تعبیر "آل داوود" يك بار در قرآن کریم آمده است: «اعمَلوا ءَالَ داوُودَ شُكراً/ اى خاندان داوود! شكرگزار باشيد». (سبأ/ 34، 13)
مفسّران صحابى و تابعى، درباره اين كه آل داوود چه كس يا كسانى هستند، اظهار نظرى نكرده اند؛ ولى نظر به اختلاف اهل لغت در معناى آل و سياق برخى از آيات و قراين موجود در آن ها، وجوهى را براى آل داوود برشمرده اند:
1. بنا به نقلى، داوود عليه السلام نماز را بر خانواده، فرزندان و زنانش تقسيم كرد و پس از آن، هر ساعتى از شبانه روز، يكى از آنان در محراب عبادت به نماز می ايستاد. «1» براساس اين نقل، منظور از آل داوود می تواند خانواده، فرزندان و همسران وى باشد.
2. از كلام زمخشرى كه مخاطب «اعمَلوا» را داوود و اهلش دانسته، «2» استفاده می شود كه خود داوود نيز مشمول آل داوود بوده است. آلوسى نيز همين نظر را از بعضى نقل كرده است. «3»
3. برخى، آل داوود را فقط فرزندان داوود دانسته اند «4» آنان به نقل ابن اثير 19 نفر بودند. «5» اين نظر شايد از عهد عتيق متأثّر باشد كه براى داوود، 19 پسر شمرده است. «6»
4. بُرسُوى با استناد به سياق آيات مربوط به سليمان عليه السلام و يادآورى نعمتهاى بزرگ و متنوّع خداوند به وى، آل داوود را سليمان بن داوود و علّت جمع آمدن «اعمَلوا» را تعظيم و تكريم سليمان دانسته است؛ «7» ولى علّامه طباطبايى، با همين استدلال، در كنار سليمان، ساير آل داوود را نيز مخاطب آيه می داند. «8»
5. قول ديگر، آن دسته از امّت داوود را كه شكرگزار خداوند بودند، آل داوود می داند. «9»
براساس روايتى در قصص الانبياء از راوندى، امام صادق عليه السلام فقط به تعداد آل داوود اشاره كرده، بدون بيان نسبت آن ها با داوود می گويد: آل داوود 80 مرد و 70 زن بودند كه هيچگاه محراب عبادت از آن ها خالى نبود. «10»
كلمه «شكر» در آيه «اعمَلوا ءال داوودَ شُكراً» می تواند حامل يكى از چند نقش نحوى، چون مفعول له، حال، مفعول مطلق و مفعول به باشد؛ بنابر دو صورت نخست، به آل داوود امر شده تا عمل و عبادتهاى خود را براى شكرگزارى خداوند انجام دهند. «11» مجاهد نيز در تفسير آيه گفته است: به آل داوود گفتيم: براى شكر نعمتهايى كه خداوند به شما داده، او را اطاعت كنيد. «12» بنا به نقلى از ابن مسعود، آل داوود پس از اين دستور، به نماز مشغول شدند و در شبانه روز، ساعتى نبود، مگر آن كه يكى از آن ها به نوبت در محراب به نماز می ايستاد. «13» روايت امام صادق نيز همين معنا را تأييد می كند. «14»
در دو فرض بعدى، به آل داوود به طور مستقيم دستور شكرگزارى داده شده است. كلام زهرى در تفسير آيه كه به آل داوود گفته شد: «الحمد للَّه» بگوييد، در همين جهت قابل توجيه است. «15» قرطبى، با استناد به روايتى كه می گويد: سليمان نان جو می خورد و براى خانواده اش از آرد زِبر، نان تهيه می كرد و آردهاى نرم و سفيد را به فقيران می داد و می گفت: می ترسم اگر سير باشم، گرسنگان را فراموش كنم، معتقد است: اين عمل سليمان، شكر خداوند است كه اندكى از آفريدگان به آن اقدام می كنند. «16» طبرسى نيز خطاب خداوند به آل داوود را فضيلتى براى آن ها دانسته، می گويد: اين نوع خطاب در آيه، اشاره دارد كه خويشاوندى با پيامبران، در نزديكى به خداوند و برخوردارى از رضايت او تأثير دارد. «17» مفسّران، علّت فرمان خداوند به شكرگزارى آل داوود را اعطاى نعمتهاى بزرگى دانسته اند كه خداوند پيش از آن ياد كرده است. «18»
خداوند در آيه 87 انعام/ 6 پس از ذكر نام شمار فراوانى از پيامبران از جمله داوود، به بعضى از ذرّيّه آن ها نيز اشاره كرده، خبر می دهد كه آن ها برگزيده و به راه راست هدايت شده اند: «وَ مِن ءَابآئِهِم وَ ذرّيَّتِهِم وَ إخونِهم وَاجتَبَينهُم وَ هَدَينهُم إلی صِرطٍ مُستقِيم». برخى، برگزيدگى در اين آيه را به نبوّت تفسير كرده اند. «19» راغب می گويد:
برگزيدن بنده از جانب خدا، به معناى اختصاص دادن او به فيض الهى و سرازير شدن نعمت به سوى او است كه اين، ويژه پيامبران و بعضى از صدّيقان و شهيدانى است كه به آن ها نزديك اند. «20»
خداوند در آيه 89 انعام/ 6 نيز خبر می دهد كه به آن ها كتاب، حكم و نبوت داده است: «أُولئِكَ الَّذِينَ ءَاتَينهُم الكِتبَ وَالحُكمَ وَالنُّبُوَّة». «كتاب» در اين آيه، به كتابهاى پيامبران گذشته «21» يا به علم كثير «22» و «حكم» نيز به فهم «23» يا فهم كتاب و شناخت احكام آن، خِرد، «24» داورى ميان مردم «25» يا حكمت «26» تفسير شده است. علّامه طباطبايى، به قرينه آمدن حكم در كنار كتاب، آن را به معناى داورى دانسته است.
در روايات متعدّدى از اهل بيت عليهم السلام از داورى آل داوود ياد شده است. براساس اين روايات امام حسين، حضرت سجاد و امام صادق عليهم السلام می گويند: ما مانند آل داوود، قضاوت می كنيم. «27» امام صادق در روايتى خبر می دهد: هنگامى كه امام مهدى ظهور كند، ميان مردم مانند آل داوود داورى خواهد كرد. «28» در چگونگى داورى آل داوود روايت شده كه از مردم گواه نمی خواستند. «29»
در احاديثى، از «حكمت» آل داوود نيز ياد شده است. امام صادق عليه السلام نيز از پدر بزگوارش نقل می كند كه در حكمت آل داوود آمده: اى پسر آدم كه به خداوند، عالِم، و به عظمتش عارفى! پيوسته بايد از او بيمناك و به وعده اش اميدوار باشى. چگونه است كه قبر و تنهايى آن را ياد نمی كنى؟ «30»
نویسنده: علی اكبر ارجى
سيد محمود دشتی
_________________________________
پی نوشت:
1. تفسير ابن كثير، ج 3، ص 536؛ بحارالانوار، ج 14، ص 71
2. الكشاف، ج 3، ص 571
3. روح المعانى، مج 12، ج 22، ص 175
4. روح البيان، ج 7، ص 276
5. الكامل، ج 1، ص 228.
6. كتاب مقدس: اوّل تواريخ، 3: 1- 9
7. روح البيان، ج 7، ص 276
8. الميزان، ج 16، ص 363
9. روح البيان، ج 7، ص 276
10. قصص الانبياء، ص 211
11. الكشاف، ج 3، ص 573
12. مجمع البيان، ج 8، ص 600
13. روح المعانى، مج 12، ج 22، ص 175
14. قصص الانبياء، صص 211
15. قصص الانبياء، ص 211
16. تفسير قرطبى، ج 14، ص 177
17. تفسير قرطبى، ج 14، ص 177
18. مجمع البيان، ج 8، ص 600
19. التبيان، ج 8، ص 383؛ مجمع البيان، ج 8، ص 600
20. كشف الاسرار، ج 3، ص 415؛ التفسير الكبير، ج 13، ص 67
21. جامع البيان، مج 5، ج 7، ص 343؛ الكشاف، ج 2، ص 43؛ مجمع البيان، ج 4، ص 513
22. التفسير الكبير، ج 13، ص 68
23. تفسير قرطبى، ج 7، ص 24
24. جامع البيان، مج 5، ج 7، ص 343
25. مجمع البيان، ج 4، ص 513؛ التفسير الكبير، ج 13، ص 68
26. روح البيان، ج 3، ص 62
27. بحارالانوار، ج 25، ص 56- 57 و ج 52، ص 320
28. همان، ج 52، ص 320
29. الكافى، ج 1، ص 462
30. الامالى، ص 203