آداب احسان و نیکی در قرآن؛ سوره مائده، آیه 2

 احسان در تعاون[ سوره مائده، آیه 2 [1]]

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا ۚ وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا ۚ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا ۘ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ [2]

اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، حرمت شعاير خدا، و ماه حرام، و قربانى بى‌نشان، و قربانيهاى گردن‌بنددار، و راهيان بيت الحرام را كه فضل و خشنودى پروردگار خود را مى‌طلبند، نگه داريد. و چون از احرام بيرون آمديد [مى‌توانيد] شكار كنيد، و البتّه نبايد كينه‌توزىِ گروهى كه شما را از مسجد الحرام باز داشتند، شما را به تعدّى وادارد. و در نيكوكارى و پرهيزگارى با يكديگر همكارى كنيد، و در گناه و تعدّى دستيار هم نشويد، و از خدا پروا كنيد كه خدا سخت‌كيفر است.(فولادوند)

1-اطیب البیان

وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ اعانت ايجاد مقدمات قريب بفعل صادر از غير است مثلا دست كورى را گرفتن براى رفتن بمسجد يا اسلحه و مراكب دادن بدست مجاهدين، و بر تمام خوبيها را شامل است از اعمال خير چه واجبات باشد و چه مستحبات بامر معروف و هدايت و ارشاد و دلالت و ايصال و بذل مال و قوى در راه خير.
و تقوى پرهيز از معاصى است و اعانت بر تقوى جلوگيرى از ارتكاب معاصى است از ديگران بنهى از منكر و سلب مقدماتى كه موجب شود عدم صدور معصيت از غير، و اعانت بر بر و تقوى علاوه بر اينكه خود اعانت بر است و عبادت بزرگى است و احسان ببندگان خدا و خير خواهى است در ثواب آن عبادت شريك با فاعل است چه اعانت بزبان باشد يا بفعل يا بمال.

2-تفسیر صافی

وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏على العفو و الإغضاءِ و متابعة الأمر و مجانبة الهوى‏

3-تفسیر التبیان

و قوله: و تعاونوا على البر و التقوى و لا تعاونوا على الإثم و العدوان ليس بعطف على أن تعتدوا، فيكون في موضع نصب، بل هو استئناف كلام أمر اللَّه تعالى الخلق بان يعين بعضهم بعضاً على البر و هو العمل بما أمرهم اللَّه به، و اتقاء ما نهاهم عنه، و نهاهم ان يعين بعضهم بعضاً على الإثم‏

4-تفسير الميزان

قوله تعالى: «وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ» المعنى واضح، و هذا أساس السنة الإسلامية، و قد فسر الله سبحانه البر في كلامه بالإيمان و الإحسان في العبادات و المعاملات، كما مر في قوله تعالى: «وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ» الآية: (البقرة: 177) و قد تقدم الكلام فيه. و التقوى مراقبة أمر الله و نهيه، فيعود معنى التعاون على البر و التقوى إلى الاجتماع على الإيمان و العمل الصالح على أساس تقوى الله، و هو الصلاح و التقوى الاجتماعيان، و يقابله التعاون على الإثم الذي هو العمل السيئ المستتبع للتأخر في أمور الحياة السعيدة، و على العدوان و هو التعدي على حقوق الناس الحقة بسلب الأمن من نفوسهم أو أعراضهم أو أموالهم و قد مر شطر من الكلام في هذا المعنى في ذيل قوله تعالى: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا» الآية: (آل عمران: 200) في الجزء الرابع من هذا الكتاب.

5-ترجمه تفسير الميزان

" وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ ..." معناى اين جمله روشن است و اين جمله بيانگر اساس سنت اسلامى است، و خداى‏
__________________________________________________
(1) پس برگشتند به نعمتى از خدا و فضلى (مالى) كه مس نكردشان بدى." سوره آل عمران، آيه 169".
                 
سبحان در كلام مجيدش كلمه" بر" را تفسير كرده، و فرموده:" وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ و ما در همانجا در باره" بر" بحث كرديم، و كلمه" تقوا" به معناى مراقب امر و نهى خدا بودن است، در نتيجه برگشت معناى تعاون بر بر و تقوا به اين است كه جامعه مسلمين بر بر و تقوا و يا به عبارتى بر ايمان و عمل صالح ناشى از ترس خدا اجتماع كنند، و اين همان صلاح و تقواى اجتماعى است، و در مقابل آن تعاون بر گناه- يعنى عمل زشت كه موجب عقب افتادگى از زندگى سعيده است،- و بر" عدوان" كه تعدى بر حقوق حقه مردم و سلب امنيت از جان و مال و ناموس آنان است، قرار مى‏ گيرد، و ما در اين معنا در ذيل آيه شريفه:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا ..." «2» در جلد سوم اين كتاب پاره‏ اى مطالب آورده ‏ايم.

6-تفسیر نور

هميارى در نيكى و پاكى‏
در آيه‏ ى 177 سوره‏ى بقره، مواردى از «برّ» را بيان كرده است: «لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى‏ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ ... وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ» برّ، ايمان به خدا و قيامت و فرشتگان و كتاب آسمانى و انبيا و رسيدگى‏ به محرومان جامعه و پايبندى به قراردادها و صبر در كارهاست.
در روايات بسيارى به تعاون بر نيكى‏ها ويارى رساندن به مظلومان ومحرومان، سفارش شده واز كمك ويارى به ستمگران نهى شده است و ما در اينجا چند حديث را براى تبرّك ذكر مى‏ كنيم:
* امام صادق عليه السلام فرمود: «هر كس براى يارى رساندن به ديگران گامى بردارد، پاداش مجاهد و رزمنده را دارد». «1»
* «تا زمانى كه انسان در فكر يارى رساندن به مردم است، خداوند او را يارى مى ‏كند». «2»
* «يارى كردن مسلمان، از يك ماه روزه ‏ى مستحبّى واعتكاف بهتر است». «3»
* «هر كس ظالمى را يارى كند، خودش نيز ظالم است». «4»
* «حتّى در ساختن مسجد، ظالم را يارى نكنيد». «5»
پيام‏ها:
 وفاى به پيمان‏ها وحفظ حرمت و قداست شعائر الهى نياز به هميارى و تعاون دارد. لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ ... وَ تَعاوَنُوا
 چشم‏پوشى از خطاى ديگران، يكى از راه‏هاى تعاون بر نيكى است. لا يَجْرِمَنَّكُمْ ... تَعاوَنُوا
حكومت و جامعه‏ ى اسلامى، بايد در صحنه‏ ى بين‏ المللى، از مظلوم و كارهاى خير حمايت و ظالم و بدى‏ها را محكوم كند. «تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ»
براى رشد همه جانبه ‏ى فضايل بايد زمينه‏ ها را آماده ساخت و در راه رسيدن به آن هدف، تعاون داشت. «تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ»
به جاى حمايت از قبيله، منطقه، نژاد و زبان، بايد از «حقّ» حمايت كرد و به «بِرّ» يارى رساند. «تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ»
 كسانى كه قداست شعائر الهى را مى‏ شكنند و به بدى‏ها كمك می کننند، بايد خود را براى عقاب شديد الهى آماده كنند. «وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ»

7-مجمع البيان‏

«وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ»
و هو استئناف كلام و ليس بعطف على تعتدوا فيكون في موضع نصب أمر الله عباده بأن يعين بعضهم بعضا على البر و التقوى و هو العمل بما أمرهم الله تعالى به و اتقاء ما نهاهم عنه و نهاهم أن يعين بعضهم بعضا على الإثم و هو ترك ما أمرهم به و ارتكاب ما نهاهم عنه من العدوان و هو مجاوزة ما حد الله لعباده في دينهم و فرض لهم في أنفسهم عن ابن عباس و أبي العالية و غيرهما من المفسرين‏

8-ترجمه تفسير مجمع البيان‏

وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ: اين كلام، استيناف است و عطف بر «أَنْ تَعْتَدُوا» نيست و بنا بر اين در محل نصب است.
در اينجا خداوند بندگان را امر مى‏كند كه يكديگر را بر نيكى و تقوى يارى كنند و به آنچه خداوند امر كرد، عمل و از آنچه نهى كرده، خوددارى كنند. همچنين بايد از معاونت بر گناه، خوددارى نمايند. يعنى بدشمنى و تجاوز از حدود خدا دست نيالايند.

9-تفسیر نمونه 

لزوم تعاون و همكارى در نيكيها
آنچه در آيه فوق در زمينه تعاون آمده يك اصل كلى اسلامى است كه سراسر مسائل اجتماعى و حقوقى و اخلاقى و سياسى را در بر مي گيرد، طبق اين اصل مسلمانان موظفند در كارهاى نيك تعاون و همكارى كنند ولى همكارى در اهداف باطل و اعمال نادرست و ظلم و ستم، مطلقا ممنوع است، هر چند مرتكب آن دوست نزديك يا برادر انسان باشد.

10-تفسير مخزن العرفان

وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ خداى تعالى بتمام مكلفين امر فرموده بر معاونت و مظاهرت و يارى كردن و كمك نمودن بيكديگر بر تقوى و پرهيزگارى (وَ تَعاوَنُوا) عطف بجمله بالا نيست تا اينكه در موضع نصب باشد، بلكه مبتدا و كلام مستأنف است. و تعاونوا از باب مفاعله است و شايد اشاره باين باشد كه بايستى تمام مؤمنين دست بدست هم دهند و هر يك ديگرى را توصيه نمايند در نيكى نمودن و نيز يكديگر را توصيه نمايند در برّ و تقوى و پشت بپشت هم گذارند تا اينكه بر كفار غالب گردند و بر تمام عالميان علوّ و برترى پيدا كنند نه اينكه بكسى تعدّى كنند و از حق خودشان تجاوز نمايند، و يكديگر را يارى نكنيد بر گناه و بر ستمكارى‏ كه آن انتقام كشيدن است در زمين حرم، و اى مؤمنين حكم خدا را مراعات نمائيد و از حق خودتان پا بيرون ننهيد و بدانيد همانا خدا سخت انتقام است.

11-منهج الصادقین

لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ
هرگز نرسيد بحقيقة نيكويى كه آن كمال خير است و يا نرسيد ببر خدا كه آن رحمتست و رضاى او و جنت‏