مسائل اخلاقی در هر زمان از اهمیّت فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده ولی در عصر و زمان ما اهمیت ویژه‌ای دارد چرا كه عوامل و انگیزه‌های فساد در عصر ما از هر زمانی بیشتر است.
اكتساب صفات پسندیده اخلاقی و منزه كردن قلب از رذائل اخلاقی از مهم‌ترین مباحث قرآنی و از یك نظر مهم‌ترین هدف بعثت انبیای الهی را تشكیل می‌دهد، زیرا بدون اخلاق نه دین برای مردم مفهومی دارد و نه دنیای آن‌ها سامان می‌یابد همان گونه كه گفته‌اند:
اقوام روزگار به اخلاق زنده‌اند قومی كه گشت فاقد اخلاق مردنی است
در این نوشتار برآنیم تا بعضی از راههای كسب فضائل اخلاقی را با استفاده از آیات قرآن به صورت مختصر بیان نماییم:
اولین مرحله برای رسیدن به این هدف بیداری از غفلت است كسانی هستند براساس تبعیت از غرائز حیوانی خود توجه به اطراف موضوع نمی‌كنند توجه نمی‌كنند كه راه دیگری هم وجود دارد و هدف‌هایی در كار هست كه باید آن راه را پیمود و به آن هدف‌ها رسید حقی هست كه باید پذیرفت و باطلی هست كه باید رها كرد و راه صحیحی هست كه باید برگزید و راه خطایی كه از آن باید كناره گرفت.
قرآن از این گروه با عنوان غافلان یاد می‌كند و غافلان را در حكم چهارپایان به حساب می‌آورد آنجا كه می‌گوید: «و لقد ذرأنا لجهنّم كثیراً من الجن والانس لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم اعینٌ...»[1] و محققاٌ بسیاری از جن و انس را برای جهنم وا گذاریم: چه آن كه آن ها را دل هایی است بی ادراك و معرفت و ایده هایی بی نور و بصیرت و گوش هایی ناشنوای حقیقت؛ آن ها مانند چهار پایانند بلكه گمراه ترند، آن ها همان مردمی هستند كه غافل شدند.
بعد از آنكه انسان توجه پیدا كرد در عالم چنین حقایقی نیز ممكن است وجود داشته باشد برای او شك و تردید پیدا می‌شود و از خود می‌پرسد آیا آنچه انبیاء می‌گویند حقیقت دارد یا نه؟ برای پاسخ به این سؤال لازم است به یقین برسد نه گمان، چرا كه قرآن به مبارزه با ظنّ گرایی پرداخته و دستور می دهد كه اساس كار انسان، باید علمی و یقینی باشد و از آن جمله می‌فرماید: «ما یتّبع الا ظناً ان الظنّ لا یغنی من الحق شیئاً»[2]
البتّه علم و ایمان ملازمه عقلی طرفینی ندارند بلكه علم مقدمه و علت ناقصه ایمان است كه بدون وجود علم ایمان كه معلول است تحقق پیدا نمی‌كند و از اینجاست كه خداوند در قرآن می‌فرماید: «انما یخشی الله من عباده العلما»[3]
اكنون پس از آنكه معلوم شد علم شرط ایمان است، این سؤال مطرح می‌شود كه راه تحصیل علم نسبت به متعلقات ایمان (توحید، نبوت، معاد و ...) چیست؟ جواب آن است كه كلید علم و بینش، فكر و اندیشه است در این زمینه آیات فراوانی وجود دارد مثل «كذالك نفصّل الایات لقوم یتفكّرون»[4]
و آنچه از آیات قرآن به دست می‌آید این است كه ایمان مقتضی عمل صالح می باشد و ما را بر انجام عمل صالح و در نتیجه اكتساب صفات اخلاقی سوق می دهد مثل آیه 37 سوره بقره كه می‌فرماید: «فإن آمنوا بمثل ما آمنتم فقد اهتدوا»
البتّه ایمان در صورتی می‌تواند فضائل اخلاقی و اعمال صالح و تقوا را بیفزاید كه زنده و فعال و به تعبیری ایمان مطلق و كامل باشد نه این‌كه ایمان به بعض باشد ایمان به خدا و كتاب خدا باشد امّا ایمان به رسول خدا و امامت نباشد ایمان تبعیضی به شدت در قرآن نهی شده است «افتؤمنون ببعض الكتاب و تكفرون ببعض فما جزاء من یفعل ذلك الاخزی فی الحیوه الدنیا و....»[5].
وقتی كه انسان به این مرحله (كسب ایمان) دست یافت در مرحله عمل و گزینش صفات نیكو باید از همان عقلی كه خدا و توحید را برایش اثبات كرد كمك بگیرد تا كار «خوب» را از كار «بد» تشخیص بدهد، البته آنچه را در این زمینه عقل می‌فهمد از عقل و آنچه را نمی‌فهمد باید از شرع دریافت كند.[6]
علاوه بر این باید در آثار فعل و ترك كارهای خوب و بد نیز به دقت بیندیشی تا از عواقب بد اعمال ناپسند در امان باشد، ظهر الفساد فی البر والبحر بما كسبت ایدی الناس لیذیقهم بعض الذی عملوا لعلّهم یرجعون»[7]
مهم‌ترین انگیزه برای كار شایسته محبت خدا و اولیاء خداست محبت الهی است كه در برابر همه گناهان و جاذبههای منحرف كننده به انسان استقامت و پایداری می‌دهد.
در حدیثی قدسی آمده «یا موسی حبِّبنی الی خلقی» مرا به خلق محبوب كن[8]
خدا در قرآن كریم در یك آیه به صورت مختصر و مفید بهترین راهكار را ارائه می‌دهد می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا علیكم انفسكم لا یضركم من ضلّ اذ اهتدیتم...»
كوتاه سخن این‌كه برای مؤمنین دو راه فرض فرموده كه هر دو منتهی به خدای سبحان است و مؤمنین را دستور می‌دهد به این‌كه به خود بپردازید و از دیگران كه اهل ضلالتند صرف نظر كنید و در زمره وجود آنان قرار نگیرید و از گمراهی‌شان نهراسید و بدانید حساب گمراهان با پروردگار آنان است نه با مؤمنین پس بر مؤمن لازم است به كار خود و هدایت خود بپردازد و ضلالت و شیوع گناهانی كه از گمراهان می‌بیند او را نلغزاند و مردم او را مشغول نكنند[9]
با ضمیمه كردن این آیه و آیه قد افلح من زكّها آیه 9 سوره شمس به این نتیجه می‌رسیم كه باید برای پرداختن به خود به تزكیه نفس رجوع كنیم تا تمام رذائل را دفع نماییم.
چون بنابر اختصار است فقط اشاره‌ای به گام‌های مؤثر در تهذیب اخلاقی می‌شود و تفسیر آیات مورد نظر به خوانندگان گرامی محوّل می گردد.
گام اوّل توبه، آیه 8 سوره تحریم: «یا ایها الذین آمنوا توبوا الی الله توبهً نصوحاً».
گام دوّم، مشارطه: «و لقد كانوا عاهدوا الله من قبل لا یولّون الادبار و كان عهدالله مسئولاً».[10]
سوم، مراقبه نفس: «الم یعلم بأنّ الله یری». [11]
چهارم، محاسبه: قبل از محاسبه الهی هر انسانی باید خو درا به حساب بكشد تا مبادا گناهی انجام داده باشد.[12]
نویسنده: حسن منتظري
پی نوشت:
[1] . سوره اعراف، آیه 179.
[2] . سوره اعراف،آیه 169.
[3] . سوره فاطر، آیه 28.
[4] . سوره یونس، آیه 24.
[5] . سوره بقره، آیه 85.
[6] . همان.
[7] .سوره روم، آیه 4.
[8] . اخلاق در قرآن، آیت الله مصباح.
[9] . المیزان، ج 6، ص 238.
[10] . سوره احزاب، آیه 15.
[11] . سوره علق، آیه 14.
[12] . شرح چهل حدیث، حضرت امام خمینی، ص 6، انتشارات مؤسسه نشر آثار امام.