دل جـز خـدا را
نشاید خواست از درویش پاداش          نـبایـد کشت احسـان و عـطـا را
صفای باغ هستی نیک کاری است      چه رونـق، بـاغ بیرنـگ و صفا را

قرآن چندین جا دعوت به انفاق نموده است از جمله در این آیه ﴿یا أیها الّذین ءامنوا أنفقوا ممّا رزقناکم مّن قبلِ أن یأتی یوم لّا بیع فیه و لا خلّة و لا شفاعة…﴾ (سوره بقره،آیه 254)«ای کسانی که ایمان آورده اید،پیش از آنکه آن روز فرا رسد،که نه در آن خرید و فروشی باشد و نه دوستی و شفاعتی انفاق کنید…» در آیە دیگر از صدقه بی مزد و منت سخن به میان می آورد و چنین بیان می کند:
﴿قول مّعروف و مغفرة خیر مّن صدقة یتبعها أذی و اللّه غنی حلیم﴾(سوره بقره،آیه 263) «گفتار نیکو و بخشایش، بهتر از صدقه ای است که آزاری به دنبال داشته باشد.خدا بی نیاز و بردبار است»
یا در آیە دیگر چنین بیان می کند:﴿الّذین ینفقون أموالهم رئاء النّاس و لایؤمنون باللّه و لابالیوم الاخر و من یکن الشّیطان له قرینا فساء قرینا﴾ (سوره نسا،آیه 38) «و نیز کسانی را که اموال خویش برای خودنمایی انفاق می کنند و به خدا و روز قیامت ایمان نمی آورند.و هر که شیطان قرین او باشد،قرینی بد دارد»

پرهیز از ابلیس

پروین در دوری از ابلیس و اوامر او چنین می نگارد:
ز ابـلیـس ره خـود مـپـرس گــر چــه       در بــادیـە کـعـبـه رهســپـار اسـت
کـعـبـه دل مسـکـن شـیـطـان مـکـن         پـاک کن ایـن خانه که جای خداست
در دفتر ضمیر،چو ابلیس خط نوشت       آلوده گشت هر چه به طومار و دفتر است
آیات زیادی در قرآن دربارە نهی از اطاعت ابلیس مطرح شده است از جمله در آیە ﴿…یا بنی ءادم أن لّا تعبدوا الشّیطان إنّه لکم عدو مّبین﴾ (سوره یس،آیه 60) «ای فرزندان آدم،آیا با شما پیمان نبستم که شیطان را نپرستید زیرا دشمن آشکار شماست؟»
حضرت ابراهیم (ع) در گفتگو با پدر خود چنین می فرماید:﴿یأبت لا تعبدِ الشّیطان إنّ الشّیطان کان للرّحمانِ عصِیا﴾ (سوره مریم،آیه 44) «ای پدر،شیطان را مپرست،زیرا شیطان خدای رحمان را نافرمان بود»

نهی از بت پرستی

سوی بتخانه مـرو،پنـد برهمـن مشنو      بت پرستی مکن،این ملک خدایی دارد
ای به خود دیده چو شدّاد،خدابین شو       جـز خــدا را نـسـزد رتـبـت یــزدانـی
قرآن آیات زیادی را در پرهیز از شرک و بت پرستی بیان می دارد از جمله آیات زیر﴿و إذ قال لقمان لابنه و هو یعظه یا بنی لاتشرک باللّه إنّ الشّرک لظلم عظیم﴾ (سوره لقمان،آیه 13)«و لقمان به پسرش گفت ـ و او را پند می داد ـ که: ای پسرک من،به خدا شرک میاور،زیرا شرک ستمی است بزرگ»
در آیە دیگر چنین بیان می دارد:﴿و إذ بوأنا لإبراهیم مکان البیت أن لا تشرک بی شیئا و طهّر بیتی للطّائفین…﴾ (سوره حج،آیه 26) «و مکان خانه را برای ابراهیم آشکار کردیم و گفتیم:هیچ چیز را شریک من مساز و خانه مرا برای طواف کنندگان و به نمازایستادگان و راکعان و ساجدان پاکیزه بدار.»

عبرت از آیین گذشتگان

پروین با سرودن بیت زیر ما را به عبرت از آیین گذشتگان فرا می خواند:
تو نیز از قصّه های روزگار باستان گردی          بخوان از بهر عبرت قصّه های باستانی را
قرآن چنین بیان می کند:﴿ثم أرسلنا رسلنا تترا کلما جاء أمة رّسولها کذّبوه فأتبعنا بعضهم بعضا و جعلناهم أحادیث﴾ (سوره مومنون،آیه 44) «سپس پی در پی پیامبران خود را فرستادیم.هر بار که پیامبری بر ملتی آمد تکذیبش کردند و ما نیز آنها را از پس یکدیگر به هلاکت رسانیدیم و آنان را داستان ها کردیم.ای،نصیب مردمی که ایمان نمی آورند دوری از رحمت خدا باد.»
یا در جای دیگر می فرماید:﴿فقالوا ربّنا باعد بین أسفارنا و ظلموا أنفسهم فجعلناهم أحادِیث و مزقناهم کل ممزق…﴾ (سوره سبا،آیه 19) «بر خویشتن ستم کردند و گفتند:ای پروردگار ما، منزلگاه های ما را از هم دور گردان.ما نیز افسانه روزگارشان گردانیدیم و سخت پراکنده شان ساختیم»

دعوت به زهد و پارسایی در دنیا

ای دل عـبــث مـخـور غـم دنـیــا را         فـکــرت مـکــن نـیــامــده فــردا را
کـنـج قـفـس چـو نیـک بینـدیـشـی            چـون گـلشـن اسـت مـرغ شکیـبا را
شادابی تو،دولت یک هفته بیش نیست      برعهد چرخ و وعدە گیتی چه اعتبـارا

قرآن به زیبایی این زهد و پارسایی را به تصویر کشیده است :
﴿لکیلا تأسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما ءاتئکم و اللّه لا یحبّ کل مختال فخور﴾(سوره نسا،آیه 36) «تا بر آنچه از دستتان می رود اندوهگین نباشید و بدانچه به دستتان می آید شادمانی نکنید و خدا هیچ متکبر خود ستاینده ای را دوست ندارد»

اشارات قرآنی عظمت کعبه

گـــه احــرام روز عــیـد قـــربــان          سخـن می گـفـت با خود کعبه زینسان
کـه مـن مـرآت نــور ذو الـجـلالــم         عــــروس پـــردە بــــزم وصــالـــم
مــرا دسـت خلیـل الّله بـر افـراشـت        خـداونـدم عـزیـز و نـامــور داشـت
نـبــاشـد هیـچ انـدر خـطــە خـاک           مکانی همچـو من، فـرخنـده و پـاک
چـو بزم مـن،بساط روشـنی نـیست         چو ملک مـن، سـزای ایمـنی نـیست
در ایـن جـا رخصت تیغ آختن نیست       کسی را دست بر کـس تاخـتن نـیست
نه دام اسـت اندرین جانب،نه صیاد         شــکـار آســوده اسـت و طـایـر آزاد

قرآن در این باره چنین می فرماید:﴿إنّ أوّل بیت وضع للنّاس للّذی ببکة مبارکا و هدی للعالمین﴾(سوره آل عمران،آیه 96) «نخستین خانه ای که برای مردم بنا شده همان است که در مکه است.خانه ای که جهانیان را سبب برکت و هدایت است» در آیە دیگر چنین آمده است:﴿و إذ جعلنا البیت مثابة لّلنّاس و أمنا و اتخّذوا من مّقام إبراهیم مصلی…﴾(سوره بقره،آیه 125) «و کعبه را جایگاه اجتماع و مکان امن مردم ساختیم. مقام ابراهیم را نمازگاه خویش گیرید…»
در آیە دیگر چنین می فرماید:﴿… و الفتنة أشدّ من القتل و لاتقاتلوهم عند المسجد الحرام حتّی یقاتلوکم فیه…﴾(سوره بقره،آیه 191)«فتنه از قتل بدتر است و در مسجد الحرام با آنها مجنگید، مگر آنکه با شما بجنگند.»
پاکی خد
پروین خدا را چنین می ستاید:
بـنـده،شایـسـتە تـنـهـایـی نیـسـت            حـق تـعـالـی و تقـدس ،تـنهـاسـت
گـهـر مـعـدن و مقصـود یکی اسـت        و آن چه بـر جـاست،شبه یا میناست
خلـوتی خـواه،کز اغیار تـهـی است        دولتی جوی که بـی چـون و چـراسـت
هــر گـلـی،عـلّــت و عــیـب دارد          گـل بـی عـلّـت و عـیـب خـداسـت
قرآن در آیاتش خدا را چنین توصیف می کند:
﴿سبحان ربّک ربّ العزّة عمّا یصفون﴾(سوره صافات،آیه 180) «منزه است پروردگار توـ آن پروردگار پیروزمند ـ از هر چه به وصف او می گویند»
یا چنین می فرماید:﴿فتعالی اللّه الملک الحقّ لا إله إلاّ هو ربّ العرش الکریم﴾(سوره مومنون،آیه 116)«پس فراتر است خدای یکتا،آن فرمانروای راستین.هیچ خدایی جز او نیست.پروردگار عرش بزرگوار است»
یا چنین آمده است :﴿یسبّح للّه ما فی السّماوات و ما فی الأرض الملک القدّوس العزیز الحکیم﴾ (سوره جمعه،آیه 62)«خدا را تسبیح می گویند هر چه در آسمانها و هر چه در زمین است،آن فرمانروای پاک از عیب را،آن پیروزمند حکیم را.»

ثبت اعمال و رفتار

پروین با اشاره به اینکه اعمال ما ثبت و ضبط خواهد شد چنین می نگارد:
بـد و نیـک مـن و تـو مـی سنـجـنـد            گـر کـه کـوهـی و گر پر کاهی است
حدیث نیک و بد ما نوشته خواهد شد          زمانه را سند و دفتر یـو دیوانی اسـت
قرآن در آیات بسیاری به این واقعیت اشاره داشته است:
﴿و کل شیء أحصیناه کتابا﴾(سوره نبأ،آیه 19)«و ما همه چیز را در کتابی شماره کرده ایم»
﴿یومئذ یصدر النّاس أشتاتا لّیروا أعملهم﴾ (سوره سبا،آیه 29) «در آن روز مردم پراکنده از قبرها بیرون می آیند تا اعمالشان را به آنها بنمایانند»
﴿هذا کتابنا ینطق علیکم بالحق إنّا کنّا نستنسخ ما کنتم تعملون﴾ (سوره زلزله،آیه 6)«این نوشته ماست که به حق سخن می گوید،زیرا ما کارهایی را که می کرده اید می نوشته ایم.»

حسابرسی روز جزاء

در آن دیوان که حق حاکم شد و دست زبان شاهد         نـخـواهـد بـود بـازار و بهـا چـیـره زبـانـی را
﴿یوم تشهد علیهم ألسنتهم و أیدیهم و أرجلهم بما کانوا یعملون﴾(سوره نور،آیه 24) «روزی که زبانشان و دستهایشان و پاهایشان به زیانشان بر کارهایی که می کرده اند شهادت دهند.»

نتیجه

پروین اعتصامی به قصص قرآن و مواعظ و اشارات قرآنی توجه دارد؛ در داستان پیامبران به داستان ابراهیم(علیه السلام)، اسماعیل(علیه السلام)، موسی(علیه السلام)، عیسی(علیه السلام) و سلیمان نبی(علیه السلام) می پردازد و با لطافت خاصی داستان را بیان می کند. دعوت به انقاق، دعوت به زهد و پارسایی، نهی از بت پرستی؛ پرهیز از ابلیس و بیان عظمت کعبه، بیان پاکی خدا، حسابرسی روز جزاء و… از مواردی است که پروین در شعر خود به آنها عنایت داشته است؛ قرآن کریم نیز در هر کدام از موارد مطروحه آیاتی را بیان نموده است که با کنار هم قرار دادن این آیات و اشعار می توان به تاثیر پذیری پروین از آیات قرآن در اشعار خود پی برد.

نویسنده : مریم مهراجی