نهی از بت پرستی

ظاهر جمله‏" لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْ‏ءٍ" از جهت اينكه نفى عبادت يعنى نپرستيدن را معلق بر مشيت خداى تعالى كرده مى‏ رساند كه مقصود ايشان از مشيت، اراده تكوينى خدا است كه هرگز از مراد تخلف نمى‏ پذيرد، زيرا اگر مقصودشان غير از آن، يعنى اراده تشريعى خدا بود مى‏ بايست مى‏ گفتند:
" لو شاء اللَّه كذا لاطعناه و استجبنا دعوته- اگر خدا چنين و چنان مى‏ خواست البته ما اطاعتش مى‏ كرديم و اجابتش مى‏ نموديم".

استدلال مشركين براى بت پرستى خود

پس گويا خواسته اند بگويند اگر رسالت انبياء رسالت حقى بود و اين دستور نهى پرستش بتها و نهى تحريم بحيره و سائبه و وصيله و غير اينها، نواهى خداى سبحان بود ما نه آن بتها را مى‏ پرستيديم و نه آن حلالهاى او را حرام مى‏ كرديم، چون اگر او مى‏ خواست ديگر محال بود كه ما بر خلاف خواست او عملى انجام دهيم، زيرا محال است مراد او از اراده اش تخلف كند، پس اينكه ما غير او را مى‏ پرستيم و چيزهايى را حرام مى ‏كنيم، خود دليل بر اين است كه در اين كارها هيچ امر و نهيى از ناحيه خدا وجود ندارد، و هيچ رسالت و شريعتى از ناحيه او در اين باره نيامده است.
اين تقرير دليل مشركين است كه از سياق آيه استفاده شد و خلاصه اش اين است كه بت‏پرستى و تحريم حلالها و ساير كارهايى كه مى‏كنند مورد هيچ نهيى از خدا نيست، كه اگر بود ايشان نمى‏توانستند آن كارها را بكنند.
البته اين را هم نمى‏خواهند بگويند كه خدا خواسته است كه ما بتها را بپرستيم تا آن پرستش و اين تحريم حلالها ضرورى الوجود شود و ايشان نتوانند خوددارى كنند، و آن وقت با فرض اجبار، ديگر معنايى براى نهى رسولان نباشد، زيرا كلمه" لو" دلالت مى‏كند بر امتناع جزاء در صورت امتناع شرط، و مفهوم جمله شرطيه‏" لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْ‏ءٍ" اين است كه خدا آن را نخواسته، و لذا ما بت مى‏پرستيم و تحريم حلال مى‏كنيم.
به عبارت ديگر ما بت مى‏پرستيم و از همين جا كشف مى‏كنيم كه او غير اين را نخواسته، اين است مفهوم جمله شرطيه و اما دو جمله" ليكن او خواسته كه ما بت بپرستيم پس به حكم اجبار مى‏پرستيم" و يا" ليكن او خواسته كه ما موحد در پرستش نباشيم ما هم به حكم اجبار موحد نشديم" از مفهوم و منطوق جمله شرطيه اجنبى هستند.
علاوه بر اين، اگر مقصود آنان چنان چيزى بوده و خواسته اند با اين سخن خود، نبوت را از راه اجبار و الجاء رد كنند پس با همين سخن به ضلالت خود و حقانيت نبوت اعتراف كرده اند، چيزى كه هست اعتذار جسته اند به اينكه از آنجايى كه ما مجبور در ضلالت و بت‏پرستى هستيم نمى‏توانيم هدايت تو را بپذيريم و خدا خواسته كه ما بهمين حال گمراهى باقى باشيم، لذا بر پرستش بتها و تحريم حلالها مجبورمان كرده و ما قادر بر ترك خواسته او نيستيم.
آرى مشركين مى‏خواهند ادعاى هدايت كنند و بر پندار خود پافشارى مى‏نمايند، هم چنان كه خداى سبحان بعد از ذكر عبادت و پرستش ايشان ملائكه را، از ايشان حكايت مى‏كند كه گفتند:" لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ‏ ... بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى‏ أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى‏ آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ" 1 كه صريحا براى خود و پدران خود ادعاى هدايت مى‏كنند.
و نيز در كلام مجيدش مكرر از ايشان حكايت شده كه مساله بت‏پرستى را يك سنت قومى و مقدسى مى‏دانسته اند كه پدران آنان، آن را باب كرده بودند و هر خلفى بعد از سلفش مى‏بايستى آن را مقدس بشمارد و اين اعتقاد، با اعتراف به ضلالت و شقاوت كجا مى‏سازد؟.
و همچنين مقصود آنان از اين استدلال اين نبوده كه كارهاى ايشان مخلوق خود ايشان و بر خلاف نظريه جبرى كه گذشت هيچ ارتباطى با مشيت الهى ندارد زيرا اگر چنين منظورى مى ‏داشتند ديگر معقول نبود آن را مربوط به مشيت خدا كند، چون در اين صورت مشيت خدا هيچكاره بوده تنها خداى تعالى براى جلوگيرى از آن مى‏ توانست متوسل به ايجاد مانع شود، و با ايجاد مانع، جلو كارى را كه نمى ‏خواست ايشان انجام دهند بگيرد، و در اين‏ صورت بايد مشركين چنين مى‏گفتند:" لو شاء اللَّه لصرفنا عن عبادة غيره و تحريم ما حرمناه- اگر خدا مى‏خواست با ايجاد موانع ما را از پرستش غير خودش و از تحريم آنچه حرام كرديم باز مى ‏داشت" ولى ظاهر آيه اين معنا را دفع مى ‏كند، و يا مى‏ گفتند:" لو شاء اللَّه شيئا من اعمالنا لبطل و جرح عن كونه عملا لنا و نحن مستقلون به- يعنى اگر پاى مشيت خدا در بين مى‏آمد ديگر عمل، عمل ما نمى‏بود، و حال آنكه عمل، عمل ما است و ما مستقل در آنيم".
بعلاوه، اگر معناى جمله‏" لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا" اين باشد كه اگر خدا مى‏خواست با ايجاد موانع ما را از انجام آن باز مى‏داشت، مشركين حرف صحيحى زده بودند ديگر معنا نداشت در سوره زخرف آن را رد كند و بفرمايد:" ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ" 2.
پس بنا بر آنچه گذشت حق اين است كه گفتيم مقصود مشركين از جمله‏" لَوْ شاءَ اللَّهُ ..." اين است كه در بت‏پرستى خود استدلال كنند به اينكه مشيت الهى متعلق ترك آن نشده، و خلاصه خدا ترك آن را نخواسته، نه اينكه بخواهند متعرض اين معنا شوند كه مشيت به فعل عبادت بت تعلق گرفته تا جبر شود، و نه اينكه گفته باشند محال است مشيت متعلق به عبادت شود تا تفويض را اثبات كرده و گفته باشند كه خدا تنها از راه ايجاد مانع مى‏تواند از عمل بندگان خود جلوگيرى كند.

مشيت خدا بر هدايت انسان مشيت تشريعى است نه تكوينى

" كَذلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ".
در اين آيه خطاب به رسول خدا (ص) است، و به آن جناب امر مى‏كند كه رسالت خود را به بلاغى آشكار ابلاغ كند و به آنچه مشركين بهم مى ‏بافند و استدلالهايى كه بر مرام خود مى‏كنند اعتنايى نكند، زيرا ادله آنان دليل‏هايى پوچ و باطل است و بر عكس، حجت و دليل او تام و قاطع است، و در همين جمله كوتاه اشاره اجمالى است بر بطلان دليل مشركين.
پس اينكه فرمود:" كَذلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ" معنايش اين است كه اين طريقى كه مردم معاصر تو پيش گرفته اند عينا همان طريقى است كه مشركين گذشته پيمودند و غير خدا را پرستيدند، و از پيش خود چيزهايى را كه خدا حرام نكرده بود حرام كردند، و وقتى فرستادگان خدا به نزدشان مى ‏آمدند و از اين اعمال، نهيشان مى‏ كردند همين را مى‏ گفتند كه:" لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْ‏ءٍ نَحْنُ وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْ‏ءٍ"، پس آيه مورد بحث عينا همان مضمون آيه‏" كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَفَرُوا بِآياتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ" 3 را افاده مى‏كند.
" فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ"- يعنى رسالت خدايى را به بلاغى آشكار ابلاغ كن، و حجت را عليه ايشان تمام كن، زيرا تنها وظيفه فرستادگان خدا ابلاغ مبين و ابلاغ آشكار است و بس، وظيفه آنان اين نيست كه مردم را مجبور به قبول دعوت خود كنند، و يا اراده تكوينى خداى را با خود برداشته مردم را با آن اراده كه از مرادش تخلف نمى‏پذيرد دعوت كنند، و يا با آن امر تكوينى خدا كه اگر با آن به چيزى بگويد: موجود باش، موجود مى‏شود، مردم را دعوت كنند و بطور قهر و جبر از كفر، به ايمان و از معاصى، به اطاعت بكشانند.
چون كه رسول هم بشرى است مانند ساير بشرها و رسالتى كه به آن مبعوث شده انذار و تبشير، و يا به تعبير ديگر مجموعه قوانينى اجتماعى است كه خدا به او وحى كرده و صلاح دنيا و آخرت مردم را در آن قوانين در نظر گرفته و مراعات كرده است، هر چند ظاهر آن قوانين بصورت اوامر و نواهى است ولى در واقع انذار و تبشير است، هم چنان كه خود خداى تعالى فرموده:" قُلْ لا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَ لا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ" 4 اين، آن چيزى است كه خدا پيغمبرش را مامور كرده تا به مردم ابلاغ كند، و به نوح و پيغمبران بعد از او هم دستور داد كه آن را به مردم برسانند، هم چنان كه سوره هود و غير آن گوياى آن است.
و نيز خطاب به رسول خدا (ص) فرمود:" قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى‏ إِلَيَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً" 5.
همه اين معانى را آيه مورد بحث در عبارتى كوتاه خلاصه كرده و فرموده:" كَذلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ" چون ظاهر آن- همانطور كه قبلا هم اشاره كرديم- اين است كه اين حجت و استدلال از قديم و جديد در ميان مشركين معروف بوده، و جوابش هم اين است كه شان يك نفر فرستاده خدا اين نيست كه مردم را مجبور بر ايمان و اطاعت كند، بلكه تنها وظيفه او ابلاغ آشكار و روشن، و انذار و تبشير است، و دليل مشركين نمى‏تواند جواب اين دليل را بدهد، پس تو سرگرم كار خود باش و هيچ طمعى به هدايت گمراهان ايشان نبند، و در دو آيه بعد اين اجمال بطور مفصل توضيح داده مى‏شود:
" وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ ...".
كلمه" طاغوت" در اصل مانند طغيان، مصدر و به معناى تجاوز از حد بدون حق بوده است، و اسم مصدر آن" طغوى" است، راغب گفته: طاغوت عبارت از هر متعدى و هر معبودى غير از خداست، كه هم در مفرد بكار مى‏رود و هم در جمع، خداى تعالى نيز آن را هم در مفرد بكار برده و فرموده:" فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ" و نيز فرموده:" وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ"، و هم در جمع بكار برده و فرموده:" أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ" 6.
و اينكه فرمود:" لَقَدْ بَعَثْنا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا" اشاره است به اينكه مساله بعثت رسول، امرى است كه اختصاص به امتى ندارد، بلكه سنتى است كه در تمامى مردم و همه اقوام جريان مى‏يابد، و ملاكش هم احتياج است، و خدا به حاجت بندگان خود واقف است، هم چنان كه در آيه قبلى بطور اجمال به عموميت بعثت رسول اشاره نموده و فرمود:
" كَذلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ".
و جمله‏" أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ"- بطورى كه از سياق بر مى‏آيد- بيان بعثت رسول است، و معنايش اين است كه حقيقت بعثت رسول جز اين نيست كه بندگان خداى را به عبادت خدا و اجتناب از طاغوت دعوت كند، زيرا امر و نهى از يك بشر به ساير افراد بشر، مخصوصا وقتى كه آمر و ناهى رسول باشد جز دعوت عادى، معناى ديگرى ندارد، و معنايش الجاء و اضطرار تكوينى نيست، و خود رسول نمى‏تواند چنين ادعايى بكند تا كسى در رد ادعايش بگويد:" اگر خدا بخواهد ما غير او را نمى‏پرستيم، و اگر نخواهد ديگر فرستادن رسول معنا ندارد".
اين را بدان جهت گفتيم تا بى وجهى گفتار كسانى كه‏ 7 گفته اند: تقدير كلام:
" ليقول لهم اعبدوا اللَّه و اجتنبوا الطاغوت- تا به آنان بگويد خدا را بپرستيد و طاغوت را اجتناب كنيد" مى‏باشد را روشن كرده باشيم.

هدايت خدا پاداش احسان در عمل، و اضلال خدا مجازات ضلالت خود عبد است‏

و اينكه فرمود" فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ" معنايش اين است كه تمامى امتها، مانند اين امت، منقسم به دو طايفه بودند، يك طايفه، آنهايى كه خدا هدايتشان كرده، و به عبادت او و اجتناب از طاغوت موفق شدند.
توضيح اينكه: هدايت تنها و تنها از ناحيه خداى تعالى است و احدى با او شريك نيست و جز او به هيچ كس ديگرى منتسب نمى‏شود مگر به تبع او هم چنان كه خود او در قرآن مجيدش خطاب به پيغمبر گراميش فرموده:" إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ" 8. و بزودى در آيه بعدى كه مى‏فرمايد:" إِنْ تَحْرِصْ عَلى‏ هُداهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ يُضِلُّ" و همچنين در ساير آياتى كه هدايت را منحصر در خداى تعالى مى‏كند به اين بحث اشاره خواهيم نمود.
و اين مطلب مستلزم جبر و اضطرار نيست، كه بنده هيچ دخالتى در آن نداشته باشد بلكه مقدمات آن به اختيار خود عبد است، هم چنان كه آيه‏" وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ" 9 به آن اشاره نموده و افاده مى‏كند كه هدايت الهى طريقى است در دسترس خود انسان، و آن طريق عبارت است از احسان در عمل كه اگر احسان كند خدا با او است، و نمى‏گذارد گمراه شود.
طايفه دوم از امتها، آنهايى هستند كه ضلالت بر آنان ثابت و لازم شده و اين آن ضلالتى است كه خود انسان به سوء اختيارش درست مى‏كند، نه آن ضلالتى كه خدا بعنوان مجازات، آدمى را بدان مبتلا مى‏سازد، بدليل اينكه در باره آن، تعبير به اثبات و لزوم كرده و در آيه بعدى آن را بخود نسبت داده و فرموده است:" فَإِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ يُضِلُّ" پس معلوم مى‏شود قبلا ضلالتى بوده كه خدا آن را اثبات و لازم كرده و به خود نسبت داده، و اين همان ضلالت مجازاتى است (دقت بفرمائيد).

نویسنده: محمد حسین طباطبایی

پی نوشت:

1.  اگر خدا مى‏خواست ما فرشتگان را نمى‏پرستيديم، گفتار آنان از روى علم و دانش نيست بلكه به وهم و پندار باطل خويش سخن مى‏گويند ... بلكه گفتند ما پدران خود را بر عقايد و آئينى يافتيم و البته در پى آنان بر هدايت هستيم. سوره زخرف، آيات 20- 22.
سوره زخرف، آيه 20.
2.  مانند روش آل فرعون و آنها كه قبل از ايشان بودند كه آيات خدا را تكذيب كردند و خدا آنها را به جرم گناهانشان بگرفت. سوره انفال، آيه 52.
3.  بگو من به شما نمى‏گويم كه خزينه هاى خدا بدست من است و نه اينكه غيب مى‏دانم، و نمى‏گويم كه من فرشته ام. سوره انعام، آيه 50.
4.  بگو من تنها بشرى هستم مثل شما، به من وحى مى‏شود كه معبود شما يكى است پس هر كه به ديدار پروردگارش اميدوار است بايد عمل صالح كند و در عبادت، احدى را شريك پروردگار خود نسازد. سوره كهف، آيه 110.
5.  مفردات راغب، ماده" طغى".
6.  تفسير مجمع البيان، ج 6، ص 359.
7.  تو هر كه را كه دوست بدارى نمى‏توانى هدايت كنى و ليكن خدا هر كه را بخواهد هدايت مى‏كند. سوره قصص، آيه 56.
8.  و كسانى كه در راه ما جهاد مى‏كنند بطور حتم به راههاى خود هدايتشان مى‏كنيم و بدرستى خدا با نيكوكاران است. سوره عنكبوت، آيه 69.