آداب امانت و امانت داری در قرآن؛ سوره مؤمنون، آیه 8

[سوره المؤمنون: آيه 8] [1]
«وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ». [2]

و آنان كه امانت‌ها و پيمان خود را رعايت مى‌كنند(بهرام پور)

1- أطيب البيان في تفسير القرآن

وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ.
و يكى از صفات مؤمن كسانى هستند كه آنها از براى امانات خود و عهد خود مراعات می كنند، امانت اقسام زيادى دارد امانات الهى احكام و دستورات اوست از فرائض مثل نماز روزه خمس زكاة حج جهاد امر بمعروف نهى از منكر ارشاد جاهل و غير اين‏ها بايد تماما مراعات كرد امانت پيغمبر صلّى اللَّه عليه و سلم قرآن مجيد و عترت طاهره كه در حديث ثقلين بيان فرمود امانت ائمه اسرار و امورى كه سپرده شده بشيعه كه نبايد فاش كنند، امانات ناس اموالى است كه از آنها بدست شما داده می شود به عنوان وديعه يا عاريه يا اجاره يا لقطه يا و لو بعنوان غصب كه واجب است بصاحبش رد كنند، و اقوالى است كه نبايد فاش كنند و اعراض است كه نبايد خيانت كنند و كشف كنند.
بالجمله امانات بسيار است بايد مراعات كرد. و اما عهد آن هم اقسامى دارد عهد الهى (أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ) (وَ أَنِ اعْبُدُونِي هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ) يس آيه 60 و 61 (وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی  أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلی ) اعراف آيه 171 و عهد رسول (قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبی ) شورى آيه 22 (قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ) سبأ آيه 46 و فرمود:
(فاطمة بضعة منى من اذاها فقد آذانى و من آذانى فقد آذى اللَّه)
و فرمود: (حسين منى و انا من حسين) و غير اين‏ها از فرمايشات آن حضرت.
و عهد با خدا از نذورات و عهود و ايمان و عهد با بنده گان در معاملات و معاشرت و قراردادات و بالجمله مراعات تمام لازم است و مصداق آيه شريفه است.

2- تفسير الصافي

«وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ» و قرء لأمانتهم «وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ» لما يؤتمنون عليه و يعاهدون من جهة الحقّ أو الخلق قائمون بحفظها و إصلاحها.

3- التبيان فى تفسير القرآن

قرأ ابن كثير وحده «لأمانتهم» على التوحيد. الباقون «لأماناتهم» على الجمع، لقوله «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی  أَهْلِها» «1» و قرأ ابن كثير ذلك اختياراً ليطابق قوله (و عهدهم). و قرأ حمزة و الكسائي (على صلاتهم) على التوحيد، لان الصلاة اسم جنس يقع على القليل و الكثير، فكذلك قوله (أمانتهم) و الأصل فيه المصدر كالعمل. الباقون (صلواتهم) على الجمع، و من جمع جعله بمنزلة الاسم، لاختلاف أنواعها. لقوله (حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ) «2» قال ابو علي النحوي: الجمع أقوى، لأنه صار اسماً شائعاً شرعياً، و قد بينا الوجه فيه.
ثم زاد الله تعالى في صفات المؤمنين الذين وصفهم بالفلاح فقال و الذين هم لأماناتهم و عهدهم راعون و معناه الذين يراعون الأمانات التي يؤتمنون عليها و لا
_________________________
(1) سورة 4 النساء آية 57
(2) سورة 2 البقرة آية 238

يحزنون فيها، و يحفظون ما يعاهدون عليه من الأيمان و النذور، فلا يحنثون و لا ينكثون. و المراعات قيام الراعي بإصلاح ما يتولاه.

4- الميزان في تفسير القرآن

قوله تعالى: «وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ» الأمانة مصدر في الأصل و ربما أريد به ما اؤتمن عليه من مال و نحوه، و هو المراد في الآية، و لعل جمعه للدلالة على أقسام الأمانات الدائرة بين الناس، و ربما قيل بعموم الأمانات لكل تكليف إلهي اؤتمن عليه الإنسان و ما اؤتمن عليه من أعضائه و جوارحه و قواه أن يستعملها فيما فيه رضا الله و ما ائتمنه عليه الناس من الأموال و غيرها، و لا يخلو من بعد بالنظر إلى ظاهر اللفظ و إن كان صحيحا من جهة تحليل المعنى و تعميمه.
و العهد بحسب عرف الشرع ما التزم به بصيغة العهد شقيق النذر و اليمين، و يمكن أن يراد به مطلق التكليف المتوجه إلى المؤمن فإن الله سبحانه سمى إيمان المؤمن به عهدا و ميثاقا منه على ما توجه إليه من تكاليفه تعالى بقوله: «أَ وَ كُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِيقٌ مِنْهُمْ»: البقرة- 100، و قوله: «وَ لَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الْأَدْبارَ»: الأحزاب- 15، و لعل إرادة هذا المعنى هو السبب في إفراد العهد لأن جميع التكاليف يجمعها عهد واحد بإيمان واحد.
و الرعاية الحفظ، و قد قيل: إن أصل الرعي حفظ الحيوان إما بغذائه الحافظ لحياته أو بذب العدو عنه ثم استعمل في الحفظ مطلقا. انتهى. و لعل العكس أقرب إلى الاعتبار.
و بالجملة الآية تصف المؤمنين بحفظ الأمانات من أن تخان و العهد من أن ينقض، و من حق الإيمان أن يدعو إلى ذلك فإن في إيمانه معنى السكون و الاستقرار و الاطمئنان فإذا آمن أحد في أمانة أودعها عنده أو عهد عاهده و قطع على ذلك استقر عليه و لم يتزلزل بخيانة أو نقض.

5- ترجمه تفسير الميزان

[معناى" امانت" و" عهد" و مراد از رعايت آن دو (وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ)]
وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ"" امانت" در اصل مصدر است، ولى بسيار می شود كه به آن چيزى كه سپرده شده- چه مال و چه اسرار و امثال آن- نيز امانت می گويند و در آيه شريفه هم مقصود همان است و اگر آن را به صيغه جمع آورده، شايد براى آن باشد كه دلالت بر همه اقسام امانتها كه در بين مردم داير است بكند. و چه بسا گفته «2» باشند: امانات شامل تمامى تكاليف الهى كه در بشر به وديعه سپرده شده و نيز شامل اعضاء و جوارح و قواى بشر می شود- كه بايد در كارهايى كه مايه رضاى خدا است به كار بست- و نيز شامل هر نعمت و مالى است كه به آدمى داده شده ولى اين احتمال از نظر لفظ خالى از بعد نيست، هر چند كه از نظر تجزيه و تحليل معنا، عموميت دادن آن صحيح می باشد.
كلمه" عهد" بر حسب عرف و اصطلاح شرع به معناى آن چيزى است كه انسان با
_________________________
(2) روح المعانى، ج 18، ص 11.

صيغه عهد ملتزم به آن شده باشد، مانند نذر و سوگند. و ممكن است منظور از آن، مطلق تكليف‏هايى باشد كه متوجه به مؤمنين شده، چون در قرآن ايمان مؤمن را" عهد" و" ميثاق" او ناميده است. و همچنين تكاليفى را كه متوجه آنان كرده عهد خوانده و فرموده:" أَ وَ كُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِيقٌ مِنْهُمْ" «1» و نيز فرموده:" وَ لَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ، لا يُوَلُّونَ الْأَدْبارَ" «2» و شايد به جهت همين كه اين معنا مورد نظر بوده، كلمه عهد را مفرد آورد، چون تمامى تكاليف را يك عهد و يك ايمان شامل می شود.
كلمه" رعايت" به معناى حفظ است. و بعضى «3» گفته اند: اصل اين كلمه به معناى محافظت از حيوانات است، يا به اينكه آنها را غذا دهند، غذايى كه حافظ حيات آنها باشد، و يا به اينكه از خطر دشمن و درنده نگاه بدارند و آن گاه در مطلق حفظ استعمال شده است. و بعيد نيست كه عكس اين مطلب به ذهن نزديكتر باشد، يعنى كلمه مورد بحث در اصل به معناى مطلق حفظ بوده و سپس در خصوص حفظ حيوانات استعمال شده باشد.
و كوتاه سخن اينكه: آيه مورد بحث مؤمنين را به حفظ امانت و خيانت نكردن به آن و حفظ عهد و نشكستن آن، توصيف می كند و حق ايمان هم همين است كه مؤمن را به رعايت عهد و امانت وادار سازد، چون در ايمان معناى سكون و استقرار و اطمينان نهفته، وقتى انسان كسى را امين دانست و يقين كرد كه هرگز خيانت ننموده پيمان نمی شكند، قهرا دلش بر آنچه يقين يافته مستقر و ساكن و مطمئن می شود و ديگر تزلزلى به خود راه نمی دهد.

6- مجمع البيان في تفسير القرآن

وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ»
أي حافظون وافون و الأمانات ضربان أمانات الله تعالى و أمانات العباد فالأمانات التي بين الله تعالى و بين عباده هي العبادات كالصيام و الصلاة و الاغتسال و أمانات العباد هي مثل الودائع و العواري و البياعات و الشهادات و غيرها و أما العهد فعلى ثلاثة أضرب أوامر الله تعالى و نذور الإنسان و العقود الجارية بين الناس فيجب على الإنسان الوفاء بجميع ضروب الأمانات و العهود و القيام بما يتولاه منه

7- ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن

وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ: آنها نگهدارنده امانتها و وفا كننده به عهد خويشند. امانتها بر دو قسمند: امانتهاى خدا و امانتهاى بندگان.
امانتهاى خدا عباداتند. مثل روزه و نماز و غسل. امانتهاى بندگان، عبارتند از وديعه ها، عاريه ها، اجناسى كه داد و ستد ميشود، شهادتها و ... اما عهد بر سه قسم است: اوامر خداوند، عقدهاى واقع ميان مردم و نذرها. وظيفه انسان است كه بهمه اقسام امانتها و عدها وفا كند و هيچيك را تخلف نكند.

8- تفسير الكاشف

5- (وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ). تكلمنا مفصلا عن الأمانة و وجوب تأديتها بشتى أنواعها عند تفسير الآية 58 من سورة النساء ج 2 ص 355، أما العهد فهو كل ما أمر اللّه به و نهى عنه، قال تعالى: «وَ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ»- 40 البقرة.

9- تفسير منهج الصادقين في إلزام المخالفين

وَ الَّذِينَ هُمْ و آنان كه ايشان لِأَماناتِهِمْ مر امانتهاى خود را يعنى آنچه ايشان را بر آن امين ساخته باشند امانات و ودايع و شهادات خلق و آنچه امانت حقست چون نماز و روزه و غسل جنابت و غير ان وَ عَهْدِهِمْ و مر عهدهاى خود را كه با خلق يا با حق بندند از نذر و عقود راعُونَ رعايت كنندگانند يعنى نگاه داشت آن ميكنند و بر آن قيام مينمايند و شبهه نيست در وجوب وفا بجميع ضروب امانات و عهود.

10- تفسير نمونه

در هشتمين آيه مورد بحث به پنجمين و ششمين صفت برجسته مؤمنان اشاره كرده، می گويد:" آنها كسانى هستند كه امانت‏ها و عهد خود را مراعات می كنند" (وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ).
حفظ و اداى امانت- به معنى وسيع كلمه- و همچنين پايبند بودن به عهد و پيمان در برابر خالق و خلق از صفات بارز مؤمنان است.
در مفهوم وسيع امانت، امانتهاى خدا و پيامبران الهى و همچنين امانتهاى مردم جمع است، نعمتهاى مختلف خدا هر يك امانتى از امانات او هستند، آئين حق، كتب آسمانى، دستور العملهاى پيشوايان راه حق و همچنين اموال و فرزندان و پستها و مقامها، همه امانتهاى اويند كه مؤمنان در حفظ و اداى حق آنها می كوشند تا در حياتند از آن پاسدارى می كنند و به هنگام ترك دنيا آنها را به نسلهاى برومند آينده خود می سپارند، و چنين نسلى را براى پاسدارى آن تربيت می كنند.
دليل بر عموميت مفهوم امانت در اينجا علاوه بر گستردگى و اطلاق لفظ، روايات متعددى است كه در تفسير امانت وارد شده، گاهى امانت به معنى" امامت امامان معصوم" كه هر امام آن را به امام بعد از خود می سپارد تفسير شده «1» و گاه به مطلق ولايت و حكومت.
جالب اينكه" زراره" كه از شاگردان بزرگ امام باقر(علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) است چنين می گويد:" منظور از جمله" أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی  أَهْلِها" (آيه 58 سوره نساء) اين است كه ولايت و حكومت را به اهلش واگذاريد"! «2».
__________________________
(1) تفسير برهان جلد اول صفحه 380.
(2) همان مدرك.

و اين نشان می دهد كه حكومت از مهمترين وديعه هاى الهى است كه بايد آن را به اهلش سپرد.
همچنين دليل عموميت عهد و پيمان، تعبيراتى است كه در ساير آيات قرآن آمده از جمله و أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ:" به عهد خداوند وفا كنيد هنگامى كه عهد و پيمان بستيد" (نحل- 91).
قابل توجه اينكه در بعضى از آيات قرآن تعبير به" اداى امانت" و يا" عدم خيانت در امانت" شده، در حالى كه در آيه مورد بحث تعبير به" رعايت امانت" شده كه هم شامل ادا می شود هم محافظت و مراقبت كامل از آن.
بنا بر اين اگر كوتاهى در اصلاح چيزى كه مورد امانت است باعث ضرر يا خطرى بشود شخص امين موظف است كه در اصلاح آن نيز بكوشد (و به اين ترتيب سه كار لازم است اداء و حفظ و اصلاح).
به هر حال مسلم است كه پايبند بودن به تعهدات و حفظ و اداى امانات از مهمترين پايه هاى نظام اجتماعى بشر است و بدون آنها هرج و مرج در سرتاسر جامعه به وجود خواهد آمد، به همين دليل حتى افراد و ملتهايى كه اعتقاد الهى و مذهبى نيز ندارند براى مصون ماندن از اين هرج و مرج اجتماعى ناشى از خيانت در عهد و امانت، خود را موظف به انجام اين دو برنامه- لا اقل در مسائل كلى اجتماعى- می دانند.
در زمينه اهميت امانت در جلد سوم تفسير نمونه صفحه 432 به بعد (ذيل آيه 58 سوره نساء) و در جلد هفتم تفسير نمونه صفحه 136 (ذيل آيه 27 سوره انفال) و در زمينه وفاء به عهد جلد چهارم صفحه 242 (ذيل آيه يك سوره مائده) و جلد 11 صفحه 382 (ذيل آيه 91 سوره نحل) مشروحا بحث كرده ايم.

11- تفسير نور

وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ.
و (مؤمنان رستگار) كسانى هستند كه امانت‏ها و پيمان‏هاى خود را رعايت می كنند.

نكته ها:
....

اهمّيت امانت در روايات
به نماز و روزه و حجّ مردم ننگريد، به صداقت و امانتدارى آنان بنگريد. «3»
پيامبر اكرم (صلوات اللَّه عليه) در آخرين لحظه هاى عمر خود به حضرت على (عليه السلام) فرمود: «ادّ الامانة الى البر و الفاجر فيما قل و جل حتى الخيط و المخيط» امانت را به صاحبش برگردان، چه نيكوكار باشد و چه گناهكار، ارزشمند باشد يا ناچيز، اگر چه مقدارى نخ باشد و يا پارچه و لباسى دوخته شده. «4»
همه ى نعمت‏هاى مادّى، معنوى و سياسى، امانت الهى هستند. (امام خمينى (ره) فرمود: جمهورى اسلامى امانت الهى است)
قرآن كريم برخى از اهل كتاب را كه امانتدار هستند، ستوده است. «وَ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ» «5» اگر به برخى از اهل كتاب، مال فراوانى به امانت بسپارى، آن را به تو برمی گرداند.
___________________________
(3). ميزان الحكمة و سفينة البحار، واژه «امانت».
(4). بحار، ج 77، ص 273.
(5). آل عمران، 75.

پيام‏ ها
1 قانون شكنى، تجاوز به حدودى كه خداوند تعيين نموده می باشد. «العادُونَ»
2 به سراغ گناه رفتن نيز گناه است. «أَبْتَغِي العادُونَ»
3 مؤمن، متعهّد است. «عَهْدِهِمْ راعُونَ» خلف وعده، نشانه ى ضعف ايمان است.
4 مراعات عهد و پيمان لازم است، گرچه در عمل نتوانيم وفا كنيم. «راعُونَ» نه «موفون»
5 در معرّفى سيماى مؤمنان، نماز هم در ابتدا مطرح شد: «فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ» و هم در پايان «عَلی  صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ» اين تكرار و تأكيد، نشان اهميّت نماز است.

12- تفسير نور الثقلين

33- في الكافي على بن إبراهيم عن أبيه عن حماد و محمد بن يحيى عن أحمد عن حماد بن عيسى عن حريز عن الفضيل بن يسار قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن قول الله عز و جل: «الَّذِينَ هُمْ عَلی  صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ» قال: هي الفريضة قلت: «الَّذِينَ هُمْ عَلی  صلوتهم دائمون»؟ قال: هي النافلة.

13- مخزن العرفان در تفسير قرآن

وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ پنجم و ششم از علامت مؤمن كامل اين است كه امانت و عهد خود را مراعات مينمايد.
امانت دو قسم است امانات خدا و امانات بندگان خدا، امانات خدا آن اماناتى است كه بين خدا و بندگان است مثل نماز، روزه، غسل و اقسام عبادات.
امانات مردم مثل مالى كه وديعه ميگذارند يا عاريه ميدهند و همچنين بيع و شراء و شهادات و غير آنها از حقوقى كه بين مردم دائر است.
و امّا عهد سه قسم است: اول- اوامر خداى تعالى. دوم- نذرى كه كرده كه بايد بآن وفاء نمايد. سوم- عقودى كه بين مردم جارى است و براى انسان واجب است كه بتمام اقسام امانات و عهد وفاء كند يعنى با هر كس هر طورى عهد بسته است قيام نمايد و خلاف امانت و عهد نكند. (مجمع البيان)

14- روض الجنان و روح الجنان في تفسيرالقرآن

وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ، و آنان كه امانات و عهد خود را مراعات كنند، امانات نگه دارند تا به جاى باز رسانند در او خيانت ناكرده، و عهدى كه با كسى كنند نگاه دارند و نقض آن نكنند و آن را خلاف نكنند. ابن كثير خواند: «لامانتهم» بر واحد، و باقى قرّاء بر جمع. ابن كثير طلب مطابقه كرد بينها و بين العهد، براى آن كه عهد واحد است.