قرآن در نگاه امام صادق(علیه السلام)

روزى كه رسول خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) دو وزنه سنگين و دو ميراث گرانبها (قرآن‏ و عترت) را به مردم معرفى كرد و براى نجات از گمراهى، تمسك به ‏«ثقلين‏» را توصيه فرمود، اهل‏ بيت‏ خويش را نيز به عنوان قرآن‏شناسان خبير معرفى كرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگيرند و شاگردى عترت را با افتخار بپذيرند.

صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتين قرآن و شيوه بهره‏ گيرى ازآن و جايگاه كلام الهى، سخنان نغز بسيارى دارد كه در اين نوشته‏ به اختصار به برخى از محورهاى تعاليم و توصيه ‏هاى حضرتش اشاره ‏مى‏كنيم، باشد كه جامعه قرآنى و ولايى ما، از حضرت صادق (علیه السلام) سرمشق‏ بگيرد و از سرچشمه هدايت قرآنى، جان عطشناك خويش را سيراب‏سازد.

 قرآن، تجلى‏گاه خدا

كلام الهى، جلوه‏اى از قدرت و علم و حكمت‏ خداست و آيات قرآن،هريك نشانه‏ اى از عظمت الهى است. امام صادق(ع) در زمينه جلوه‏گاه‏بودن قرآن براى ذات مقدس خدا البته براى چشم‏هاى بيدار ودلهاى آگاه مى‏فرمايد:
(لقد تجلى الله لخلقه فى كلامه و لكنهم لايبصرون) 1خداوند بر خلق خويش در كلام خودش تجلى كرده است، ولى آنان خدارا نمى‏بينند.

 گنجينه كامل

معارف قرآن بى‏پايان است. به تعبير خود قرآن (تبيانا لكل شى‏ء)است; بيانگر هرچيز. هر پند و حكمت، هر حكم و قانون، هر علم ودانش ريشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از سرگذشت پيشينيان وسرنوشت آيندگان و دانشهاى آسمان و زمين بايد به قرآن نگريست وبه كمك اهل‏ بيت عليهم السلام ، از اين منبع و گنجينه كامل بهره‏گرفت. امام صادق(ع) مى‏فرمايد:
«خداوند بى‏ همتا و قدرتمند، كتاب خويش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نيكوكار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان كه پيش‏از شما بودند و آنان كه پس از شما خواهند آمد، همچنين خبرآسمان و زمين است...»
و در سخن 2 ديگرى به جنبه تبيان بودن قرآن چنين اشاره‏مى‏فرمايد:
(ان الله انزل فى ‏القرآن تبيان كل شى‏ء، حتى و الله ما ترك شيئا يحتاج العباد اليه الا بينه للناس...) 3خداوند در قرآن، بيان هرچيز را نازل كرده است. به خدا قسم هيچ‏ چيزى را كه بندگان به آن نيازمندند، فروگذار نكرده و براى مردم‏ بيان فرموده است.

عهدنامه الهى

قرآن، عهدى استوار ميان خدا و مردم است و آيات اين كتاب، متن‏اين عهدنامه را بيان مى‏كند. در عهد نامه بايد نگريست، به آن‏بايد پاى‏بند بود، مفاد آن را نبايد زير پاگذاشت. امام صادق(ع)درباره اين عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هرروز، چنين‏مى‏فرمايد:
«القرآن عهدالله الى خلقه، فقد ينبغى للمرء المسلم ان ينظرفى‏ عهده و ان يقراء منه فى‏ كل يوم خمسين آيه‏» 4(قرآن عهد خداوند نسبت‏به بندگان اوست. سزاوار است كه يك انسان ‏مسلمان در اين عهدنامه الهى بنگرد و هر روز پنجاه آيه از آن رابخواند).

روشن است كه مرور بر مفاد يك عهدنامه، براى يادآورى از آن قرارداد و رعايت آن در عمل است. ميثاق خدا با بندگان برشناختن ‏احكام الهى و عبرت گرفتن از حكايات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آيات است. جالب است كه امام صادق (ع) وقتى مى‏خواست قرآن‏ تلاوت كند، قرآن را كه به دست راست‏خويش مى‏گرفت، دعايى مى‏خواند كه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال اين قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنين است:
«خداوندا! من عهد و كتاب تو را گشودم. خدايا! نگاهم را در اين‏كتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفكر، و تفكرم را عبرت ‏آموزى. خدايا! مرا از آنان قرار بده كه از مواعظ تو در اين‏كتاب، پند مى‏گيرند و از نافرمانى‏ ات پرهيز مى‏كنند. وقتى كتاب تورا مى‏خوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر ديدگانم پرده ميفكن وقرائت مرا خالى از تدبر مگردان، بلكه مرا چنان قرار بده كه درآيات و احكامش ژرف بنگرم، دستورهاى دين تو را بگيرم و عمل كنم ‏و نگاه مرا در اين كتاب، غافلانه و قرائتم را بيهوده و بى ‏ثمرمساز.» 5

آينه عبرت

درخلال آيات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نيكان وصالحان كه در سايه ايمان و عمل و پيروى از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان كه با تكذيب انبيا و انكار خدا و طغيان وفساد، گرفتار عذاب الهى گشتند. قرآن، كتاب قصه و داستان نيست،ولى سرشار از قصص و حكايات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس‏گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(ع) مى‏فرمايد:
«عليكم بالقرآن! فما وجدتم آيه نجا بها من كان قبلكم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلك من كان قبلكم فاجتنبوه.» 6(برشما باد قرآن! هر آيه‏اى را كه يافتيد كه گذشتگان، با عمل به‏ محتواى آن آيه نجات يافتند، شماهم به آن عمل كنيد و هر آيه راديديد كه بيانگر هلاكت پيشينيان است، شماهم از آن (عامل هلاكت)بپرهيزيد).

اين شيوه برخورد با آيات قرآن، سودمندترين شيوه‏اى است كه درعمل فردى و اجتماعى مسلمانان اثر مى‏گذارد و قرآن هدايتگر قارى‏مى‏شود.

احكام جاودانه

دين خدا و آيات قرآن، حاوى يك سلسله احكام الهى است كه تادامنه قيامت استمرار مى‏يابد. آنچه كه حلال الهى و حرام الهى‏است، مشمول مرور زمان نمى‏شود و حكم خدا در اثر «جو» يا «شرايط جديد» يا «تمايلات اين و آن‏» عوض نمى‏گردد. امام‏ صادق(ع) در تشريح بعثت‏هاى سلسله نورانى انبيا، به دوره بعثت‏ رسول خاتم (ص) مى‏رسد و مى‏فرمايد: «تا آن كه محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و قرآن‏ را آورد و شريعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قيامت‏حلال است و حرام آن تا روز قيامت‏ حرام مى‏باشد.»

و در سخنى 7 ديگر، جريان قرآن را در عصرها و زمان‏ها، همچون‏ جريان شب و روز و ماه و خورشيد مى‏داند. با بيان امام صادق(ع) راه‏ برانديشه كسانى كه احكام خدا را مقطعى و دوره‏اى مى‏دانند و عصرحاضر را براى اجراى احكام قرآن مناسب نمى‏دانند و قوانين وحى رابراى تنظيم امور بشريت امروز و جامعه كنونى كافى نمى‏بينند، بسته مى‏شود.

هميشه زنده و شاداب

غير از احكام قرآن و حلال و حرام آن كه ابدى است، خود اين كتاب‏ژرف و فصيح و متين نيز با گذشت زمان كهنه نمى‏شود و پيوسته‏معارف آن براى همه اقشار در همه زمانها درخشندگى و آموزندگى‏دارد.
امام صادق(ع) در حديثى به رمز و راز اين جاودانگى و طراوت‏ هميشگى در كلام خدا اشاره دارد. مردى از آن حضرت مى‏پرسد: چراقرآن با نشر و درس و بررسى، تازه ‏تر و شاداب‏تر مى‏شود و هرگزكهنه نمى‏شود.؟
امام صادق(ع) در پاسخ مى ‏فرمايد:
«لان الله تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون‏ ناس فهو فى كل زمان جديد و عند كل قوم غض الى يوم القيامه.» 8
(براى اين كه خداى متعال آن را براى زمانى خاص يا مردمى خاص‏ قرار نداده است. از اين رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومى شاداب است تا روز قيامت).

طراوت و تازگى قرآن براى همه و هميشه، به خاطر آن است كه معجزه‏ جاويد پيامبر(ص) و كلام الهى است و در هر عصرى پاسخگوى نيازهاى ‏فكرى، هدايتى و اجتماعى مردم است.

حفظ، آموزش و عمل

گرچه تلاوت قرآن و حفظ كردن آيات آن ثواب دارد و ارزشمند است،ولى تكليف مسلمانان در اين حد خلاصه نمى‏شود. حفظ كردن بايدهمراه با عمل باشد و ياد دادن و يادگرفتن به قصد اجراى‏فرموده ‏هاى خداى متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره ‏الكرام البرره‏» 9(كسى كه حافظ قرآن و عمل كننده به آن باشد، همراه با سفيران‏والامقام و نيكوكار الهى (فرشتگان مقرب) خواهد بود).

ضرورت آموختن قرآن نيز در كلام آن حضرت مطرح است. مى‏فرمايد:
«ينبغى للمؤمن ان لايموت حتى يتعلم القرآن او يكون فى تعلمه‏» 10(سزاوار است كه مؤمن نميرد، تا آن كه قرآن را آموخته باشد، يادر حال و مسير فراگرفتن قرآن باشد).

با اين حال، پاى بندى به احكام قرآن و عمل به آن در تعبير امام ‏صادق(ع) چنين بيان شده است:« واحذر ان تقع من اقامتك حروفه فى ‏اضاعه حدوده‏» 11
بپرهيز از اين كه در مسير اقامه حروف، به اضاعه حدود بيفتى.
بسيارند آنان كه در شكل و ظاهر به قرآن مى‏پردازند و در وراى‏ جلوه ‏هاى ظاهرى قرآنى، عمل به قرآن مطرح نيست. اين گونه برخورد تشريفاتى و مراسمى و شكلى با قرآن، در شان كلام الهى و منشورآسمانى نيست.

ادب و آداب تلاوت

خواندن قرآن نيز آدابى دارد، هم آداب ظاهرى همچون مسواك، وضو،ترتيل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام كلام الله و... وهم آداب باطنى و حالت‏هاى روحى و توجه قلبى و عنايت‏به كلام خداو پيداكردن حالت‏ خشوع و تذكر و تاثير پذيرى ازتلاوت، اين نكات‏در كلمات امام صادق(ع) بسيار بيان شده است. به برخى از اين‏رهنمودها اشاره مى‏شود:
امام صادق(ع) مى‏فرمايد:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت مى‏شود، برتولازم است گوش بدهى و سكوت وتوجه داشته باشى:
«اذا قرى‏ء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع‏» 12اين همان نكته قرآنى است كه در آيه 204 سوره اعراف آمده است: «و اذا قرى‏ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا».

و در سخن ديگرى به نقل ازحضرت رسول(ص) مى‏فرمايد كه: «راه‏ قرآن‏» را نظيف و پاكيزه كنيد. مى ‏پرسند: راه قرآن چيست؟
مى‏فرمايد: دهان‏ هايتان. مى ‏پرسند: چگونه؟ مى‏فرمايد: بامسواك. 13

در حديث ديگر، امام صادق(ع) فرموده است:
«كسى كه قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پيدا نكند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالت‏حزن و خشيت و هراس نيابد، شان وجايگاه والاى خدا را سبك شمرده است. بنگر كه كتاب پروردگارت راچگونه مى‏خوانى و با منشور ولايت‏ خويش چه برخوردى دارى و اوامر ونواهى آن را چگونه پاسخ مى‏دهى و حدود و تكاليف آن را چگونه ‏امتثال و فرمان بردارى مى‏كنى؟! در آيه ‏هاى وعد و وعيد، درنگ كن،در امثال و مواعظ قرآن انديشه كن. مبادا اقامه حروف و قرائت‏ ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بيندازد!...». 14

تلاوت با حزن و حالتى اندوهناك كه نشان دهنده تاثر روحى قارى‏از آيات كلام خداست، ادب ديگرى از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
«ان القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن‏»
قرآن با 15حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزين قرائت كنيد.

جوانان و قرآن

موج مقدس و فراگير قرآنى كه در كشورمان وجود دارد و اين همه ‏نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتيل و قرائت و مسابقات حفظ وخواندن و مفاهيم آيات، برگرد محور نورانى قرآن جذب كرده است،قابل ستايش و مايه شكر و سپاس است. انس با قرآن، دلهاى جوانان‏را روشن و زندگيهاشان را با صفا مى‏كند و عامل جذب آنان به پاكى‏و راه خدا مى‏شود.
امام صادق(ع) مى‏فرمايد: هرجوان مومنى كه قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در مى‏آميزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه مى‏سازد و قرآن روز قيامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
«من قرء القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره ‏الكرام البرره و كان القرآن حجيزا عنه يوم ‏القيامه.» 16

بخصوص، خانه هايى كه نواى خوش قرآن از حنجره‏ هاى داوودى از آن‏هابه گوش مى‏رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمير، همدم‏ كتاب خدايى ‏اند و لحظات خويش را با انس با قرآن سپرى مى‏كنند، مشمول رحمت‏ خدا و هدايت قرآنى مى‏شوند. اين گونه خانه‏ هاى نورانى‏از تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)مى‏فرمايد:
«خانه ‏اى كه يك فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مى‏كند، براى اهل ‏آسمان نورانى ديده مى‏شود، همچنان كه مردم دنيا در آسمان ستاره‏درخشان را مى‏بينند». 17

نكته‏ هاى ديگر

همچنان كه ياد شد، در درياى كلمات حضرت صادق(ع) گهرهاى فراوانى‏ وجود دارد كه در باره قرآن كريم است. نقل آن ها به طول‏مى‏انجامد. عصاره و خلاصه‏ اى از آن مضامين را كه در برخى روايات‏ديگر آمده است، تقديم مى‏كنيم.
امام صادق(ع)، قرآن را داراى آيات ناسخ و منسوخ و محكم ومتشابه مى‏داند و بهره‏ گيرى از قرآن را براى كسانى روا مى‏شمرد كه‏به اين نكات توجه داشته باشند و گرنه گمراه مى‏شوند و گمراه‏ مى‏كنند.

ایشان براى فراگيرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بيان‏ مى‏كند و مى‏فرمايد: قرآنى كه خوانده نمى‏شود و غبار بر آن‏ مى ‏نشيند، روز قيامت‏به درگاه خدا شكايت مى‏كند. تلاوت راستين را آن مى‏داند كه قرآن خوانان، وقتى به آيات بهشت و جهنم مى‏رسند،مى‏ايستند و تامل مى‏كنند.

اهل‏بيت عليهم السلام را وارثان كتاب‏خدا و برگزيدگان خلق مى‏شمرد و از اين خاندان به عنوان وجه ‏الله،آيات، بينات و حدودالله ياد مى‏كند و ولايت ائمه را قطب و محورقرآن و همه كتب آسمانى معرفى مى‏كند و قرآن را «ثقل اكبر»مى ‏نامد و آن را چراغ هدايت و فروغ تاريكى و حيات بخش قلب بيناو گشاينده چشم و دل مى‏شمارد.

از ديدگاه آن حضرت، قرآن‏<معيار» و ملاك درستى و حقانيت هر حرف و حديث است و مى‏فرمايد:
«هر چه كه از ما براى شمانقل مى‏شود، در صورتى كه مخالف با قرآن‏باشد ما نگفته ‏ايم و شما نپذيريد».

او اهل‏بيت پيامبر(ص) را خزانه‏داران علم الهى و بازگوكنندكان وحى خدا مى‏داند و از تفسير به‏راى نهى مى‏كند و از آن قارى كه كه به خاطر خود نمايى يا كسب‏درآمد، به قرائت مى‏پردازد، نكوهش مى‏كند.
پايان بخش نوشته را حديثى از آن حضرت درباره فضيلت‏ سوره فجر ودعوت به خواندن آن در نمازها تقديم امت‏شهيد پرور و فجرآفرينان مى‏شود. امام صادق(ع) مى‏فرمود:
«اقروا سوره الفجر فى فرائضكم و نوافلكم، فانها سوره ‏الحسين بن‏ على من قراءها كان مع الحسين فى درجته من الجنه‏»: (سوره فجر 18 را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخوانيد، چرا كه ‏آن، سوره حسين بن على(ع) است. هركس آن را بخواند، در بهشت‏همراه حسين(ع) و در رتبه و درجه او خواهد بود).
«والفجر» كه سوگند خداى ازلى است
روشنگر حقى است كه با آل على‏است
اين سوره به گفته امام صادق
مشهور به سوره حسين بن على است. 19

اميد است كه در سايه رهنمودهاى حضرت صادق(ع)، با چشمه وحى الهى ‏آشناتر شويم و «قرآنى‏» بينديشيم و «قرآنى‏» زندگى كنيم.

نویسنده: جواد ذوالجلالى
 

• 1. بحارالانوار، ج‏89، (بيروت)، ص‏107.
• 2. كافى، ج 2، ص‏599.
• 3. بحارالانوار، ج‏89، ص 81.
• 4. وسايل الشيعه، ج 4، ص‏849.
• 5. بحارالانوار، ج 95، ص 5.
• 6. الحياه، ج 2، ص‏116.
• 7. كافى، ج 2، ص 18.
• 8. بحارالانوار، ج‏89، ص 15.
• 9. الحياه، ج 2، ص ص 152.
• 10. همان، ص 155.
• 11. بحارالانوار، ج 82، ص‏43.
• 12. وسائل الشيعه، ج 4، ص 861.
• 13. الحياه، ج 2، ص 158.
• 14. بحارالانوار، ج‏89، ص‏207.
• 15. وسائل الشيعه، ج 4، ص‏857.
• 16. الحياه، ج 2، ص 164.
• 17. كافى، ج 2، ص 610.
• 18. تفسير برهان، ج 4، ص‏457; مجمع البيان، ج، 5، ص 481.
• 19. از جواد محدثى