خاقانی شاعر نامدار ایرانی در سدة ششم هجری در شروان متولد شد پدرش علی نام داشت و درودگر بود. مادرش نیز مسیحی و طباخ بوده است.
خاقانی در شمار شاعران محدودی است که از قرآن و حدیث و الفاظ و مضامین آن دو به اقسام گوناگون بهره برداری کرده اند و با توجه به دیوان خاقانی به روشنی بر می آید که خاقانی مرد دین است و با نوآوری در دین شدیداً مخالف است.
اینک به برخی از موارد تأثیر پذیری ها از آیه های قرآنی و احادیث اشاره می کنیم:
نسـبت از عـلم گیـر خاقـانی که بقـا شاخ علـم را ثمـره اسـت
علوی را که نیـست علـم علی نقش سودا است هرچه بر شجره است
عالم است از صفت «عباد الله» جاهـل از زمرة «هم الکفر» است
شاه نشـاسدت محـل گـرچه سخنـت زاد سفـرة «سفره» است
زیر دونان نشین که شیر فلک به سه منزل فرود گاو و بره است
زیـرگان زیر گـاو ریشـان اند کآل عمـران فروتـر از بقـره است
که در بیت سوم از آیات «عباد الله المخلصین» که پنج بار در سورة صافات در آیه های 40، 74، 128، 160، 169 آمده و نیز آیة 42 از سورة عبس: «اولئک هم الکفره الفجره» استفاده کرده است و در بیت چهارم از آیة 15 و 16 همین سورة عبس «بایدی سفره»، «کرام برره» استفاده کرده است و در بیت آخر نیز برای اثبات مقصود خود از وضع قرار گرفتن سوره ها در قرآن یاد کرده و نکته سنجی نموده است چه در قرآن مجید سورة آل عمران فروتر از سورة بقره (گاو) قرار گرفته است. و همین نکته سنجی را بر پایة قرار گرفتن سوره های قرآنی بار دیگر یاد کرده است.
می گوید:
گـر فـروتر نشـسـت خـاقـانـی نـه اورا عیـب و نه تـرا ادب اسـت
«قل هو الله» نیـز در قـرآن زیـر «تبت یدا ابی لهب» اسـت!
عروس عافیـت آنکه قبـول کرد مـرا که عمر بیش بها دادمش به شیربه
مرا به منزل«الا الذّین» فرود آور فروگشای زمن طمطراق «الشعرا»
که از آیات 224 تا 227 از سوره شعراء اقتباس کرده است:
«والشعراء یتبعهم الغاوون. الم تر آنّهم فی کلّ واد یهیمون. وانّهم یقولون مالا یفعلون الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و ذکروا الله کثیرا...»
یعنی: و از شاعران و گمراهان پیروی می کنند. آیا نمی بینی که آنها در هر وادیی سرگشته می شوند. و آنان می گویند آنچه را که نمی کنند. مگر آن کسان که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند و خدا را بسیار یاد کردند... خاقانی در چند مورد دیگر نیز به این آیه اشاره کرده از جمله می گوید:
اگر چه نام من اندر حساب «الشعرا» است ز مدحت تو به «الا الذّین» سزوارم
مفسران گفته اند: چون این آیه ها فرود آمد. عبد الله رواحه، کعب بن مالک و حسّان ثابت پیش رسول(ص) گریان آمدند! گفتند: یا رسول الله، خدای متعال در حقّ شارعان این گفت و ما شاعریم. رسول الله(ص) گفت: آیات را تمام برخوانید: «... الا الذّین آمنوا و عملوا الصّالحات...»
ایشان دل خوش شدند.
در کتب حدیث و ادب آمده است که ابو بکر و عمر نیز شاعر بودند ولی علی(علیه السلام) از آن دو شاعرتر بود. خلاصه هم خاقانی و هم شاعران بزرگ دیگر می خواستند در اشعار خود به مخالفان خود بگویند که ما شاعریم و شاعری در نفس خود عیب نیست، مگر اینکه شاعر به جای پند و نصیحت و دفاع از حق تملّق بگوید و زبان به دروغ و ناروا بیالاید.
خرد به ماتم و تن در نشاط خوش نبود که دیو جلوه کند برتو و پری رسو
برو نخست طهارت کن از «جماع الاثم» که کس جنب نگذارند در جناب خد
که اشاره است به حدیث مشهور «الخمر جماع الاثم وامّ الخبائث و مفتاح الشر»
شراب مستی آور، ریشة همة گناهان و مادر همه ناپاکی ها و کلید بدی هاست.
خاقانیا به سائل اگر یک درم دهی خواهی جزای آن دو بهشت از خدای خویش
پس نام آن کرم نهی ای خواجه بر منه نام کرم به دادة روی و ریای خویش
بردادة تـو نام کـرم کـی بود سـزا تا داده را بهشت شناسی سزای خویش
تا یک دهی به خلق و دو خواهی زحق جزا آن را ربا شمر که شمردی عطای خویش
دانی کرم کدام بود آنکه هرچه هست بدهی به هر که هست و نخواهی جزای خویش
که اشاره دارد به این آیات از قرآن کریم:
1. «یا ایّها الذین آمنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمنّ والاذی» (سوره بقره، آیه 264).
نیکی های خود را با منت نهادن و آزار رسانیدن باطل مسازید.
2. «و لا تمنن تستکثر» (سوره مدثر، آیه 6) و مده برای آنکه بیشتر بستانی.
3. «الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثم لا یتبعون ما انفقوا منّا ولا اذی لهم اجرهم عند ربهم» (سوره بقره، آیه 262). کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند و به دنبال انفاق خود منّت نمی نهند و آزار نمی رسانند آنان را نزد پروردگارشان پاداش است.
نویسنده : علی قلی زاده اندی