خواجه شمس الدین محمد شیرازی، یکی از بزرگترین غزل سریان ایران در سده هشتم هجری، در شیراز متولد شد. غزل های این شاعر پرآوازه که آیینه تمام نمای اندیشه های عرفانی اوست، در واقع نمیانگر مراحل سیر و سلوک او می باشد که در قالب نظم فراهم آمده است. وی در جوانی به آموختن قرآن و ادبیات عرب و علوم اسلامی پرداخت و گفته می شود در تفسیر و حکمت و ادب، متبحر بود.
او حافظ قرآن بود و لذا به همین لقب تخلّص می نمود. به قول خود، قرآن را با چهارده روایت از حفظ می خوانده است:
عشقت رسد به فریادگر خود به سان حافظ قـرآن زبــر بخــوانی در چـارده روایــت
حافظ، مضامین مذهبی و عرفانی را به شیوایی در اشعار خود گنجانده است، چنانکه او را لسان الغیب لقب داده اند.
گویی این شعرها که او سروده از زبان غیب به زبان او جاری می شده است. برخی از صاحب نظران برآنند که شعر حافظ، همه الهامات و حدیث قدسی و لطایف حِکمی و نکات قرآنی است. عبارات و الفاظ قرآنی و روایی در اشعار حافظ، خود نشانگر توجه و انس او به قرآن در دقت سرودن آنهاست.
نـدیـدم خــوشتـر از شعـر تــو حـافـظ بــه قـــرآنی کـــه انـــدر سیـنـه داری
ز حافظان جهان کس چو بنده جمع نکرد لطایـف حـکـمی بـا نـکــات قـرآنی
وی در فراز و نشیب زندگی، قرآن را دستاویزی محکم می داند:
حافظا در کنج فقر و خلوت شب های تار تا بود وردت دعـا و درس قـرآن غم مخور
حافظ که همه عنیات ربانی را از برکت دعای شب و ورد سحر می دانست در اشعارش از خلوت سحر و دعای شب و مناجات، بسیار یاد کرده است:
مرا در این ظلمات آنکه راهنمایی کرد نیاز نیم شبی بـود و گـریه سحـری
هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ از یمن دعای شب و ورد سحری بود
این غزل سرای پرآوازه که او را بلبل خوش نوای بوستان ادب و عرفان نام نهاده اند در پس سیر و سلوک خود آل رسول اللّه را یگانه کشتی نجات دانسته که چون کشتی نوح، هر که درآن نشست، نجات یافت:
حافظ از دست مده دولت این کشتی نوح ورنــه طـوفـان حــوادث بـبــرد بنیادت
ای دل ار سیـل فنـا بنیاد هستی بـرکـنـد چون ترا نوح است کشتیبان زطوفان غم مخور
در دیوان غزلیات حافظ که سرشار از مفاهیم مذهبی، فلسفی و عرفان است به ابیاتی برمی خوریم که گاهی شاعر به الفاظ قرآن اشاره کرده و گاه مفهوم و مضمون ایه در آن هویداست:
عرضه کردم دو جهـان بر دل کار افتاده بجز از عشق تو باقی همه فانی دانست
اشاره است به ایه شریفه:«کل من علیها فان. ویبقی وجه ربّک ذو الجلال والاکرام؛ هر چه بر (زمین) است فانی شونده است و ذات با شکوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند».(سورهی الرحمن، ایهی26و27)
وی در یکی از سروده هایش،غمگین شدن آدمی را برای از دست دادن چیزی و شاد شدن و در واقع مغرور شدن به متاع فانی دنیا، منع کرده و چنین می سراید:
سود و زیان و مایه چو خواهد شدن زدست
از بهـر ایـن معـاملـه غمگیـن مبـاش و شـاد
تلمیحی است به قول خداوند سبحان که: «لکیلا تأسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما ءاتاکم و اللّه لایحبّ کلّ مختال فخور؛ تا بر آنچه از دست شما رفته، اندوهگین نشوید و به (سبب) آنچه به شما داده است، شادمانی نکنید و خدا هیچ خودپسند فخرفروشی را دوست ندارد».(سوره حدید، ایه23)
در غزلیات او به بیتی برمی خوریم که به کردار انسان در کتاب اعمالش اشاره دارد:
تو پنداری که بدگو رفت و جان برد حسـابش بـا کـرام الکـاتبیـن است
اشاره است به ایه شریفه: «و إنّ علیکم لحافظین. کراماً کاتبین. یعلمون ما تفعلون؛ و قطعاً بر شما نگهبانانی گماشته شده اند، فرشتگان بزرگواری که نویسندگان (اعمال شما) هستند». (سوره انفطار،ایه10ـ12)
خداوند سبحان در ایه ای به بندگانش تأکید می کند که اگر به عهد خود وفا کنید من نیز به عهد خود وفا خواهم کرد: «و اُوفوا بعهدی اُوفِ بعهدکم و یای فارهبون».(سورهی بقره، ایهی40) حافظ نیز در بیتی از سروده هایش به مضمون این ایهی شریفه اشاره دارد که:
گرت هواست که معشوق نگسلد پیمانه نـگــاه دار ســررشتــه تــا نگـه دارد
و یا بیت:
شرابی به خمارم بخش یا رب که بـا وی هیچ دردسر نبـاشد
اشاره دارد به ایهی شریفه: «یتنازعون فیها کأساً لا لغو فیها و لا تأثیم؛ در آنجا جامی از دست هم می ربایند که در آن نه یاوه گویی است و نه گناه».(سورهی طور، ایهی23)
حافظ در ابیاتی چند به آدم و گوهر وجودش و توجه به اینکه از کجا آمده و به کجا می رود، اشاره داشته است. وی در یکی از سروده هایش به قصه آدم که به گفته قرآن، بار امانت الهی را تنها او پذیرفت که به دوش بکشد، اشاره کرده و می سراید:
دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند گـل آدم بسـرشتنـد و بـه پیمـانه زدند
ساکنـان حـرم ستر و عفـاف ملکـوت بـا مـن راه نشیـن بـاده مستـانه زدنـد
آسمـان بـار امـانـت نتـوانست کشید قـرعـه کـار بـه نـام مـن دیـوانه زدنـد
که تلمیحی است به ایه شریفه: «إنا عرضنا الأمانة علی السّماوات و الأرض و الجبال فأبین أن یحمِلنَها و أشفقن منها و حملها الإنسان؛ ما امانت (الهی و بار تکلیف) را بر آسمان و زمین و کوهها عرضه کردیم، پس از برداشتن آن سرباز زدند و از آن هراسناک شدند و (لی) انسان آن را برداشت».(سوره احزاب، آیه72)
در اشعار حافظ گاه به لفظ ایه قرآن نیز اشاراتی شده است از جمله:
ظلّ ممدود خم زلف توام بر سر باد کاندرین سایه قرار دل شیدا بـاشد
که برگرفته از ایه شریفه: «و ظل ممدود؛ و سایه ای پایدار».(سوره واقعه، ایه30) است.
و یا بیت:
مگر وقت وفا پروردن آمد فـالم «لا تذرنی فرداً» آمد
که به دعای زکریا (علیه السلام) در قرآن اشاره دارد: «رب لا تذرنی فردا؛ پروردگارا! مرا تنها مگذار».(سوره انبیاء،ایه89) که به تعبیر استاد مطهری، در تفسیر عرفانی؛ یعنی خدایا! مرا در طبیعت باقی مگذار و به من توفیق بده که از سرای طبیعت عبور کنم.
علاوه بر این ابیات، حافظ در بسیاری از سرودهایش به قصص قرآنی نیز اشاره دارد که ذکر همه آنها مبحث پر حجمی را طلب می کند که از عهده این مقاله خارج است.
نویسنده : فاطمه رضوی