آنگاه که خداوند متعال قوم عاد را با بادهاي توفنده و سرکش (بِريح صرصر عاتية - حاقه / 6) به هلاکت رساند و حضرت هود(علیه السلام) و مؤمنان همراهش را نجات داد و رهايي بخشيد، او در کنار همراهان با ايمانش، آن گونه که خداوند براي آنان تقدير کرده بود، زندگي دوباره اي از سر گرفتند. از اقامتگاه هود و پيروان مؤمنش اطلاعي نداريم و متون نيز در اين باره چيزي در اختيار ما نمي گذارند.
سرانجام هود(علیه السلام) وفات يافت. نسل پيروان مؤمن و شايسته کردار او نيز به سراي باقي شتافت و نسلهاي جديدي پا به جهان گذاشتند و اندک اندک رشد کردند. به تدريج، نيرنگ، شرک و کفر در آنان کارگر افتاد و شيطان توانست آنان را بفريبد.
فرمانهاي شيطان را به خوبي اجرا کردند و سرسپرده او شدند. قبيله «ثمود» از همين نسلهاي جديد بنيان نهاده شد.
«ثمود» قومي مشرک و کافر بودند و در برابر اللّه، بت و معبودان ساختگي را ميپرسيدند؛ تا اين که خداوند متعال، صالح(علیه السلام) را از ميان خودشان به رسالت و پيامبري برانگيخت.
قوم ثمود از لحاظ تاريخي پس از قوم عاد آمده اند و درست مانند عاد از عربهاي اصيل و فصيح اند که زبان عربي فصيح را از عاد فرا گرفته بودند و به همين زبان تکلم ميکردند. آنان همچنين از عرب بائده (اعرابي که دورانشان به سر رسيده) بودند، که خداوند متعال نسل آنان را منقرض کرد و هيچ اثر و نشاني از آنان باقي نگذارد.
واژه «ثمود» از واژگان فصيح عربي و برگرفته از ريشه «ثمد» است. ابن فارس در معجم مقاييس اللغة 1 ذيل «ثمد» مينويسد: «ثمد» هر چيز اندک را گويند. به آب اندک و قليل نيز ثمد گويند. اثمد: نوعي سرمه معروف است. و کساني که اين نوع سرمه را استفاده ميکنند، بسيار اندک هستند». شايد همين مطلب سبب نامگذاري اين قوم به «ثمود» باشد؛ چه آنان در سرزميني ميزيستند که بسيار کم آب بود و پس از قوم عاد، قوم ثمود در آن بنيان نهاده شد.
يکي از دلايل اين مدعا، سياق و ترتيب داستان اين دو قوم در قرآن است؛ در سوره هاي اعراب، هود، شعراء و قمر، داستان ثمود پس از داستان قوم عاد آمده است. در سوره هاي فصلت، ذاريات، نجم، حاقه و فجر نيز که به اين قوم تنها اشاره اي گذرا شده است. اين تقدم و تأخر که در قرآن آمده، شايد از حيث تاريخي نيز با واقعيت منطبق باشد.
يکي ديگر از دلايل قرآني اين تقدم و تأخر، سخن پيامبر قوم ثمود، صالح(علیه السلام) خطاب به قوم خويش است که قرآن کريم از زبان او ميگويد: «واذکروا اذ جعلکم خلفاء من بعدعاد2... (به ياد آوريد آن گاه که شما را از پس قوم عاد، جانشين آنان کرد)». اين دليل قرآني، نصيّ صريح و آشکار بر اين است که خداوند متعال، قوم ثمود را جانشينان قوم عاد قرار داده بود و جانشين، کسي است که بعد مي آيد.
قرآن کريم در برخي از آيات از اقامتگاه قوم ثمود خبر داده و ميفرمايد: «و ثمود الذين جابوا الصخر بالواد3» که در اين آيه از ساختمانهاي قوم ثمود و اين که آنان اين ساختمانها را با بريدن صخرهها و سنگهاي کوهها بنا ميکردند، ياد شده است. همچنين مفاد اين آيه ميرساند که قوم ثمود در سرزميني کوهستاني و پر از صخره زندگي ميکردند.
در آياتي ديگر خداوند متعال ميفرمايد: «ولقد کذب اصحاب الحجر المرسلين* و ءاتينهم آياتنا فکانوا عنها معرضين* و کانوا ينحتون من الجبال بيوتاً ءامنين*4»
قوم ثمود در سرزميني به نام «الحجر» ميزيستند؛ از همين رو خداوند آنان را «اصحاب الحجر» خوانده است. همچنين در اين آيات از چگونگي اقامت و زيست قوم ثمود در سرزمين «الحجر»... که ناحيه اي کوهستاني و پرصخره و سنگ بود، سخن رفته است. آنان در کمال آسودگي و امنيت خاطر، از کوهها خانه ميتراشيدند. از اين آيات دريافت ميشود که کوهها و درههاي اين سرزمين، از جنس سنگهاي سست بود و به راحتي تراشيده ميشد. همچنين مهارت قوم ثمود در تراشيدن کوهها، پيشرفت آنان و به ويژه تواناييشان در هنر معماري و مهندسي و نقشه کشي ساختمان، در اين آيات مشهود است.
حضرت صالح(ع) توانايي و مهارت قوم ثمود را در تراشيدن صخرهها و کوهها، عنايت و فضل الهي ميدانست و پيوسته اين حقيقت را به آنان يادآوري ميکرد. خداوند متعال ميفرمايد: «و تنحتون من الجبال بيوتاً قرهين». واژه «فرهين» در اين آيه، دو گونه قرائت معتبر دارد: «فارهين» و «فرهين».
1 - «فارهين» جمع واژه «فاره» به معناي کسي است که کارها را با مهارت به انجام ميرساند. قرآن کريم در اين آيه قوم ثمود را به استادي در تراشيدن خانه ها ستوده است.
2 - «فرهين» جمع واژه «فره» به معناي شخص سرمست، سبک سر، رفاه طلب و اسراف کار است. اگر اين واژه به اين صورت قرائت شود، مفاد آيه، مذمت و نکوهش قوم ثمود را ميرساند؛ چرا که آنان با ساختن خانه هايي استوار در دل کوهها، سرمست و سبک سر شدند و در زندگيشان اسراف را در پيش گرفتند.
اين دو معنا به ظاهر متناقض مينمايد ولي در حقيقت چنين نيست. قوم ثمود از تواناييشان در تراشيدن خانه ها از سنگ، استفاده بهينه کردند؛ اما با به کارگيري آن در راه رفاه طلبي و سرمستي تباهش ساختند. همين امر سبب شد که قرآن کريم به نکوهش و مذمت آنان بپردازد.
آنان تا جايي پيشرفت کردند که در دشتهاي وسيع نيز کاخهايي استوار بنا نهادند و حضرت صالح(ع) اين امر را به قومش يادآور ميشود: «واذکروا اذجعلکم خلفاء من بعد عاد و بوّأ في الارض تتخذون من سهولها قصوراً و تنحتون الجبال بيوتاً فاذکروا ءالاء الله ولا تعثوا في الارض مفسدين5(و ياد آوريد آن گاه که شما را از پس [قوم] عاد جانشين [آنها] کرد و شما را در اين سرزمين جاي داد که از جاهاي نرم و هموار آن کاخها ميسازيد و کوهها را براي ساختن خانه ها ميتراشيد؛ پس نعمتهاي خدا را به ياد آريد و در زمين به تبهکاري مکوشيد)».
و در جاي ديگر گفت: «هو أنشأکم من الارض و استعمرکم فيها6 (خداوند شما را از زمين [خاک] آفريد و شما را به آبادانياش واداشت)».
سرزمين «الحجر»، اقامتگاه ثموديان، در شمال غربي حجاز و در ميان راه قديمي که مدينه منوره را به سرزمين تبوک ارتباط ميدهد، قرار دارد.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامي که از مدينه به سوي سرزمين تبوک راه افتاد، در ميانه راه به منطقه «الحجر» رسيد. بخاري و مسلم به نقل از عبدالله بن عمر روايت کردهاند که او گفت: آنگاه که پيامبر خدا(ص) گروهي از مسلمانان را در سرزمين تبوک فرود آورد، آنان را به منطقه «الحجر» برد تا خانه هاي (سنگي) ثموديان را نشانشان دهد. همراهان پيامبر(ص) از چاههاي آبي که قوم ثمود در گذشته هاي دور از آنها مينوشيدند خود را سيراب کردند و از همان آب (براي پختن نان) خمير فراهم ساختند و ديگ و پايه برپا کردند.
رسول خدا(ص) تا متوجه شد که چنين کردند، فرمان داد که آب درون ديگها را به روي زمين بريزند و خمير را نيز خوراک شتران کنند. سپس به راه خود ادامه ميدادند تا اين که رسول خدا(ص) آنان را به نزديک همان چشمه يا چاپ آبي رساند که ناقه صالح از آب آن مينوشيد. در اين هنگام پيامبر، همراهانش را از وارد شدن به اقامتگاه قومي که به عذاب و قهر الهي گرفتار آمدند، بازداشت و فرمود: بيم آن دارم که شما نيز مانند آنان گرفتار (عذاب الهي) شويد؛ پس به اقامتگاه آنان در نياييد».
اين گزارش عبدالله بن عمر - که حديث شناسان آن را از جمله روايات صحيح دانسته اند - دو مشخصه و ويژگي سکونتگاه ثموديان را روشن ميسازد: يکي اين که محل اقامت آنان همان سرزمين «الحجر» است و در قرآن نيز آمده است. ديگر آن که حدود جغرافيايي سرزمين «الحجر» در ميانه راه مدينه و تبوک قرار دارد. همچنين در اين گزارش مشخص شده است آبي که ناقه صالح(ع) از آن مينوشيد، در طول ساليان دراز هرگز خشک نشد و حتي در عصر پيامبر نيز داراي آب بوده که ايشان به همراهانش اجازه داده است تنها از آب آن بنوشند و استفاده ديگري نبرند.
سرزمين «الحجر» از آغاز تاريخ (درخشان) اسلام تاکنون به عنوان «العلا» نام گرفته است. ياقوت حموي در معجم البلدان مينويسد: «العلا به ضم حرف عين و الف مقصور در پايان، نام مکاني در نزديکي سرزمين وادي القري، ميان راه حجاز تا شام، که رسول خدا(ص) هنگامي که به تبوک ميرفت، در آنجا فرود آمد». اين سرزمين را هماکنون نيز به نام «العلا» ميخوانند. در سرزمين «العلا» ناحيه اي کهن و باستاني واقع بود که اکنون به سبب ارتباطش با صالح پيامبر(ع)، آنجا را «مدائن صالح» مينامند.
آثار باستاني قوم ثمود در گذر ايام از ميان نرفته است و برخي از خانه هايي که در دل صخرهها و کوهها تراشيده بودند، پيوسته ماندگار بوده است و استادي و مهارت آنان در هنر شهرسازي از دقتهاي ظريفي که در ساخت اين خانه ها به کار بردهاند، نمودار است.
کساني که آثار باستاني قوم ثمود را در ناحيه «مدائن صالح» سرزمين «العلا» از نزديک مشاهده کردهاند، ميگويند اين آثار در زيبايي و استحکام، بر آثار باستاني همانند آن در سرزمين نبطيها در جنوب اردن، برتري قابل توجهي دارد.گ
قوم ثمود بنابر آيات قرآن علاوه بر تراشيدن خانه ها در دل کوهها به عمران و آباداني دشتها و زمينهاي هموار نيز ميپرداختند: «و بوّأ في الارض تتخذون من سهولها قصوراً...» و بدين سبب به اطمينان و آرامش خاطر دست يافته بودند: «و کانوا ينحتون من الجبال بيوتاً آمنين7 (و از کوهها خانه ها ميتراشيدند در حالي که ايمن و آسوده خاطر بودند)».
آنان در کشاورزي، بهسازي اراضي، استخراج آب و استفاده از محصولات زراعي و باغي، به سطح بالايي از پيشرفت رسيده بودند.
قرآن کريم از لسان پيامبرش صالح(ع) اين امر را به آنان يادآور ميشود؛ آنجا که ميفرمايد: «أتترکون في ما ههنا ءامنين. في جنات و عيون. و زروع و نخل طلعها هضيم. و تنحتون من الجبال بيوتاً فرهين8. (آيا شما را در آن چه اينجاست - يعني نعمتها - ايمن خواهند گذاشت؟ و در باغها و چشمه سارها * و کشتزارها و خرما بنها که شکوفه اش (ميوهاش) نازک و لطيف است. و از کوهها استادانه (و با قرائت فرهين يعني سرمستانه و از روي تکبر) خانه ها ميتراشيد)».
قرآن کريم در اين آيات به آسوده بودن قوم ثمود در سکونتگاههاشان و متنعم بودن آنان از زمينها و محصولات کشاورزي و باغي اشاره کرده است.
آنان، کشتزارها و باغهاي خود را از چشمه سارهايي که در اختيار داشتند سيراب ميکردند و بسياري از محصولات زراعي را به عمل ميآوردند و به سبب حاصلخيزي باغات، به کاشت انواع مختلف درختان ميوه به ويژه خرما ميپرداختند.
قرآن کريم در اين آيات، شکوفه - يا ميوه - درخت خرما را با وصف «هضيم» ستوده است که به معناي نازک، لطيف و زودهضم ميباشد.
قدرت قوم ثمود براي تسلط بر زمين، باغها، بوستانها و کشتزارهايي که آنان بر روي زمين پديد آوردند، خانه هايي که در دل کوهها تراشيدند و کاخهايي که در دشتها ساختند، همگي نشانه هايي است بر اين که خداوند قوم ثمود را واداشت که به آبادسازي زمين بپردازند.
اين همان استعمار حقيقي و مثبت است که خاستگاهي الهي دارد و صالح(ع) نيز در اين آيه بدان اشاره کرده است: «قال يا قوم اعبدوا الله ما لکم من اله غيره هو انشأکم من الارض و استعمرکم فيها فاستغفروه ثم توبوا اليه ان ربي قريب مجيب9 ([صالح] گفت: اي قوم من! خداي يکتا را بپرستيد، شما را جز او خدايي نيست؛ اوست که شما را از زمين آفريد و شما را به آبادکردن آن واداشت؛ پس، از او آمرزش بخواهيد و آنگاه به سوي او باز گرديد که پروردگار من نزديک و پاسخ دهنده است)».
همانا خداوند آنان را براي زندگي بر روي زمين بيافريد و به آباد ساختن آن واداشت. به ديگر سخن، خداوند توانايي آباداني و بهسازي زمين را به آنان عطا کرد و قوم ثمود نيز از رهگذر اين توانايي، باغها و بوستانهايي فراوان پديد آوردند. از چشمه سارها و چاههاي آب بهرهبرداري کردند و با وجود محصولات کشاورزي و باغي فراوان، در ناز و نعمت زيستند، بنابراين، صاحب و مالک اصلي اين استعمار و آبادسازي، خداوند است و قوم ثمود تنها فاعل مادي و مستقيم آن بودند. عبارت قرآني «هو أنشاکم من الارض و استعمرکم فيها» معناي صحيح استعمار را پيش روي ما مينهد.
استعمار صحيح، آبادسازي زمين و بهره برداري بهينه از منابع سرشار آن است و آدمي بدين وسيله به بالاترين سطح پيشرفت نايل مي آيد و همچنين سطح زندگي مادي خود را بهبود ميبخشد. اين موارد، جملگي، نمودار مقام خلافت اللهي انسان است. ولي استعمار به مفهوم غربي آن، حقيقتاً استعمار نيست؛ چه استعمار در معناي اصلي، آباداني زمين است و مقصود اصلي آنهاو تأمين منافع و مصالح خود از رهگذر جذب و غارت اين کشورها بوده و هست و اين در واقع نه آبادسازي و «استعمار»، بلکه نابودسازي و «استدمار» است. کافران به «استدمار» زمين ميپردازند و موءمنان نيک کردار به «استعمار» آن.
خداوند متعال براي اثبات نبوت صالح(ع)، نشانه اي روشن و معجزه اي آشکار همراه او فرستاد تا به قومش ارائه دهد. اين آيات روشن، ناقه (شترماده) اي بود منحصر به فرد و ويژگيهاي ظاهري آن با ديگر ناقه هاي آن سرزمين تفاوت داشت. قرآن کريم در برخي آيات، پاره اي از ويژگيهاي اين ناقه را بيان داشته است، اما درباره چگونگي آفرينش آن، - اگرچه در برخي گزارشهاي آلوده به اسرائيليات و خرافات، مطالبي به چشم ميخورد - اطلاعاتي در اختيار ما نميگذارد.
قرآن کريم، سخن صالح(ع) خطاب به قوم ثمود را درباره اين ناقه چنين گزارش ميکند: «قال يا قوم اعبدوا الله مالکم من اله غيره قد جاءتکم بينة من ربکم هذه ناقة الله لکم ءاية فذروها تاکل في أرض الله ولا تمسوها بسوء فيأخذکم عذاب اليم10 ([ثمود] گفت: اي قوم من! خداي را بپرستيد، براي شما معبودي جز او نيست؛ در حقيقت، براي شما از جانب پروردگارتان دليلي آشکار آمده است. اين ماده شتر خدا براي شماست که پديدهاي شگرف و نشانه [خداوندي] است. پس آن را [به حال خود[ واگذاريد تا در زمين خدا بخورد و گزندي به او نرسانيد تا [مبادا] شما را عذابي دردناک فرو گيرد.)»
اين ناقه (شتر ماده)، دليلي آشکار در جهت اثبات نبوت صالح(ع) براي قوم ثمود بود. اين پديده شگرف که ديگران از آوردن مانند آن عاجز و ناتوان بودند، دليل صداقت اين پيامبر بود؛ چرا که خداوند متعال با اين معجزه در حقيقت پيامبرش را تصديق کرده است.
اضافه ناقه به خداوند و کاربرد عبارت «ناقةالله» از نوع اضافه تشريفي است که براي احترام و عزت بخشيدن به ناقه اي که از ديگر شتران ممتاز بوده، به کار رفته است. اين اضافه به معناي ملکيت نيست؛ چرا که هر آنچه در هستي است، ملک اوست.
يکي از ويژگيهاي شگفت انگيز و معجزه سان اين شتر ماده، آب نوشيدنش بود که در برخي از آيات قرآن به آن اشاره شده است.11
صالح(ع) آب را ميان ثموديان و ناقه قسمت کرده بود؛ بدين گونه که مقرر شد يک روز ثموديان از آب استفاده کنند و روز ديگر آب را در اختيار ناقه بگذارند تا هرچه ميخواهد بنوشد. او همچنين ثموديان را هشدار داده بود که اين ناقه را هرگز آسيب و گزندي نرسانند تا مبادا به عذاب الهي گرفتار آيند.
صالح(ع) دعوت خود را با فراخواندن قوم ثمود به توحيد و يکتاپرستي و شريک قرادادن براي وي، آغاز کرد. او خطاب به قوم خود فرمود: «يا قوم اعبدوا الله مالکم من اله غيره12 (اي قوم من! الله را بپرستيد. براي شما معبودي جز او نيست)». او به آنان يادآور شد که فرستاده اي در خور اعتماد است و آنان را به پيروي از دستورات الهي و پرهيزکاري فرمان داد13 او همچنين فهماند که چشم داشت هيچ پاداشي از آنان ندارد، چرا که تنها تکليفش را در راه دعوت آنان به يکتاپرستي انجام داده و مزد او را تنها خداوند ميدهد.14
صالح(ع) از ثموديان خواست که به ناقه خداوند به عنوان يک پديده شگرف و معجزه الهي، با بصيرت بنگرند و از آزار رساندن به آن بپرهيزند.15 او يادآور شد که خداوند آنان را جانشينان قوم عاد قرار داده و با مسخر ساختن زمين براي آنان، نعمتهاي بيشماري را در اختيارشان نهاده است و در برابر، از آنان خواست که نعمتهاي الهي را سپاس گويند و از کفران نعمت و فسادانگيزي دوري جويند.16
پيامبر قوم ثمود همچنان که آنان را به پيروي خداوند و پرهيزکاري و گردن نهادن در برابر دستورات او به عنوان فرستاده خداوند فرمان ميداد، در برابر، آنان را از سرسپردگي در برابر دستورات اسرافکاران، فسادانگيزان و ستمکاران بازداشت17
ثموديان، پيامبرشان صالح را به سحر و افسونزدگي18 و کذب و دروغگويي19 متهم کردند و به او گفتند که پيش از اين ما به تو اميدها داشتيم20. ولي صالح(ع) خطاب کرد اگر او بر روش و منش آنان رفتار کند و خداي را نافرماني کند، هيچ يک از آنان نميتوانند در برابر خدا او را ياري رساند و تنها بر زيان او ميافزايند21
ثموديان کافر به اين هم بسنده نکردند و سران مستکبر قوم، به تشکيک در اعتقادات مستضعفاني که به صالح ايمان آورده بودند پرداختند ولي نميدانستند که ايمان و يقين در دل و جان آنان نفوذ کرده است.22
رويارويي اصحاب حق و پيروان باطل در طول تاريخ و در همه زمانها و مکانها بوده است. اصحاب حق از يقين و ايمان و استواري و پيکار در راه عقيده برخوردار بوده اند و پيروان باطل به سبب عناد ورزي و غرور و با بهره گيري از وسايل و شيوه هاي گوناگون، حقيقت مداران را به سرپيچي از حق و حقيقت وا ميداشتند و نتيجه آن پيدايش دو طريق حق و باطل در طول تاريخ است.
با همه تأکيدات و هشدارهاي صالح(ع) در پاسداشت ناقه و آزارنرساندن به او قوم ثمود از اين فرمان روي بر تافتند و سرانجام ناقه خداوند را کشتند؛ با اين که از ميان ثموديان يک تن ناقه را پي کرد ولي قرآن کريم پيکردن ناقه را به همه آنان نسبت داده است23چرا که همه آن کافران او را به اين کار واداشتند24.
قرآن کريم، آن يک تن را که به اين کردار پليد دست زد، اشقا (بدبختترين) قوم ثمود معرفي ميکند25 و رسول خدا(ص) نيز در روايتي او را يکي از بزرگان و سران قوم ثمود ميداند26. همچنين ضمن بيان همانندي هايي ميان کشنده ناقه صالح و قاتل علي(ع)، خطاب به امير موءمنان علي ميفرمايد: «اي علي! آيا تو را خبر دهم که بدبختترين مردان کيانند؟ يکي مرد سرخ چهره ثمود که ناقه صالح را پي کرد و ديگري مردي که محاسنت را از خون سرت خضاب ميکند».27
البته در ميان کافران قوم ثمود، نه گروه بودند که با يکديگر هم سوگند شدند به صالح(ع) شبيخون بزنند و او و خانواده اش را به قتل برسانند و در پايان نيز بگويند ما از کشتن صالح و خانواده اش اطلاع نداريم؛ آنان نميدانستند که خداوند نيرنگ آنان را ميداند و سرانجام آنان را به هلاکت ميرساند28 در روايت است که آنان براي شبيخون زدن به صالح(ع) در غاري پنهان شده بودند که خداوند مخفيگاهشان را بر سر آنان ويران ساخت و همگيشان را به هلاکت رساند.
پس از آن که ثموديان کافر ناقه خداوند را پي کردند، صالح(ع) به آنان خبر داد که تنها تا سه روز ديگر از زندگي در دار دنيا برخوردار خواهند بود29 و چون هنگام عذاب فرا رسيد، صالح و پيروان با ايمان نجات يافتند30و چنان عذاب مرگباري بر ثموديان فرود آمد که جملگي چون گياهان خشکيده، خرد شدند31.
قرآن کريم از عذاب قوم ثمود با تعبيرهاي «صيحه32»، «رجفة33(لرزش زمين) و«صاعقه34(آذرخش)» ياد کرده است.
ميان اين تعبيرهاي گوناگون هيچ گونه تضادي وجود ندارد؛ چرا که ممکن است به مراحل و درجات مختلف اين عذاب مرگبار اشاره داشته باشد.
نویسنده: عليرضا بهاردوست
پی نوشت: