اين گونه نسخ شايد براي برخي تازگي داشته باشد ولي با تامل در بسياري ازآياتي كه منسوخ شمرده شده اند، مي توان دريافت كه نسخ آن ها نسخ مطلق نبوده، بلكه به شرايط خاص همان دوران بستگي داشته است؛ به اين معنا كه با تغيير آن شرايط و بهبود وضع، حكم سابق منسوخ گرديده و حكمي متناسب با شرايط جديد تشريع گرديده است و اگر احيانا همان شرايط زماني و مكاني پيش آيد، آيات مربوطه از نو قوت گرفته و قابل اجرا است.
روشن ترين شاهد براي نسخ مشروط آيات صفح (گذشت) و چشم پوشي از آزارمشركان و معاندان اسلام است مسلمانان صدر اسلام به ويژه در مكه دستور يافتند تادر مقابل آزار مشركان خويشتن داري كنند و صبر و بردباري از خود نشان دهند، زيراآنان در مكه در موضع ضعف قرار داشتند ودر صورت مقابله به مثل، امكان نابودي آنان مي رفت در سوره جاثيه ـ كه شصت و پنجمين سوره مكي است ـ آمده: «قل للذين آمنوا يغفروا للذين لا يرجون ايام الله1، (اي پيامبر) به كساني كه ايمان آورده اند بگو تا از كساني كه از ايام اللّه بيمي ندارند درگذرند»
مقصود از «ايام اللّه» وقايع هول ناك و كنايه از عقوبت هاي سخت الهي است چنان چه دراين آيه آمده: «وذكّرهم بايام اللّه، آنان را به ياد ايام اللّه بينداز» يعني بيم ده به عقوبت هاي به موقع الهي2 و كساني كه بيم عقوبت الهي را ندارند، يعني از خدا ترسي ندارند و جانب عقوبت الهي را وقعي نمي نهند، هرگز مستوجب گذشت و رافت اسلامي نيستند. لذا دستور گذشت در اين آيه صرفا به جهت ضعف موضع مسلمانان بوده كه بايد رعايت مي كردند و موقعي كه جامعه اسلامي شوكت و قدرت خود را يافت، اذن در قتال صادر شد: «اُذن للذين يقاتلون بانهم ظلموا و ان اللّه علي نصرهم لقدير، به كساني كه جنگ بر آنان تحميل شده، رخصت (جهاد) داده شده است، چرا كه مورد ظلم قرار گرفته اند و البته خدا بر پيروزي آنان سخت تواناست» 3
سپس دستورمقابله آمد و آيه «حرّض المؤمنين علي القتال، مؤمنان را به جهاد برانگيز» 4 و نيزآيه «فاعتدوا عليه بمثل مااعتدي عليكم، همان گونه كه بر شما تعدي كرده، بر او تعدي كنيد» 5 و آيه «فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم، مشركان را هر كجا يافتيد بكشيد» 6 صدور يافت.
تمامي اين آيات در سوره هاي مدني است. هم چنين در رويارويي با يهود مدينه ابتدا دستور گذشت آمد، ولي در عين حال مشخص نموده كه اين گذشت موقت است «فاعفوا و اصفحوا حتي ياتي اللّه بامره، پس عفو كنيد و درگذريد، تا خدا فرمان خويش را بياورد» 7ولي پس از قدرت يافتن اسلام و توسعه يافتن توطئه هاي يهود پيرامون مدينه دستور جنگ با آنان صادر گشت تا هنگامي كه خفت جزيه دادن را بپذيرند «حتي يعطوا الجزية عن يد وهم صاغرون، تا با (كمال) خواري به دست خود جزيه دهند» 8.
برخي اين گذشت را بر روح تسامح ديني حمل كرده اند، كه بايد روح گذشت و چشم پوشي برمسلمانان حاكم باشد، لذا آيات صفح را منسوخ نمي دانند9 ولي همان گونه كه متذكر شديم، گذشت در مقابل بي شرمي دشمن غدار، يك گونه سازش و تساهل به شمار مي رود كه با روح عزت اسلامي منافات دارد، مگر آن كه موقعيت ايجاب كند تا آمادگي لازم فراهم گردد.
اين گونه آيات را با عنوان «نسخ مشروط» مطرح ساختيم، بدين جهت كه آيات منسوخه مربوط به شرايط خاص زماني و مكاني خويش است و چنانچه در رقعه مكاني يا برهه زماني آن گونه شرايط پيش آيد، آيات صفح قوت يافته و حاكم خواهد بود.
از همين قبيل است آياتي كه برخي احكام را تدريجا تشريع نموده است به اين ترتيب كه ابتدا با لحني ملايم حكمي بيان شده، سپس شديد و شديدتر گرديده است مانند آيات تشريع قتال كه از مرحله اذن در قتال شروع شده10، سپس مقاتله با كفار معتدي و متجاوز را شامل شده است11آن گاه كفار مجاور و نزديك به حوزه اسلامي را در بر گرفته12 و بالاخره اعلام استيصال (نابود كردن مطلق) كفار و مشركين صادر شده است. 13
اين مراحل ممكن است امروز هم اتفاق بيفتد و هر دستوري متناسب با شرايط زماني و مكاني خود حاكم است لذا در اين قبيل آيات، نسخ مطلق انجام نگرفته است آيات مراحل تحريم خمر نيز از همين قبيل شمرده مي شود هم چنين مطلق احكامي كه تدريجا و مرحله به مرحله تشريع گرديده، در هيچ كدام نسخ، مطلق نيست و همه آن ها نسخ مشروط اند.
نویسنده: محمد هادی معرفت