محكم - در مقابل متشابه - به معناي استوار و خلل ناپذير، از ريشهي «حَكَمَ حَكْماً» به معناي «مَنَعَ مَنعاً» است و معناي بازداشتن و جلوگيري از هرگونه اخلالگري و تباهي را ميرساند.
راغب اصفهاني ميگويد: حَكَم در اصل به معناي منع نمودن و جلوگيري به كار رفته است، البته جلوگيري از افساد به جهت اصلاح.
بنابراين، به هر گفتاري كه رسا و شبهه ناپذير باشد و مورد كج فهمي قرار نگيرد، محكم ميگويند. يعني: مستحكم و خلل ناپذير[1] آيات محكم، آياتي است كه مفهوم آن به قدري روشن باشد كه جاي گفت و گو و بحث در معناي آن وجود نداشته باشد؛ مثل آيات «قل هو الله احد»، «ليس كمثله شيء»، «اللَّه خالق كل شيء» و ... آيات محكمات در قرآن «ام الكتاب» ناميده شده است. امالكتاب يعني ريشه، مرجع و مفسّر آيات متشابه.[2]
متشابه از ريشهي «شُبْه» (اسم مصدر)، به معناي «مثل و همانند» يا «شَبَه» (مصدر)، به معناي «همانند بودن» است، به گونه اي كه اين همانندي، مايهي شبهه گردد. زيرا حقيقت پنهان گرديده، و حق و باطلِ به هم آميخته مايهي اشتباه است. از اين رو گفتار يا يك كردار حقگونه به صورت باطل جلوهگر شده است و همچنين بالعکس.
راغب اصفهاني دربارهي متشابه در قرآن ميگويد: «والمتشابه من القرآن ما أشكل تفسيره لمتشابهته بغيره متشابهات قرآن آن است كه تفسيرش مشكل ميباشد، زيرا نمودِ آنچه هست را ندارد و به چيز ديگري شبيه است.» در مورد قرآن، آن چيز ديگر، جز ظلالت و گمراهي نمي باشد. «فماذا بَعْد الحقّ الالضلال»؛[3] پس كلام حق (قرآن كريم) هرگاه نمودي جز حق داشته باشد و به باطل شباهت داشته باشد، آن را متشابه گويند.[4]
طبق آيهي شريفه «وَ هُوَ الَّذي اَنْزَلَ عَليكَ الْكِتابَ مِنْه آياتً محكماتً هُنَّ اُمُّ الكتاب و اُخَرُ متشابهات...[5] که مي گويد: بخشي از آيات قرآن، محكم و بخشي ديگر متشابه ميباشد و آيات محكم را مرجع و توضيح دهندهي آيات متشابه قرار دهيد، بيترديد آيات متشابه در قرآن وجود دارد.
حال كه معناي محكم و متشابه روشن شد و قرآن كريم نيز به وجود آيات متشابه تصريح نموده است، به اقسام تشابه در قرآن اشاره ميكنيم:
تشابه در آيات قرآن، دو گونه است: تشابه اصلي و عرضي، تشابه اصلي آن است كه به جهت كوتاهي لفظ و بلندي معنا به وجود آمده است. از يک سو الفاظ و كلمات موضوعه در زبان عرب، بيشتر براي افادهي معاني كوتاه و سطحي ساخته شده و گنجايش و كشش معاني گسترده و عميق را ندارد. و از سوي ديگر قرآن ملتزم بود از واژههاي عرب و شيوههاي كلامي آنان استفاده كند «اِنّا جَعَلْناهُ قُرآناً عربِياً لعلّكم تَعْقلون»[6]
از اين رو براي معاني والا به ناچار راه كنايه و مجاز و استعاره را پيمود و اين خود، بر عرب غريب مينمود، براي نمونه آيهي «و ما رمَيْتَ اذرميت و لكنَ اللَّه رَمي»؛[7] «و چون (ريگ به سوي آنان) افكندي، تو نيفكندي بلكه خدا افكند». اشاره به قدرت ناچيز انسان در انجام افعال اختياري است. در مقابلِ عوامل مؤثر در بهوجود آمدن آن، كه همگي با اذن الهي انجام ميگيرد. درك اين معنا براي عرب آن روز دشوار بود، بنابراين بوي جبر از آن استشمام ميگرديد.
تشابه عَرَضي در آن دسته از آيات است كه درآغازِ اسلام متشابه نبوده، مسلمانان با سلامت طبع و خلوص نيت با آن برخورد ميكردند. بدين لحاظ معنا و مراد آن را به خوبي درك نموده، هيچ گاه اين آيه شبههاي ايجاد نميكرد.
ولي پس از به وجود آمدن مسائل كلامي و رايج شدن برخي مطالب فلسفي كه جسته و گريخته به گونهاي ناپخته از يونان به اين ديار راه پيدا كرده بود، بر چهرهي بسياري از آيات هالهاي از غبار ابهام نمودار گشت. آياتي كه تا ديروز از محكمات بود، امروز در زمرهي متشابهات درآمد. اين بر اثر دست اندازي هاي نارواي برخي اهل كلام و ارباب جدل بود كه چهرهي تابناك اينگونه آيات را دگرگون ساخت و از درخشش و تابش اولي خود فرو افكند.
به عنوان مثال، در آيهي شريفهي «يوم يُكشَفُ عَنْ ساقٍ و يُدْعونَ الَي السُّجود فَلا يَسْتَطيعونَ»[8]كه كلمهي «ساق» در آن به كار رفته است؛ استعمال لفظ «ساق» در متعارف عرب، كنايه از شدت و وخامت امر است، چنانچه گفتهاند: «و قامت الحرب علي ساق؛ جنگ بر پا ايستاد» يعني شدت گرفت. «كشف ساق» كنايه از آمادگي كامل براي انجام كار است، يعني دامن به كمر زدن. زيرا لازمهي آن، كشف ساق پا است. اين آيه طبق استعمال متعارف، دلالت بر آن دارد كه روز قيامت اوضاع شدت يافته، رو به وخامت ميگذارد و كفار در حالت سختي قرار ميگيرند.[9] ولي اشاعره و اهل تجسم آن را به ظاهر لفظ گرفته گفتهاند: «مقصود، ساق پاي خدا است كه در آن روز برهنه شود و كفار مأمور به سجود گردند و نتوانند.»[10]
با اينكه قرآن نور و روشنايي و سخن حق و آشكار است و براي هدايت عموم مردم آمده است، چرا آيات متشابه دارد و چرا محتواي بعضي از آيات آن چند وجه دارد كه موجب سوء استفادهي فتنه انگيزان شود؟
ممكن است جهات زير، سرّ وجود آيات متشابه باشد:
1ـ الفاظ و عباراتي كه در گفت و گوهاي انسانها به كار ميرود، تنها براي نيازمنديهاي روزمره بهوجود آمده و به همين دليل، به محض اين كه از دايرهي زندگي محدود مادي بشر خارج شويم و سخن دربارهي ماوراء الطبيعت، به ميان آيد، به روشني ميبينيم كه الفاظ ما قالب آن معاني نيست و ناچاريم كلماتي را به كار بريم كه از جهات مختلفي نارسايي دارد، همين نارساييهاي كلمات، سرچشمهي قسمت قابل توجهي از متشابهات قرآن است.[11]
2ـ بسياري از حقايق، مربوط به جهان ديگر يا جهان ماوراي طبيعت است كه از افق افكار ما دور مي باشد و ما به حكم محدود بودن در زندان زمان و مكان، قادر به درك عمق آنها نيستيم. اين نارسايي افكار ما و بلند بودن افق آن معاني، سبب ديگري براي تشابه قسمتي از آيات است؛ مانند بعضي از آيات مربوط به قيامت و امثال آن.[12]
علامه طباطبايي رحمه الله ميفرمايد: «سراسر قرآن محكم است، ولي چون در نزول به نشئهي فكر بشر غير معصوم ميرسد، تشابه صورت ميگيرد. همانگونه كه باران پيش از فرود آمدن بر زمين، كف ندارد ولي پس از فرود و حركت بر زمين، كف در آن ايجاد ميشود، از آسمان معرفت نيز كفِ متشابه نازل نشده است».[13]
3ـ صاحبان عقل و علما، انديشههاي خود را به كار گرفته و با تلاش و كوشش و دقت و استدلال به مقصود حقيقي خداوند پي برند و بدين وسيله مراتب فضل و برتري آنان، بر ساير مردم روشن شود و به مراتب عالي برسند.[14]
4ـ سري ديگر كه اخبار اهلبيت ـ عليهم السلام ـ نيز آن را تأييد کرده اند، اين است كه وجود اين گونه آيات در قرآن، نياز شديد مردم را به پيشوايان الهي (راسخان در علم) و پيامبرصلي الله عليه وآله و اوصياي او روشن ميسازد و سبب ميشود كه مردم، به جهت نياز علمي به سراغ آنان بروند و رهبري ايشان را به رسميت بشناسند و از علوم ديگر و راهنماييهاي مختلف آنان نيز استفاده كنند.[15]
پی نوشت:
[1] . معرفت، محمد هادي، علوم قرآني، ص 271.
[2] . تفسير نمونه، ج 2، ص32.
[3] . يونس/ 32.
[4] . معرفت، محمد هادي، علوم قرآني، ص 273.
[5] . آل عمران/ 7.
[6] . زخرف/ 3.
[7] . انفال/ 17.
[8] . قلم/ 42.
[9] . اكتشاف، ج 4، ص 592.
[10] . معرفت، محمد هادي، علوم قرآني، ص 286 - 285.
[11] . تفسير نمونه، ج 2، ص 323.
[12] . همان.
[13] . جوادي آملي، قرآن در قرآن، ص 416.
[14] . طوسي، التبيان، ج 2، ص 9؛ و نهاوندي، نغمات الرحمن، ج 1، ص 20.
[15] . تفسير نمونه، ج 2 ص 324، جوادي آملي، قرآن در قرآن، ص 418.