عنوان آل یعقوب، دوبار در قرآن آمده است: «وكذلِكَ يَجتَبيكَ ربُّكَ و يُعَلّمُك مِن تَأويلِ الأحاديثِ و يُتِمَّ نِعمَتَه عَليك و علی ءَالِ يَعقوبَ ... ؛ و پروردگار تو، اين چنين تو[یوسف] را برمی گزيند و از تعبير خوابها به تو می آموزد و نعمتش را بر تو و خاندان يعقوب تمام می كند» (يوسف، 6)، «يَرِثُنِى وَ يَرِثُ مِن ءَال يَعقوبَ واجْعَلْهُ ربّ رضيّاً ؛ زكريا گفت: خداوندا! پس از جانب خود، جانشينى به من ببخش كه از من ارث بَرَد و از خاندان يعقوب نيز ارث بَرَد و او را اى پروردگار من! پسنديده گردان». (مريم، 6)
در اين كه مقصود از يعقوب در آيه نخست، فرزند اسحاق است، اختلافى نيست؛ ولى درباره آل يعقوب از سوى مفسّران چند نظر بيان شده است:
1. عدّه اى برآن اند كه آل يعقوب، برادران يوسف اند «1» و ميبدى نام آن ها را چنين نقل كرده است: روبين (روبيل) شمعون، لاوى، يهودا، بنيامين، دان، نفتولى يا نفثالی (نفتالى) اوشير، (اشر) بشسوخور، كوذ، و زبولون. طبرسى به جاى سه نام آخر، ريالون، يشجر و حاد را آورده است. «3» با توجّه به اين كه در عهد عتيق نيز همين نام ها با اندكى تغيير آمده است، «4» اين احتمال كه منابع اسلامى نيز به نقل از آن منبع اين نام ها را بيان كرده باشند، تقويت می شود.
2. علّامه طباطبايى، افزون بر برادران يوسف، آن را شامل يعقوب و همسرش نيز دانسته است. «5»
3. به نظر برخى، آل يعقوب، به تمام خانواده يعقوب، شامل فرزندان و غير فرزندانش گفته می شود. «6» براساس اين نظر، آل يعقوب، يوسف را نيز در بر می گيرد.
4. الفرقان، با توجّه به اين كه در آيه، آل يعقوب در كنار ابراهيم، اسحاق، يعقوب و يوسف قرار گرفته، اتمام نعمت را به رسالت تفسير كرده، و نتيجه می گيرد كه مقصود از آل يعقوب، پيامبران بنی اسرائيل از يوسف تا عيسى عليهما السلام هستند. «1» آلوسى نيز با بيان اين كه برخى، آل يعقوب را به شخص يعقوب و برخى ديگر به پيروان وى تفسير كرده اند، اين دو رأى را بعيد می شمارد. «2»
برخلاف آيه 6 يوسف كه درباره يعقوب است، در آيه 6 مريم دو نظر است.
سدّى، او را فرزند اسحاق دانسته؛ ولى كلبى، وى را فرزند ماثان (ماتان) و برادر عمران (پدر مريم) شمرده است؛ «4» البتّه در عهد عتيق برادران عَمران (پدر مريم) چنين ذكر شده است: «يصهار، صبرون و عزی ئيل»؛ «5» بنابراين، با قول مذكور سازگارى ندارد. طبرسى، همين نظر را ترجيح داده؛ «6» ولى ميبدى، نظر نخست را به بيشتر مفسّران منسوب كرده است. «7» كلبى، فرزندان ماثان را سران و پادشاهان بنی اسرائيل دانسته كه زكريا عليه السلام سرآمد دانشمندان آنان بود. «8» طبق رأى نخست، آل يعقوب، همه نژاد يعقوب «9» و طبق رأى دوم، خويشاوندان مادرى يحيى هستند «10» كه به نظر الميزان، زكريا از خداوند خواست تا فرزندش از وى و همسرش ارث بَرَد. «11» برپايه نقل ديگرى در كشّاف، يعقوب بن ماثان، برادر زكريا بوده است. «1»
واژه هاى بنی اسرائيل و اسباط كه به ترتيب 41 و دو بار در قرآن به كار رفته، از واژگان نزديك و حتّى براساس برخى آرا، مساوى با آل يعقوب است؛ زيرا در عهد عتيق نيز لقب يعقوب بن اسحاق، «اسرائيل» است. «2»
قرآن از بنی يعقوب و ذرّيّه يعقوب نيز سخن گفته كه با بعضى از نظرها در معناى آل يعقوب يكسان است: «و وَصّی بِها إبرهيمُ بَنيهِ وَ يَعقُوبُ يبَنِىَّ إنَّ اللّهَ اصطَفی لَكُمُ الدّينَ فَلاتَمُوتُنَّ إلّا وَ أنتم مُسلِمُون* أم كُنتُم شُهَداءَ إذ حَضَرَ يَعقُوبَ الموتُ إذ قال لِبَنِيهِ ما تَعبُدُونَ مِن بَعدِى قالُوا نَعبُد إلهَكَ ... ؛ و ابراهيم و يعقوب، پسران خود را به همان آيين [سفارش كردند و هر دو در وصيّتشان چنين گفتند:] اى پسران من! خداوند، براى شما اين دين را برگزيد؛ پس البته نبايد جز مسلمان بميريد. آيا زمانی كه يعقوب را مرگ فرا رسيد، حاضر بوديد هنگامى كه به پسران خود گفت: پس از من، چه را خواهيد پرستيد؟
گفتند: معبود تو و معبود پدرانتابراهيم و اسماعيل» (بقره، 132- 133)، «أُولئِكَ الَّذينَ أنعمَ اللّهُ عَلَيهِم مِن النَّبيّينَ مِن ذُرّيَّةِ ءادَمَ وَ مِمَّن حَملنا مَعَ نُوحٍ وَ مِن ذُرّيّةِ إبرهيمَ وَ إسرءِيلَ/ آنان، كسانى از پيامبران بودند كه خداوند بر ايشان نعمت ارزانى داشت. از فرزندان آدم بودند و از كسانى كه همراه نوح بر كشتی سوار كرديم و از فرزندان ابراهيم و اسرائيل.» (مريم، 58)
بُرسُوى، در ذيل آيه 87 انعام «وَ مِن ءابائِهم وَ ذُرّيَّتِهم وَ إخونِهم وَاجتَبَينهم و هَدينهم إلی صِرطٍ مُستقيمٍ/ و از پدران و فرزندان و برادرانشان برخى را بر جهانيان برترى داديم و آنان را برگزيديم و به راه راست راهنمايى كرديم»، فرزندان يعقوب و برادران يوسف را از برجسته ترين مصاديق ذرّيّه و برادران برگزيده پيامبران ياد كرده است. «3»
براساس آيه 6 يوسف يعقوب به يوسف خبر داد كه خداوند نعمتش را بر او و آل يعقوب تمام خواهد كرد: «و يُتِمُّ نِعمتَه عَليكَ و علی ءال يَعقوبَ». (يوسف، 6) مفسّران، درباره اتمام نعمت، يك نظر ندارند. به نظر برخى، اتمام نعمت خداوند اين بود كه يوسف را از پيامبران، و برادرانش را پايدار بر اسلام، و نبوّت را در خاندان برادران قرار داد «1» يا خداوند، آل يعقوب را در دنيا از پيامبران و پادشاهان قرار داده و به تنبُّه آل يعقوب اشاره شده است و در آخرت، به درجات بالاى بهشت خواهد رساند «2» يا خداوند، آن چه را موجب سعادت آل يعقوب می شود، به آنان داده است. به يوسف، حكومت، نبوّت و حكمت عطا كرد و او را از مخلصان قرار داد و براى آل يعقوب، يافتن يوسف و آمدن يعقوب به همراه خانواده اش از باديه به مصر، و زندگى در كنار هم را فراهم ساخت.«3»
فخررازى، با استناد به دو دليل، مقصود از اتمام نعمت را نبوّت دانسته است:
الف. نعمت، در حقّ بشر جز با منصب نبوت تمام نمی شود؛ چون ديگر نعمتهاى الهى، در مقايسه با نبوّت كوچك و ناچيزاند.
ب. خداوند، در ادامه آيه می گويد: «همان گونه كه پيشتر بر پدران تو، ابراهيم و اسحاق تمام كرد» و نعمت كاملى كه ابراهيم و اسحاق به واسطه آن بر ديگر انسان ها برترى داده شدند، نبوّت است. وى، در ادامه نتيجه می گيرد كه همه فرزندان يعقوب، پيامبر بوده اند.
فخر رازى يازده ستاره در خواب يوسف را به يازده انسان داراى فضل و كمال تأويل می كند و آن را دليل ديگرى بر پيامبرى فرزندان يعقوب می داند؛ ولى آلوسى، اين استدلال را رد كرده، می گويد: خواب يوسف فقط بر اين دلالت می كند كه آن ها سرانجام هادى مردم شدند و اين، مستلزم پيامبر بودن آن ها نيست. «4» وى در پاسخ به اين اشكال كه برادران يوسف به دليل گناه كار بودن نمی توانند پيامبر باشند، می گويد: به نظر اشاعره، عصمت از گناه پيش از نبوّت شرط پيامبر شدن نيست. «5» برخى از مفسّران، نعمت اصلى را نبوّت، و اتمام آن بر آل يعقوب را تداوم نبوّت در نسل وى دانسته اند؛ به اين معنا كه خداوند، كسان بسيارى از نسل او را به مقام نبوّت برانگيخته است. «6»
از آيه 133 بقره كه خبر می دهد: «يعقوب، هنگام مرگ به پسرانش گفت: بعد از من، چه را خواهيد پرستيد؟ گفتند: معبود تو و معبود پدرانت، ابراهيم و اسماعيل و اسحاق را كه معبودى يگانه است، می پرستيم و در برابر او تسليم هستيم»، به دست می آيد كه فرزندان يعقوب، پس از وى نيز بر دين حنيف ابراهيم و در برابر فرمان هاى الهى تسليم بودند؛ يعنى نه مانند مردم بت می پرستيدند و نه چنان كه يهوديان مدينه ادّعا می كردند، يهودى بودند.«1» بر پايه آيات 87- 89 انعام نيز آل يعقوب كه قابل تطبيق بر ذرّيّه يعقوب و برادران يوسف است، از جمله برگزيدگانى هستند كه خداوند آنها را هدايت و به آنان كتاب، حكمت، مقام داورى ميان مردم و پيامبرى را عطا كرده است.«2»
از امام صادق عليه السلام نقل شده كه يوسف هنگام مرگ، آل يعقوب را كه تعداد آن ها 80 نفر بودند، دور خود جمع كرد و گفت: طولى نخواهد كشيد كه «قبطيان» بر شما مسلّط شوند و شما را زير شكنجه سخت قرار دهند تاوقتى كه خداوند شما را به وسيله مردى از فرزندان لاوی بن يعقوب كه نامش موسى بن عمران است، برهاند.«3» در عهد عتيق نيز آمده است:
يوسف هنگام مرگ به برادران خود گفت: من به زودى می ميرم؛ ولى بدون شك، خداوند شما را از مصر به كنعان سرزمينى كه وعده آن را به نسل ابراهيم و اسحاق و يعقوب داده است، خواهد برد. «4»
نویسنده: محمد سحرخوان
_________________________________
پی نوشت:
1. كشف الاسرار، ج 5، ص 8؛ مجمع البيان، ج 5، ص 321؛ تفسير قرطبى، ج 9، ص 86
2. مجمع البيان، ج 5، ص 323
3. كتاب مقدس، اوّل تواريخ 2: 1- 3
4. الميزان، ج 11، ص 82
5. الكشاف، ج 2، ص 445؛ روح المعانى، مج 7، ج 12، ص 281
6. الفرقان، ج 12- 13، ص 28
7. روح المعانى، مج 7، ج 12، ص 282
8. مجمع البيان، ج 6، ص 776
9. كتاب مقدس، اوّل تواريخ 6: 2- 3
10. مجمع البيان، ج 6، ص 776
11. كشف الاسرار، ج 6، ص 9
12. التفسير الكبير، ج 21، ص 185
13. كشف الاسرار، ج 6، ص 9؛ الفرقان، ج 15- 16، ص 260
14. تفسير قرطبى، ج 11، ص 56
15. الميزان، ج 14، ص 9
16. الكشاف، ج 3، ص 5
17. كتاب مقدس، پيدايش 32: 28- 29؛ قاموس كتاب مقدس، ص 53
18. روح البيان، ج 3، ص 62
19. مجمع البيان، ج 5، ص 321
20. الكشاف، ج 2، ص 445
21. الميزان، ج 11، ص 82
22. روح المعانى، مج 7، ج 12، ص 281
23. التفسير الكبير، ج 18، ص 90
24. الفرقان، ج 12- 13، ص 25 و 28
25. مجمع البيان، ج 1، ص 400
26. همان، ج 4، ص 513
27. نورالثقلين، ج 1، ص 79
28. كتاب مقدس، پيدايش 5: 24- 25