تفسیر نمونه از متداول ترین تفاسیر فارسی عصر ماست که به زبان ساده و گویا و قابل استفاده برای عموم به نگارش در آمده و مورد استقبال اقشار مختلف قرار گرفته است. این تفسیر شامل همه آیات قرآن کریم بوده و مهم ترین ویژگی آن، عصری و اجتماعی بودن است. زیرا مناسب با نیازها و پرسش های عصر، پیام قرآن را با زبان روز تبیین کرده و از مباحث فنی و کلاسیک ادبی پرهیز نموده است.
جلوه دیگر این تفسیر در گرایش به جنبه های هدایتی و تربیتی است که مؤلفان آن را تعقیب می کنند. شیوه ارائه مطالب در این تفسیر چنین است که در آغاز، پس از بیان نکات کلی و عام در هر سوره، به فضای حاکم بر سوره، سبک و سیاق و موضوعات مهم مطرح شده در سوره اشاره می شود، آنگاه به مضمون آیه پرداخته و با روشی تحلیلی مسائل زندگی و هدایت انسان تشریح می شود.
روش اين تفسير را می توان روش اجتهادى- تحليلى و عقلى بازشمرد كه با مطرح كردن برخى مسائل علمى روز، قدمى در تبيين بيشتر بعضى آيات برداشته است، در كنار آن جنبه تربيتى خود را همچنان مد نظر داشته و به تبيين ديدگاههاى قرآن در اين زمينه می پردازد. در مسائل خلافى شيعه و اهل سنت نيز سعى داشته روش تقريب را برگزيند و از مطرح كردن تعصبات بيجا بپرهيزد.
ضمن در بر داشتن اين خصوصيات از تفسير آيه به آيه براى توضيح بيشتر مضامين قرآنى بهره برده و نيز در مقاطع مختلف با مطرح و نقل كردن روايات اهل بيت« عليهم السلام»، در تبيين هرچه بيشتر آيات، تلاش نموده است. اين تفسير در طى مدت 15 سال از 1396 تا 1410 هجرى قمرى، تحقيق و تأليف گشته است.
اين تفسير به اين منظور تأليف شد كه غذاى معنوى و فكرى مناسب و مفيدى براى نسل كنونى باشد و به همين علت مهمترين ديدگاهها و نظريات اسلام در زمينه هاى تربيتى و اخلاقى، متناسب با فهم همگان، در آن آورده شده است.
استاد مكارم شیرازی و همكارانش با ارائه اين اثر، به نسلى كه با عطش زياد به دنبال فهم معارف قرآن و سيراب شدن از سرچشمه هاى گواراى آنند، خدمت بزرگ و ارزشمندى نمودند. در مقدمه اين تفسير آمده است:« هر عصرى ويژگيها، ضرورتها و تقاضاهايى دارد كه از دگرگون شدن وضع زمان و پيدا شدن مسائل جديد و مفاهيم تازه در عرصه زندگى سرچشمه می گيرد. همچنين هر روزگارى، مشكلات و پيچيدگی هايى دارد كه لازمه تحوّل زندگى و گذشت زمان است. افراد پيروز و موفق، كسانى هستند كه هم آن نيازها و تقاضاها را و هم اين مشكلات و گرفتاريها را، كه می توان مجموع آنها را«مسائل روز» ناميد درك می كنند. رسالت دانشمندان هر دوره اى است كه با هوشيارى كامل، اين مسائل، تقاضاها، نيازها و اين خلأ روحى، فكرى و اجتماعى را فورا دريابند و آنها را به شكل صحيحى پر كنند تا با امور ديگرى پر نشود، زيرا خلأ در محيط زندگى ما ممكن نيست.
از مسائلى كه ما به سهم خود به روشنى آن را دريافته ايم تشنگى و عطش نسل حاضر براى درك مفاهيم اسلام و مسائل مذهبى است، نه تنها درك، بلكه چشيدن و لمس كردنو بالاخره عمل كردن به اين مفاهيم و اصول است. اين مسائل، بخش مهمى از روح و جان آنان را فرا گرفته است، اما طبيعى است كه همه اين اشتغالات ذهنى، به صورت استفهام است و نخستين گام براى پاسخگويى به اين خواسته ها، برگرداندن ميراث علمى و فرهنگى اسلام و بيان كردن همه آن مفاهيم عالى به زبان روز و ريختن آن در كام روح و جان و عقل نسل كنونى است و گام ديگر، استنباط نيازها و تقاضاهاى ويژه اين زمان از اصول كلى اسلام است، و اين تفسير بر اساس همين دو هدف نگارش يافته است.
مفسر محترم در مقدمه كوتاه خود بر جلد چهارم تفسير با بيانى آشكار می نويسد: هدف از نوشتن اين تفسير، اين بود كه تفسيرى به زبان فارسى براى قرآن مجيد تهيه شود كه هم« خواص» بتوانند از آن بهره گيرند، و هم براى« عموم» مفيد باشد، تفسيرى روان و دور از اصطلاحات پيچيده علمى، دور از شرح اختلافات مفسران و نقل اقوال پراكنده، بر اساس نزديكترين مفاهيم قرآن به ذهن، و بر اساس دريافتها و برداشتهاى تازه اى كه در پرتو پيشرفت علوم گوناگون از قرآن می شود، و با استفاده از قرائن تاريخى و شأن نزولها و احاديث متقن و ارزنده اى كه در منابع اسلامى از پيشوايان بزرگ اسلام به ما رسيده است. تفسيرى كه در عين تفسير بودن، جوابگوى پرسشها و مسائل عصرى و حل ايرادهاى گوناگون در اصول و فروع مباحث اسلامى( تا آنجا كه وضع چنين تفسيرى اجازه می دهد) بوده باشد.
تفسير نمونه در 27 جلد به همراه يك جلد فهرست موضوعى به زبان فارسى می باشدهر مجلد داراى فهرست مفصلى از آيات و مطالبى است كه در آن مطرح شده است، ابتداى جلد اول مقدمه اى چند صفحه اى از مؤلف بچشم می خورد كه در مجلدات بعد اين مقدمه بسيار مختصر گرديده است.
مفسر محترم در پيشگفتار فهرست موضوعى تفسير نمونه می نويسد:« سرانجام بعد از پانزده سال تلاش مستمر كار تفسير نمونه در 27 جلد پايان گرفت، در اين هنگام احساس احتياج مبرم به يك« فهرست موضوعى جامع» می شد و جمعى از طلاب فاضل حوزه علميه قم پيشنهاد اين كار را دادند، و از آنجا كه آقايان احمد على بابايى و رضا محمدى كه از طلاب محترم و باذوق و پرتلاش حوزه علميه قم هستند، نسبت به اين كار اهتمام بيشترى داشتند، قرعه فال به نام آنها زده شد. آنها با دو سال سعى و كوشش مستمر و استفاده از پانزده هزار فيش، اثرى را به وجود آوردند كه در نوع خود ممتاز است، می توان گفت فهرستى را كه از 27 جلد تفسير نمونه تهيه كرده اند، انشاء الله كليدى براى راه يافتن به تفسير نمونه است.»
در دنباله مطلب طرز استفاده از اين فهرست كه بر اساس حروف الفبا تدوين شده است، توضيح داده شده و با مثال امر را بر طالب آن سهل نموده اند.
پس از ارائه فهرست الفبايى كه در 24 صفحه انجام گرفته است، سرفصلهاى فهرست موضوعى مطرح و عناوين ريز آنها تحت هر موضوع با آدرس جلد و صفحه، در 530 صفحه ثبت گرديده و به علاقمندان عرضه شده است.
سر فصلهاى فهرست موضوعى بدين شرح است:
1- شناخت و جهان بينى
2- جهان بينى اسلامى شامل بخشهاى:
- خدا شناسى و توحيد در قرآن
- عدل الهى
- نبوت
- امامت و ولايت
- معاد
3- انسان در قرآن و هدف آفرينش
4- آشنايى با منابع اسلام« قرآن» و« حديث»
5- رفتار يك مسلمان و چگونگى جامعه اسلامى شامل:
- قواعد اصولى و فقهى در قرآن
- وظايف و احكام
- اخلاق و تعليم و تربيت اسلامى
- روابط و حقوق اجتماعى
- مسائل اقتصادى
- حكومت و نظام سياسى
6- تاريخ تمدن
7- بررسى اديان و مكاتب
8- علوم اجتماعى
9- علوم تجربى و طبيعى
10- ادبيات و هنر
می توان روش ورود و خروج مفسر و همكاران را در سوره ها و آيات قرآن، به شرح ذيل ترسيم كرد.
ابتداى هر سوره را با نام آن، مكى، مدنى بودن و تعداد آيات افتتاح می نمايد، پس از آن به بيان« ويژگيهاى سوره در طى چند نكته می پردازد، اين نكات بطور معمول شامل فضيلت سوره، ثواب قرائت و جايگاه آن می باشد كه معمولا محور اين بخش روايات می باشد.« عنوان محتواى سوره»، مدخل ديگر مفسر براى بحث راجع به خطوط كلى سوره می باشد و آن را در قالب نكته ها، بيان می دارد.
در مواردى نيز وجه تسميه سوره را به شكل سؤال مطرح نموده به آن می پردازد. پس از پرداختن به موارد فوق بررسى آيات و تفسير آنها آغاز می گردد، در اين بخش، ابتدا دسته اى از آيات مرتبط بهم را مشخص نموده، ترجمه آنها را بيان می دارد.
به شأن نزول آيات، اهميت داده آن را در اين مقطع ذكر می كند، و در نهايت با تفسير آيات، مطالب خود را در اين بخش تكميل می نمايد. ضمن اينكه مقاطع آيات خود عنوان بخشند، عنوانهاى ديگرى را براى تفكيك مطالب از هم، به كمك می گيرند و اين در تسهيل مطالعه و يافتن مطلب مورد نظر خواننده تفسير، مؤثر می باشد.
پس از تفسير، عنوان« نكته ها» حاوى مطالب و پرسش و پاسخهاى ارزشمندى می باشد، اين بخش شامل عناوين متعدد، و حاوى مباحث موضوعى فراوانى( مانند بحث هدايت ج 1 ص 67، مقصود از قلب در قرآن ج 1 ص 87، پيدايش نفاق، ريشه ها و خصوصيات آن ج 1 ص 97 و...) می باشد.
نكته ها شامل 1- مباحثى است كه بطور مستقيم يا غير مستقيم از آيات مطرح شده، استفاده می شود. 2- نتيجه گيريها از آيات. 3- تطبيق مسائل و سؤالات جديد و يافتن پاسخ آنها از آيات. 4- مباحث علمى مناسب با آيات. 5- بيان فلسفه احكام. 6- دفاع از حدود و احكام اسلامى. 7- استفاده هاى فقهى يا اصولى از آيات، و...
با توجه به فضاى تأليف اين تفسير كه از لحاظ فكرى، افكار ماترياليستى بين جوانان، تبليغ می شد، سعى شده است نوع مطالب و سؤالات و اشكالات و پاسخها متناسب با سطح فكرى اين قشر، ارائه گردد، بدين جهت بخشى از مباحث اعتقادى در مقابله با انديشه هاى مادى، منكران خداوند مطرح شده است.
انتخاب روش تقريب از طرف مفسر و همكاران در نزاعهاى فكرى و فقهى شيعه و اهل سنت، سبب نشده است كه ايشان از نقد خود بر افكار آنان، دست برداشته به سبب تقريب آن را مطرح نكنند، بلكه در عرصه اختلاف فكرى، ضعف تفكر آنها، به خصوص، تفكر وهابى را آشكار نموده است. از جمله در بحث شفاعت ذيل آيه 48 سوره بقره ج 1 ص 223 تا ص 246، مطالبى فراوان در پاسخ شبهه وهابيان بر اين مفهوم، ارائه داده اند. و نيز در مباحث ولائى، عقايد شيعى خود را مستدل و بدور از تعصب ناروا، بيان می دارد، از جمله در بحث ولايت ذيل آيه 55 سوره مائده ج 4 ص 421.
شيوه بحث مفسر در آيات فقهى، تفاوت اساسى با بقيه موارد تفسير آيات، نداشته و مطالب مفصل را به كتب فقهى ارجاع داده است، امّا در فلسفه احكام مانند، فلسفه وصيت( ج 1 ص 618) فلسفه قصاص( ج 1 ص 607)، فلسفه تحريم گوشتهاى حرام( ج 1 ص 584) فلسفه روزه و... سعى نموده كه حق مطلب را ادا نمايد.
در آياتى كه قصص قرآن به خصوص انبياء را مطرح می نمايد، سعى دارد ضمن پرهيز از اسرائيليات، با روايات، برخى جزئيات را روشن كرده، با مقايسه قصص قرآن با تورات، وهن و ضعف قصه هاى منتسب به تورات را مشخص كند، مانند ج 1 ص 189 مقايسه معارف قرآن با تورات.
اين تفسير حاوى پاورقى می باشد كه از طرف مفسر اضافه شده است، در پاورقی ها به طور معمول مطالب متفاوت به چشم می خورد از قبيل: الف) آدرس مطالب متن و منابع آن. ب) ارجاع توضيح بيشتر به مجلدات ديگر تفسير نمونه. ج) اشاره به برخى اقوال ديگر. د) توضيح بيشتر لغوى يا تفسيرى يا علمى، يا نقل مطلب از كتب مقدس.
اين تفسير با استفاده از تفاسير معروف شيعه و اهل سنت به خصوص تفاسير: مجمع البيان، التبيان، الميزان، الصافى، نور الثقلين، البرهان و روح الجنان و از تفاسير عامه: روح المعانى، المنار- فى ظلال القرآن، قرطبى، اسباب النزول واحدى، مراغى، در المنثور، بيضاوى، و مفاتيح الغيب فخر رازى، تنظيم و نگارش يافته و اين بهره گيرى در نوع خود كم سابقه بوده است، علاوه بر اين تفاسير كه ابتداى هر جلد به آن اشاره شده است، از منابع تفسيرى و غير تفسيرى ديگرى نيز بهره برده شده است، از قبيل: تفسير پرتوى از قرآن، بحار الانوار، سفينة البحار، الغدير، المراجعات، كنز العرفان، نهج البلاغه و برخى شروح آن، وسايل الشيعه، خصال صدوق، اختصاص مفيد، محاسن برقى، كافى، امالى مفيد، مناقب ابن شهرآشوب، مصباح المنير فيومى، مفردات راغب، بلوغ الارب، سيره ابن هشام، كامل ابن اثير، صحيح بخارى، سنن بيهقى، كشف الارتياب، الهداية السنية و مجلات و كتب ديگر.
مفسر محترم در مقدمه جلد 1 می نويسد:
1- از آنجا كه قرآن كتاب زندگى و حيات است، در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسائل ادبى و عرفانى و مانند آن، توجه خاصى به مسائل سازنده زندگى مادى و معنوى و بويژه مسائل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسائلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است.
2- به تناسب عناوينى كه در آيات مطرح می شود، ذيل هر آيه، بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند، ربا، بردگى، حقوق زن، فلسفه حج، اسرار تحريم قمار، شراب، گوشت خوك و اركان و اهداف جهاد اسلامى و مانند آن آمده است، تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بی نياز گردند.
3- كوشش شده، ترجمه آيات، روان، سليس و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا بوده باشد.
4- به جاى پرداختن به بحثهاى كمحاصل، توجه مخصوص به ريشه لغات و شأن نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند، شده است.
5- اشكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع اسلام، مطرح می گردد، به تناسب هر آيه، طرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است. مانند شبهه آكل و مأكول، معراج، تعدد زوجات، علت تفاوت ارث زن و مرد، تفاوت ديه زن و مرد، حروف مقطعه قرآن، نسخ احكام، جنگها و غزوات اسلامى، آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مسئله ديگر، بطوريكه هنگام مطالعه آيات، علامت استفهامى در ذهن خواننده عزيز باقى نماند.
6- از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به قشر خاصى است، در متن كتاب دورى و به هنگام ضرورت در پاورقى آمده، تا براى انديشمندان و صاحب نظران نيز مفيد باشد.
اين تفسير تا كنون به چند زبان زنده دنيا از جمله عربى وارد و ترجمه شده، ترجمه عربى آن به نام« الامثل» عرضه شده است. ترجمه انگليسى آن نيز در دست تهيه می باشد.
کتاب حاضر توسط دار الكتب الاسلاميه، تهران چاپ و نشر گرديده است.
برخى مجلدات اين تفسير از جمله جلد 1 در چاپهاى بعد، با تجديد نظر و اضافات، چاپ شده است. انتهاى برخى مجلدات نيز تاريخ پايان تأليف آن درج گرديده است. پايان تأليف آخرين جلد آن 18 ذى الحجه 1407 ق مطابق با 23 مرداد 1366 شمسى درج شده است.
تفسير نمونه تاكنون چندين چاپ با تيراژهاى متفاوت( حدود 5000 در هر چاپ) داشته و در نسخه مورد بحث برخى مجلدات تا سى و دو چاپ بر آن گذشته است. فهرست اجمالى تمام مجلدات از نظر سور قرآن در آخر جلد 27 درج گرديده است.