در این مقاله به شکل مفصل در بارۀ چگونگی تعیین محور و هدف یک سورۀ قرآنی صحبت خواهد شد.
قبل از اینکه در تفسیر موضوعی یک سوره وارد شویم، نخست می بایستی مطالعۀ اولیه حول محور سوره داشته باشیم، و می توان از آن به عنوان افتتاحیه یا پیشگفتار سوره یاد نمود. مشخص نمودن محور سوره می تواند از طرق زیر صورت گیرد:
- با شناخت سبب نزول سوره، یا اسباب نزول مقاطع سوره؛ چه بسا یک سوره یک جا نازل شده است، که در این مورد سبب نزول یک چیز خواهد بود، و ممکن است یک سوره به شکل متفرق نازل شده باشد که در این صورت دارای مناسبات متعدد خواهد بود، هنگام اندیشه و تأمل در می یابی که عمومات سوره، یا محوری که سوره دور آن می چرخد، مقاطع یا آیات را با نظام معینی مرتبط می سازد؛ شناخت اسباب نزول به شناسایی این نظام که مقاطع و آیات را به هم مرتبط می سازد کمک بسیار زیادی می کند.
- شناسایی هدف اساسی سوره یا محوری که سوره حول آن می چرخد؛ با شناخت بر دلالتهای اسم سوره یا اسمهایی که از طریق وحی اثبات شده است، یا از طریق رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) به اثبات رسیده باشد.
مثلا اگر در دلالت اسم سوره کهف دقت کنیم در می یابیم که با محور یا هدف اساسی سوره در یک راستا می باشد، کهف به معنای غار یا پناهگاهی است که اصحاب کهف به آن پناه بردند؛ قضایای اساسی که سورۀ کهف حول آن می چرخد انسانها را از شر فتنه ها و گمراهی ها به پناهگاه الهی دعوت می کند، خود سورۀ کهف پناهگاه برای انسانها از شر فتنه ها می باشد، و در حدیث نیز روایت شده است: کسی که ده آیۀ اول سورۀ کهف را بخواند از شر دجال در امان می ماند، یعنی به مانند کهف یا پناهگاهی است که انسانها از شر دجال به آن پناه می برند.
- می توان از خلال بررسی حوادث یا قضایای اساسی که سوره به آن پرداخته است، به هدف و محور سوره دست یافت، و شکی نیست که بین این قضایا و محور سوره راوابط عمیقی وجود دارد.
- همچنین ممکن است شناسایی اهداف سوره از خلال مرحلۀ زمانی باشد که سوره در آن نازل شده است. مثلا سوره های مکی بیشتر بر چهار امور اساسی تأکید دارند: ایمان به خدای یکتا، ایمان به زنده شدن بعد از مرگ، ایمان به رسالات آسمانی، دعوت به امهات اخلاق؛ پس هر سورۀ که مکی باشد خالی از این امور اساسی نمی باشد، چه بسا اهداف اساسی سوره نیز یکی از موارد چهارگانه یا جمع بین آنها باشد.
ولی سوره های مدنی بیشتر در مورد جامعۀ اسلامی که بر پایه ایمان و طاعت از خدا و رسولش بنا شده است، تأکید می کند، در این سوره ها از خطرهای داخلی و خارجی که ممکن است گریبانگیر جامعۀ اسلامی شود نیز سخن به میان آمده، و به خطر یهود و منافقین، و برنامه ریزی دشمنان اسلام برای نابود کردن اسلام، می پردازد. پس بدون شک اهداف اساسی سوره های مدنی در مورد مجتمع اسلامی و حمایت از آنها خواهد بود؛ و لذا می توان مشکلات اجتماعی مسلمین را از خلال تفسیر موضوعی سوره های مدنی مورد بررسی قرار داد.
- مناسبات بین مقاطع و پاراگراف های که در تقسیم سوره صورت گرفته برای شناسایی هدف سوره یا محور اساسی آن نقش بسزایی دارد.
هنگام تقسیم سوره به مقاطع و پاراگرافها حسب ارتباط بین آیات، می بایستی به تفاسیر معتبر و موثق مراجعه شود، تا بر روایات صحیح از سنت نبوی، و اقوال صحابه و تابعین در تفسیر آیات اطلاع پیدا کند.
برای آگاهی بیشتر از مناسبات بین آیات در یک سوره می توان به تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی، و نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، تألیف برهان الدین البقاعی، و فی ظلال قرآن سید قطب، مراجعه کرد.
مناسبات بین آیات و پاراگرافها، گاهی وقتها ظاهر و آشکار، و گاهی وقتها نیاز به دقت و تأمل بیشتری دارد تا بتوان آن را کشف نمود. شناخت مناسبات بین مقاطع راهی است برای درک هدف اساسی سوره یا محور اساسی که سوره بر آن بنا شده است.
همچنین ممکن است با دقت در ابتدای سوره و پایان آن، و بیان قضایای مشترک بین ان دو، هدف اساسی سوره نمایان شود.
محقق بعد از آگاهی از هدف اساسی سوره و مشخص نمودن محور اساسی و بیان مناسبات بین مقاطع و محور و ابتدا و خاتمۀ سوره، سعی و تلاش می کند تا به رهنمودهای قرآنی و حکمتها و اسرار قرآنی دست یابد.
معمولا سوره های کوتاه که اکثرا مکی هستند، و در یک قضیه صحبت می کند، پس هدف نیز یکی است، و محور سوره دور آن می چرخد، مثلا سوره اخلاص، یک هدف را دنبال می کند و آن هم اقرار وحدانیت الله سبحانه و تعالی است، ومحور سورۀ کافرون در مورد دوری از کافران، و محور سورۀ زلزال و قارعه در بارۀ حوادث روز قیامت و روز حساب می باشد.
و بعضی از سوره های کوتاه دارای اهداف و غرضهای متعدد هستند، ولی معمولا از دو یا سه هدف خارج نمی شوند.
مثلا سورۀ (طارق) دارای دو هدف اساسی است: 1- یاد آوری به قدرت خالق بر خلق و آفرینش، 2- اقرار به اینکه وحی منزل بر محمد (صلی الله علیه وسلم) برای پیامبری، حقیقتی از جانب خالق است.
و سوره (غاشیه) به بررسی احوال کافران و مؤمنان در روز قیامت، و ذکر استدلال بر قدرت و حکمت پروردگار از خلال تدبر و تفکر اجسام مخلوقات، می پردازد.
و دیگر سوره های قرآن نیز بدین شکل خواهد بود، هر چند که طولانی باشد ولی باز هم دور اهداف معینی می چرخد.
مثلا سورۀ بقره که طولانی ترین سورۀ قرآن به شمار می آید، و در تفسیر موضوعی به مقاطع و پاراگراف های متعددی تقسیم می شود، باز هم بعضی ها آن را به چهار قسمت که متشکل از مقدمه و دو غرض اساسی و خاتمه است تقسیم بندی نمودند.
مقدمه سوره بقره در مورد وضعیت مردم در مقابل قرآن کریم صحبت می کند، که گروهی مؤمن، و گروهی کافر، و گروهی منافق هستند.
موضوع اول این سوره: بیان قدرت خالق، و وحدانیت آن، حکمتش از خلقت و آفرینش، و ذکر مثالی از بشریت که امانت و رهبری به آنها سپرده شد تا توحید و یکتا پرستی را ترویج دهند، ولی در این امر موفق نشدند، که ایشان بنی اسرائیل بودند.
موضوع دوم: ذکر امتی که بتوانند دین الله را انتشار دهد، و شریعت آن را عملی سازد، و این امت باید قادر باشد تا بر هوای نفس غالب بوده، و دارای بصیرت و علم و معرفت ربانی باشد، و این امت که امت اسلامی می باشد مسؤولیتی که بنی اسرائیل از ادای آن عاجز ماندند به آنها سپرده شده است .
سپس خاتمه سوره شهادت به صدق و ایمان و درستی این امت می دهد، و بیان می دارد که این امت در مقابل پروردگارشان خاشع و خاضع هستند و به او استعانت می جویند، و قرآن در وصف آنها چنین می گوید: {آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ... رَبَّنَا لا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلا تُحَمِّلْنَا مَا لا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ} [البقرة: 285، 286].