در آیات قرآن مجید و روایات اسلامی تعبیری به عنوان «اسماء حسنی» (نام های نیك خداوند) دیده می شود كه در قرآن به صورت سر بسته، و در اخبار به طور مشروح آمده است، این اسماء همگی بیانگر صفات او است، و با توجه به این كه همه نام ها و صفات او نیك است انتخاب این عنوان بیانگر این حقیقت است كه این دسته از نام ها دارای اهمیت ویژه ای است.
اما این ویژگی از كجا سرچشمه می گیرد؟ شرح آن را بعد از تفسیر آیات و روایاتی كه در این زمینه وارد شده است بیان خواهیم كرد.
با این اشاره به سراغ آیات قرآن می رویم و به آن گوش جان فرا می دهیم.
1ـ وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ.1
و برای خدا نام های نیكی است، خدا را به آن بخوانید، و آنها را كه اسماء خدا را تحریف می كنند رها سازید.
2ـ قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى.2
بگو «الله» را بخوانید یا «رحمان» را. هر كدام را بخوانید (همه از یك ذات خبر می دهد و) برای او نام های نیك است.
3ـ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى.3
او خداوندی است كه معبودی جز او نیست برای او نام های نیك است.
4ـ هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى.4
او خداوندی است خالق، و آفریننده بدون سابقه، و صورتگری است (بی نظیر) و برای او نام های نیك است.
تفسیر آیه نخست این است كه مردم را از تحریف نام های خداوند برحذر می دارد، و می فرماید:
«خداوند نام های نیكی دارد او را به آن نام ها بخوانید و كسانی را كه اسماء خدا را تحریف می كنند رها سازید.» (همان ها كه نام خدا را بر بت ها می نهند یا نام های مخلوقات را بر خدا می دهند، و گرفتار تشبیه و شرك می شوند.) (وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ).
در دومین آیه نیز پس از اشاره به بهانه جوئی های مشركان كه می گفتند چرا پیامبر اسلام خدا را به نام های متعدد مخصوصاً رحمن كه در نظر مشركان عرب كم سابقه بود می خواند، با این كه سخن از توحید و یگانگی می گوید؟ می فرماید: «بگو شما او را به نام (الله) یا (رحمن) بخوانید (هر كدام را بخوانید تفاوتی نمی كند) برای او نام های متعدد نیكو است» (قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى).
در سومین آیه به دنبال توصیف خداوند به خالقیت و مالكیت و تدبیر عالم هستی، و علم و آگاهی از آشكار و نهان، می فرماید:
«او خداوندی است كه معبودی جز او نیست و برای او نام های نیكو است» (اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى).
آری او با داشتن این اسماء و صفات نیكو و بی مانند شایسته الوهیت و عبودیت است و جز او كسی شایسته این امر نیست.
و بالاخره در چهارمین و آخرین آیه، ضمن برشمردن اوصاف فراوانی برای خداوند عالم در آیات پیش از آن (بیش از ده وصف) می فرماید:
«او خداوندی است آفریننده و موزون كننده و صورتگر كه برای او نام های نیكو است» (هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى).
و به دنبال آن نیز اوصاف مهم دیگری را برمی شمرد كه مجموعاً به هیجده صفت بالغ می شود.
از مجموع این آیات به خوبی استفاده می شود كه اسماء حسنی اشاره به صفات جمال و جلال ویژه حق است كه هر كدام از كمال مخصوص یا نفی نقصی حكایت می كند، و تنها یك نامگذاری ساده و معمولی نیست، این اسماء و صفات در آیات مختلف قرآن منعكس است و روی آنها مخصوصاً تكیه شده.
اكنون به سراغ این موضوع برویم كه «اسماء حسنی» كدام است؟ آیا تعداد خاصی دارد؟، و اگر چنین است تعداد آن چه قدر است؟
اسماء حسنی همان گونه كه گفتیم به معنی نام های نیكو است و مسلماً همه نام های خداوند نیكو است و به این ترتیب همه نام های الهی را شامل می شود، و چنانچه در شأن نزول آیه 110 سوره ی اسراء (دومین آیه مورد بحث) آمده این آیه زمانی نازل شد كه مشركان از پیامبر شنیدند كه می گوید: یا اَللهُ یا رَحمانُ! آنها به طعنه گفتند او ما را از پرستش دو معبود نهی می كند ولی خودش معبود دیگری را می خواند!... در این هنگام آیه نازل شد و پندار تعدد را رد كرد (و فرمود اینها اسماء حسنای خداوند و نام های نیكوی مختلفی است كه همه اشاره به ذات واحد حق می كند).5
به این ترتیب همه ی اینها تعبیرات مختلفی است كه از كمالات بی انتهای آن ذات واحد حكایت دارد و به گفته شاعر:
عِباراتُنا شَتّی وَ حُسنُكَ واحِدٌ وَ كُلٌّ اِلی ذاكَ الجَمالِ یُشیرُ.
«تعبیرات ما مختلف است ولی حسن تو یكی بیش نیست، و همه به آن جمال واحد بی مثال اشاره می كنند»!
از تعبیراتی كه در آیات قرآن آمده بر می آید كه همه نام های او جزء اسماء حسنی است:
« وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها»(نخستین آیه مورد بحث).
دلیل آن هم روشن است، زیرا نام های خداوند یا از كمال ذات او خبر می دهد (مانند عالم و قادر) یا از عدم وجود هر گونه نقص در آن ذات بی مثال (مانند قدّوس) و یا حاكی از افعال او ا ست كه فیض وجود را از جهات مختلف منعكس می كند (مانند رحمان و رحیم و خالق مدبر و رازق).
تعبیر آیات فوق كه دلیل بر حصر است نشان می دهد كه اسماءِ حسنی مخصوص خداوند است، این به خاطر آن است كه اسماءِ او حاكی از كمالات او است، و می دانیم واجب الوجود عین كمال و كمال مطلق است، بنابراین كمال حقیقی از آن او است و غیر او هر چه هست ممكن الوجود است و سر تا پا نیاز و فقر!
در اینجا این سئوال پیش می آید كه در روایات ـ همان گونه كه در بحث آینده اشاره خواهد شد ـ عدد معینی برای اسماءِ حسنی ذكر شده، این نشان می دهد كه اسماءِ حسنی توصیفی برای همه نام های خداوند نیست، بلكه تنها به قسمتی از این نام ها اشاره می كند.
در پاسخ این سئوال می توان گفت: ذكر تعداد معینی از صفات و اسماءِ ممكن است به خاطر اهمیت آنها باشد، نه دلیل بر انحصار، اضافه بر این در بحث های آینده نیز خواهد آمد كه بسیاری از اسماءِ الهی شكل شاخه های اصلی را دارند، و بقیه از آنها منشعب می شود، مثلاً «رازق» (روزی بخش) شاخه ای از صفت «رب» (مالك و مدبر) می باشد، همچنین اوصافی مانند «محیی» (زنده كننده) و «ممیت» (میراننده) نیز همین گونه است.
بسیار بعید است كه اسماءِ حسنی دارای مفهوم خاصی در شرع (به اصطلاح حقیقه شرعیه) باشد، بلكه همان معنی لغوی (نام های نیكو) را بیان می كند كه شامل تمام نام ها و اوصاف خدا است.
این كه قرآن مجید می گوید «خدا دارای اسماءِ حسنی است او را به این نام ها بخوانید» در حقیقت اشاره به ترك الحاد و تحریف این اسماءِ است به گونه ای كه نام های خدا را بر بت ها نهند، یا اشاره به پرهیز از نام هایی است كه مفهوم آن با نقائص آمیخته، و ویژه مخلوقات است، یا این كه منظور اشاره به این است كه تعدد نام ها هیچ گونه منافاتی با وحدت ذات پاك او ندارد، چرا كه تعدد نام ها ناشی از اختلاف زاویه دید ما نسبت به آن كمال مطلق است، گاه از دریچه آگاهی او بر همه چیز نگاه می كنیم و می گوییم «عالم» است، و گاه از دریچه توانایی او بر هر كار و می گوییم «قادر» است.
به هر حال همه قرائن نشان می دهد كه تمام اسماء خدا اسماءِ حسنی است، هر چند بخشی از آن دارای اهمیت ویژه و خاصی است.
در روایات متعددی كه از طرق اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ و اهل سنت رسیده، تعداد اسماء حسنی نود و نه شمرده شده است. از جمله در روایت معروفی از پیغمبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ می خوانیم كه فرمود: اِنَّ لِّهِ تِسْعَهٌُ و تِسعینَ اسماُ ـ مِاهً الاّ واحداً ـ مَنْ اَحصاها دَخَلَ الجَنَّهَ، اِنَّه وَترٌ یُحِبُّ الوَتْرَ: «خداوند نود و نه اسم ـ یكصد الا یك اسم ـ دارد، هر كس آنها را شمارش كند وارد بهشت می شود، خداوند «فرد» است و «فرد» را دوست دارد.»6
در روایت دیگری در توحید صدوق همین معنی (با تفاوت مختصری از علی ـ علیه السّلام ـ از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نقل شده است، پس در شرح آن می فرماید: وَهِیَ اللهُ الإله، الواحِدُ، الاَحَدُ، الصَّمَدُ، الأَوَّلُ، الآخِرُ، السَّمیعُ، القَدیرُ، القاهِرُ، العَلِیُّ، الاَعلی، اَلباقی، اَلبَدیعُ، الباریءُ، اَلاَكرَمُ، الظّاهِرُ، اَلباطِنُ، اَلحَیُّ، اَلحَكیمُ، اَلعَلیمُ، اَلحَلیمُ، اَلحَفیظُ، اَلحَقُّ، اَلحَسیبُ، اَلحَمیدُ، اَلحَفِیُّ، اَلرَّبُ، اَلرَّحمانُ، اَلرَّحیمُ، الذّارِیءُ، اَلرّزِاقُ، اَلرَقیبُ، اَلرَّئُوفُ، اَلرّائی، السَّلامُ، اَلمُؤمِنُ، اَلمُهیمِنُ، اَلعَزَیزُ، اَلجَبّارُ، اَلمُتَكَبِّرُ، اَلسَّیِدُ، اَلسُّبُّوحُ، الشَّهیدُ، الصّادِقُ، اَلصَانِعُ، اَلطّاهِرُ، اَلعَدلُ، اَلعَفُوُّ، اَلْغَفُورُ، اَلغَنِیُّ، الغِیاثُ، اَلفاطِرُ، اَلفَردُ، اَلفَتّاحُ، اَلفالِقُ، اَلقَدیمُ، اَلمَلِكُ، اَلقُدُّوسُ، اَلقَوِیُّ، اَلغَریبُ، اَلقَیُّومُ، اَلقابِضُ، اَلباسِطُ، قاضِیُ الحاجاتِ، اَلمَجیدُ، اَلمَولی، اَلمَنّانُ، اَلمُحیطُ، اَلمُبینُ، اَلمُقیتُ، اَلمُصَوِّرُ، اَلكَریمُ، اَلكبیرُ، اَلكافِیُ، كاشِفُ الضُّرِّ، اَلوِترُ، اَلنُّورُ، اَلوَهّابُ، اَلنّاصِرُ، الواسِعُ، اَلوَدُودُ، اَلهادِی، الوقی، الوكیل، اَلوارِثُ، اَلبَّرُّ، اَلباعِثُ، اَلتَّوابُ، اَلجَلیلُ، اَلجَوادُ، اَلخَبیرُ، اَلخالِقُ، خَیرُ النّاصِرِینَ، اَلدّیانُ، اَلشَّكُورُ، اَلعَظیمُ، اَللًَّطیفُ، اَلشّافی.7
نویسنده: ناصرمکارم شیرازی
پی نوشت: