امروزه با توجه به پيشرفت فناورى و وجود زندگى ماشينى، شيوع بيمارى هاى قلبى و از جمله بيمارى عروق كرونر به ميزان قابل توجه اى افزايش پيدا كرده است و به دنبال آن، روش هاى تشخيصى پيشرفته و جديدترى براى تشخيص اين بيمارى ها مورد استفاده قرار مى گيرد. از جمله اين روش ها، آنژيوگرافى است كه به عنوان يك روش استاندارد قطعى و مطمئن براى تشخيص بيمارى هاى عروق كرونر مورد استفاده قرار مى گيرد.1
با توجه به اين كه هر روش تشخيصى مى تواند داراى عوارضى باشد، به دنبال استفاده از تست هاى تشخيصى قلب و از جمله آنژيوگرافى، شاهد عوارض متعددى از قبيل آريتمى هاى قلبى، پارگى عضله قلب، ترومبوز و آمبولى شريانى در بيماران خواهيم بود. اما يكى از مهم ترين اين عوارض، كه در بيماران تحت آنژيوگرافى ديده مى شود، اضطراب است كه نتايج حاصل از اين تست تشخيصى را به ميزان قابل ملاحظه اى تحت تأثير خود قرار مى دهد.2
تحقيقات انجام شده بر روى اضطراب پيش از آنژيوگرافى نشان مى دهد بيمارانى كه تحت عمل آنژيوگرافى عروق كرونر قرار مى گيرند، دچار ترس و اضطراب ناشى از اين عمل و تشخيص بيمارى خود مى شوند و پيش از انجام آنژيوگرافى عروق كرونر، بيش از 82 درصد بيماران دچار اضطراب مى شوند. از طرفى، اضطراب پيش از آنژيوگرافى يك پديده اجتناب ناپذير و تا حدى ضرورى است و اگر ميزان آن از حد معمول بيش تر شود، تنش هاى جسمى و روانى بسيار زيادى براى فرد به وجود مى آورد و مى تواند اثرات سوء قابل ملاحظه اى بر قسمت هاى مختلف بدن، به ويژه قلب، بر جاى بگذارد.
لازم به ذكر است كه اضطراب احساسى درونى و آزاردهنده و تا حدى ضرورى است كه در بيماران قلبى موجب سرعت بخشيدن به روند بيمارى و تشديد علايم بيمارى مى گردد و وجود اضطراب پيش از آنژيوگرافى، يك پديده اجتناب ناپذير در بيماران تحت آنژيوگرافى مى باشد كه بايد با استفاده از يك روش مناسب اين اضطراب را برطرف و از عوارض ناشى از آن جلوگيرى نمود.3
اما روش هايى كه براى كاهش اضطراب در بيماران مورد استفاده قرار مى گيرند، به دو دسته دارويى و غيردارويى تقسيم مى شوند. در روش غيردارويى علاوه بر تن آرامى، تخيل درمانى، لمس درمانى و خنده درمانى مى توان از موسيقى درمانى به عنوان يك روش بسيار مؤثر و مفيد براى كاهش اضطراب در بيماران استفاده نمود.4
موسيقى داراى اثرات مختلفى است كه يكى از آن ها، كاهش دادن اضطراب در بيمارانى است كه تحت عمل جراحى سرپايى قرار مى گيرند.5 از موسيقى درمانى مى توان هم پيش از عمل و هم پس از عمل و نيز براى كاستن اضطراب بيماران پيش از آنژيوگرافى استفاده نمود.6 يكى از انواع موسيقى، موسيقى ناشى از تلاوت قرآن كريم است، كه به عنوان يك موسيقى عرفانى دلپذير با خواص ويژه و ملودى و ريتم مخصوص به خود، به عنوان يكى از باشكوه ترين ابعاد اعجاز بيان قرآن كريم مطرح مى باشد. مى توان گفت كه يكى از جذاب ترين و طبيعى ترين موسيقى ها، موسيقى روح بخش ناشى از تلاوت قرآن كريم است كه از آن مى توان به عنوان يك روش غيردارويى و مؤثر براى كاهش اضطراب بيماران استفاده نمود.7
با توجه به مطالب مزبور پژوهش گر از سويى در بيش تر موارد شاهد وجود اضطراب بيماران در قبل از انجام آنژيوگرافى عروق كرونر بوده كه حتى در پاره اى از موارد مانع از انجام آن مى گرديد و از سوى ديگر، ناظر بوده است كه هيچ اقدام غيردارويى براى كاهش اضطراب آن ها صورت نمى گيرد. از اين رو، با هدف تأثير موسيقى در كاهش اضطراب در ديگر كشورها، به نظر مى رسد مى توان از آواى قرآن، كه يكى از موسيقى هاى آيينى متناسب با ساختار جامعه ما مى باشد، به عنوان يك روش غيردارويى براى كاهش اضطراب بيماران تحت آنژيوگرافى عروق كرونر استفاده نمود. از اين رو، تصميم به انجام مطالعه برنامه ريزى شده اى گرفته شد تا ميزان اثربخشى آواى قرآن را بر اضطراب پيش از آنژيوگرافى عروق كرونر بررسى و تعيين نمايد.
اين پژوهش يك تحقيق نيمه تجربى (Quasi - experimental) است. جامعه آمارى اين پژوهش مجموع بيماران تحت آنژيوگرافى عروق كرونر بودند كه منحصراً براى انجام آنژيوگرافى، در بخش آنژيوگرافى مركز آموزشى و درمانى دكتر حشمت رشت بسترى شده بودند. نمونه هاى مورد مطالعه از بيمارانى انتخاب شدند كه داراى مشخصات تعيين شده توسط پژوهش گر بودند و فقط براى انجام آنژيوگرافى از روز قبل در بخش آنژيوگرافى اين مركز آموزشى و درمانى بسترى شده و علاقه مند به شركت در تحقيق بودند. حجم نمونه در اين پژوهش، 108 نفر بود كه به طور تصادفى تدريجى (Consequential sampling) انتخاب شده بودند. از اين تعداد 54 نفر در گروه شاهد و 54 نفر در گروه آزمون قرار گرفتند.
ابزار گردآورى داده ها، شامل پرسشنامه اطلاعات فردى، مقياس اضطراب موقعيتى و شخصيتى اشپيل برگر و چك ليست ثبت علايم حياتى بود. روش نمونه گيرى در گروه آزمون بدين صورت بود كه، ابتدا در ساعت 5 بعدازظهر روز قبل از آنژيوگرافى علايم حياتى آنان شامل فشار خون سيستوليك، فشار خون دياستوليك، تعداد نبض و تنفس توسط پژوهش گر ثبت مى شد. پس از آن، فرم اطلاعات فردى و فرم اضطراب اشپيل برگر تكميل مى شد. سپس در صبح روز آنژيوگرافى در حدود 5/1 ساعت پيش از آنژيوگرافى ضبط صوت، گوشى و نوار قرآن در اختيار نمونه هاى گروه آزمون قرارگرفته و به مدت بيست دقيقه آواى قران براى آنان پخش مى شد. سپس حدود يك ساعت پيش از انجام آنژيوگرافى، مجدداً علايم حياتى توسط پژوهش گر كنترل و ثبت مى گرديد و فرم اضطراب اشپيل برگر نيز تكميل مى شد. اگر احياناً افرادى كم تر از بيست دقيقه به آواى قرآن گوش مى دادند از نمونه هاى گروه آزمون حذف مى شدند.
نوار قرآن مورد استفاده در اين پژوهش، حاوى آيات 52 ـ 1 سوره يوسف، با صداى استاد محمد صديق منشاوى بود كه انتخاب آيات مذكور پس از مشورت با صاحب نظران علوم قرآن در كانون قرآن دفتر نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى دانشگاه و كانون قرآن سازمان تبليغات اسلامى صورت گرفت. روش نمونه گيرى در گروه شاهد نيز درست مثل گروه آزمون بود، با اين تفاوت كه در صبح روز آنژيوگرافى براى آنان نوار قرآن پخش نشد. پرسش نامه اضطراب در اين پژوهش، پرسش نامه دو قسمتى تعيين ميزان اضطراب اشپيل برگر بود. بخش اول اين پرسش نامه شامل بيست عبارت تعيين اضطراب موقعيتى و بخش دوم نيز شامل بيست عبارت تعيين اضطراب شخصيتى بود. منظور از اضطراب موقعيتى احساس فرد در همان لحظه و منظور از اضطراب شخصيتى احساس معمول فرد در بيش تر اوقات بود. به هر كدام از عبارات اين آزمون، براساس پاسخ ارائه شده، بين 1 تا 4 امتياز اختصاص يافت و مجموع نمرات هر يك از دو مقياس اضطراب موقعيتى و شخصيتى در دامنه 20 تا 80 قرار گرفتند. پس از جمع بندى امتيازات كسب شده، واحدهاى مورد پژوهش در دو گروه مضطرب، با داشتن نمره اضطراب بالاى 43 و گروه غيرمضطرب، با نمره اضطراب پايين 43 طبقه بندى شدند.8
پس از انجام نمونه گيرى، اطلاعات جمع آورى شده با استفاده از رايانه و نرم افزار SPSS مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت. نتايج به دست آمده در مورد اطلاعات فردى واحدهاى مورد پژوهش نشان مى دهد كه اكثر واحدهاى مورد پژوهش در هر دو گروه شاهد (1/74%) و آزمون (1/61%) در گروه سنى 60ـ40 سال قرار داشتند و بيش ترين درصد واحدهاى مورد پژوهش در گروه آزمون (7/66%) مرد بوده و در گروه شاهد نيز توزيع واحدهاى مورد پژوهش بر حسب جنس به ميزان مساوى (50%) بود. در ارتباط با متغير شغل نيز بيش ترين درصد واحدهاى مورد پژوهش در هر دو گروه شاهد (7/40%) و آزمون (3/33%) را افراد خانه دار تشكيل مى دادند. از نظر تحصيلات، اكثر واحدهاى مورد پژوهش در گروه آزمون (48%) داراى تحصيلات زير ديپلم و اكثر واحدهاى مورد پژوهش در گروه شاهد (3/46%) بى سواد بودند.
همچنين نتايج اين پژوهش نشان مى دهد كه از لحاظ محل سكونت، اكثر واحدهاى مورد پژوهش در هر دو گروه شاهد (7/66%) و آزمون (9/75%) ساكن شهر بودند.
هزينه درمان بيش ترين درصد واحدهاى مورد پژوهش در گروه شاهد (88%) و آزمون (87%)، مقدارى توسط بيمه و بقيه توسط خودشان پرداخت گرديد. همچنين اكثر واحدهاى مورد پژوهش (87%) در هر دو گروه شاهد و آزمون سابقه گوش كردن موسيقى را داشتند. بيش ترين درصد واحدهاى مورد پژوهش در هر دو گروه شاهد (5/81%) و آزمون (1/98%) پيش از بسترى شدن قرآن گوش مى كردند.
تجزيه و تحليل اطلاعات جمع آورى شده از ميزان اضطراب موقعيتى و شخصيتى بيماران تحت آنژيوگرافى عروق كرونر نشان مى دهد كه بيش تر واحدهاى مورد پژوهش در گروه شاهد در روز پيش از آنژيوگرافى داراى اضطراب موقعيتى (63%) و اضطراب شخصيتى (9/75%) بودند و در روز آنژيوگرافى نيز بيش ترين درصد واحدهاى مورد پژوهش در اين گروه داراى اضطراب موقعيتى (1/74%) و اضطراب شخصيتى (4/70%) بودند.
همچنين نتايج تحقيق بيان گر آن است كه بيش ترين درصد واحدهاى مورد پژوهش در گروه آزمون در روز پيش از انجام آنژيوگرافى داراى اضطراب موقعيتى (8/77%) و اضطراب شخصيتى (4/70%) بودند. در حالى كه در روز آنژيوگرافى بيش ترين درصد اين واحدها (1/61%) اضطراب موقعيتى نداشتند و ميزان اضطراب شخصيتى آن ها نيز نسبت به روز قبل از آنژيوگرافى كاهش يافته بود. (جدول شماره 2)
همچنين نتايج پژوهش بيان گر وجود ارتباط معنى دار بين برخى از متغيرهاى مداخله گر از قبيل سن، جنس، شغل، وضع تحصيلات، محل سكونت، سابقه گوش كردن به قرآن، با ميزان اضطراب و علايم حياتى بيماران در روز قبل و روز آنژيوگرافى بود.
بحث و نتيجه گيرى
اضطراب را همه انسان ها تجربه مى كنند. اضطراب احساسى ناخوشايند و مبهم مى باشد كه با يك سرى علايم جسمى از قبيل تپش قلب، تعريق، تنگى نفس و... مشخص مى شود.9 بيش تر بيماران بسترى در بيمارستان دچار درجاتى از اضطراب مى شوند كه يكى از شايع ترين اين موارد وجود اضطراب پيش از آنژيوگرافى عروق كرونر مى باشد.10
تحليل نتايج آزمون هاى آمارى نشان مى دهد كه در اين مطالعه دو گروه شاهد و آزمون از لحاظ متغيرهاى سن، جنس، وضعيت تأهل، شغل، تحصيلات، محل سكونت، استفاده از سيستم هاى حمايت اجتماعى و سابقه گوش كردن به قرآن و موسيقى، همگون انتخاب شده اند. همچنين در روز پيش از آنژيوگرافى نتايج كى دو نشان مى دهد كه دو گروه شاهد و آزمون از لحاظ داشتن اضطراب موقعيتى و شخصيتى همگون مى باشند.
لازم به ذكر است كه اين پژوهش داراى سه فرضيه بود كه پژوهش گر به ترتيب آن ها را مورد بررسى قرار مى دهد. در ارتباط با فرضيه اول پژوهش (ميزان اضطراب موقعيتى روز آنژيوگرافى در گروهى كه به آواى قرآن گوش داده اند با گروهى كه به آواى قرآن گوش نداده اند متفاوت است)، يافته هاى پژوهش نشان مى دهد كه با استفاده از آزمون تى (T) مستقل (0001/0< P و 32/7=T) و با ضريب اطمينان بيش از 95% ميزان اضطراب موقعيتى روز آنژيوگرافى در گروه آزمون كه به آواى قرآن گوش داده اند با گروه شاهد كه به آواى قرآن گوش نداده اند تفاوت دارد. پژوهش گر معتقد است كه اين اختلاف معنى دار ناشى از كاهش اضطراب موقعيتى بيماران گروه آزمون در اثر گوش دادن به آواى دلنشين قرآن در صبح روز آنژيوگرافى مى باشد. پوتر و پرى در اين زمينه مى نويسند: از موسيقى درمانى مى توان براى كاهش اضطراب و درد و ايجاد انحراف فكرى و القاى خواب بر حسب ذوق و سليقه بيمارن استفاده نمود.11
همچنين باور و هيل نيز اظهار مى دارند كه موسيقى داراى اثرات مفيد بسيارى بر روى بيماران مختلف مى باشد و يكى از مفيدترين اثرات آن، كاهش دادن اضطراب بيماران بسترى در بيمارستان مى باشد و نيز نتيجه تحقيق گود و همكاران در مورد تأثير موسيقى و تن آرامى بر كاهش درد پس از جراحى بيان گر آن است كه مى توان از موسيقى درمانى به عنوان روشى مطمئن و بدون عارضه براى كاستن درد و اضطراب بيماران استفاده نمود.12 بنابراين، با توجه به نتايج فوق فرضيه اول پژوهش مورد تأييد واقع شد. (نمودار شماره 1.)
در ارتباط با فرضيه دوم پژوهش (ميزان اضطراب شخصيتى روز آنژيوگرافى در گروهى كه به آواى قرآن گوش داده اند با گروهى كه به آواى قرآن گوش نداده اند متفاوت است)، يافته هاى پژوهش نشان مى دهد كه با استفاده از آزمون تى (T) مستقل (0001/0P < و 48/3= t) و با ضريب اطمينان بيش از 95% ميزان اضطراب شخصيتى روز آنژيوگرافى در گروه آزمون، كه به آواى قرآن گوش داده اند، با گروه شاهد كه به آواى قرآن گوش نداده اند، تفاوت دارد. به نظر پژوهش گر دليل وجود اين اختلاف معنى دار ناشى از گوش دادن به صوت موزون قرآن توسط نمونه هاى گروه آزمون در صبح روز آنژيوگرافى عروق كرونر مى باشد. باج در تحقيق خود در مورد بررسى تأثير موسيقى درمانى بر اضطراب بيماران پيش جراحى با تأييد مؤثربودن موسيقى در كاستن اضطراب بيماران در قبل از جراحى مى نويسد: موسيقى درمانى يكى از انواع روش هاى غيردارويى است كه از آن مى توان براى تسكين اضطراب بيماران قبل از انجام عمل هاى جراحى استفاده نمود.13 و نيز كلت و همكاران مى نويسند: يكى از انواع روش هاى غيردارويى كه مى توان از آن براى كاهش اضطراب شخصيتى بيماران مورد استفاده قرار داد، استفاده از موسيقى درمانى مى باشد و نتايج تحقيق آنان در مورد تأثير موسيقى بر ميزان اضطراب بيماران تحت برونكوسكوپى فيبروپتيك نشان مى دهد كه با استفاده از آزمون تى (T) مستقل (29/4= t) و ضريب اطمينان بيش از 95% ميزان اضطراب شخصيتى بيماران گروه آزمون كه براى آنان موسيقى پخش شده در مقايسه با بيماران گروه شاهد كه براى آنان چيزى پخش نشده، كاهش يافته است.14 بنابراين، با توجه به نتايج فوق، فرضيه دوم پژوهش نيز مورد قبول واقع شد. (نمودار شماره 2)
در مورد فرضيه سوم پژوهش (ميزان تغييرات علايم حياتى ناشى از اضطراب روز آنژيوگرافى در گروهى كه به آواى قرآن گوش داده اند با گروهى كه به آواى قرآن گوش نداده اند متفاوت است)، يافته هاى پژوهش نشان مى دهد كه با استفاده از آزمون تى (T) مستقل (0001/0 < P) و با ضريب اطمينان بيش از 95% ميزان تغييرات علايم حياتى روز آنژيوگرافى شامل ميزان فشار خون سيستوليك، فشار خون دياستوليك، تعداد نبض و تنفس در گروه آزمون كه به آواى قرآن گوش داده اند با گروه شاهد كه به آواى قرآن گوش نداده اند تفاوت دارد. پژوهش گر معتقد است كه اين اختلاف معنى دار نيز به دنبال گوش دادن به آواى دلنشين قرآن توسط نمونه هاى گروه آزمون در صبح روز آنژيوگرافى ايجاد شده است. همچنين نتيجه تحقيق چلان در مورد تأثير موسيقى بر اضطراب و تن آرامى بيماران تحت تهويه مصنوعى نشان مى دهد كه ميزان ضربات قلب و تعداد تنفس گروه آزمون كه به موسيقى گوش كرده اند، نسبت به گروه شاهد كاهش يافته است.15 و نيز نتايج تحقيق نيكبخت در مورد بررسى تأثير آواى قرآن كريم در كاهش اضطراب پيش و پس از انجام اقدامات تشخيصى و درمانى حاكى از تعديل فشار خون سيستوليك و تعداد تنفس در اثر گوش دادن به آواى قرآن مى باشد. از اين رو، با توجه به نتايج فوق، فرضيه سوم پژوهش نيز مورد قبول واقع گرديد.
بنابراين، با توجه به مؤثر بودن آواى قرآن در كاهش اضطراب و علايم حياتى ناشى از اضطراب در بيماران تحت آنژيوگرافى عروق كرونر و با توجه به محاسن اين روش از قبيل هزينه كم مطمئن و بى خطر بودن آن، مى توان از اين روش غيردارويى براى كاستن اضطراب و علام فيزيولوژيك ناشى از اضطراب بيماران در قبل از انجام اعمال جراحى و روش هاى تشخيصى تهاجمى استفاده نمود.
اميد است اين پژوهش بُعد ديگرى از مفاهيم عميق اسلامى را در امور خدماتى و درمانى نمايان سازد.
نویسنده: سيدعلى مجيدى
پى نوشت ها
1 Bucher L, Melander S. Critical care Nursing . St. louis. The C. V. Mosby Company. 1999. pp. 205-215
2 Pagana K. Mental of Diagnostic And laboratory Testes, 1 nd ed . st . louis. The C.V. Mosby company. 1998, pp. 916-902
3 Heikkila J,Paunonen M, Virtamen V. fear of patient related to coronary arteriography. Journal of Advanced Nursing. 1998,28 (1): 54-62
4 Baure B, Hill S. Mental Health Nursing, Philadelphia. W.B. Saunders company. 2000,pp.278-286.
5 Lindman C, Athie M. Fundamental of contemporary Nursing practic. philadelphia. W.B. saunders company. 1999, pp. 87-96
6 Ignatavicius D. Medical- surgical Nursing across the Heaith care continum. 3nd ed. philadelphia. W.B. saunders company. 2000,pp. 34-41
7 عليرضا نيكبخت، استعانت از قرآن كريم در شفاى جسمانى، تهران، قبله، 1378، ص 55
8 Edell U. Fragmented sleep and tiredness in males and Femals one years after percutaneous transluminal coronary angioplasty (PTCA). Journal of Advauced Nursing 2001, 34(2):203-211
9 Sadock B. comprehensive Text Book of psychiatry . 7nd ed. philadelphia. lippincott company, 1999, pp. 812-818.
10 Tylor R. An expolartion ot the relationships between uncertainty, physiological distress and type of coping strategy among chines men after cardiac catneterization. Journal of Advanced Nursing, 2001, 33 (1): 79-88
11 Potter A, perry G. Basic Nursing A critical Thinking Approach. 4nd ed. st. louis. The C.V. Mosby company, 1999, pp. 576-580.
12 Good M, stanton - Hicks M, Grass J.Relaxation and Music to reduce postsurgical pain. Journal of Advanced Nursing. 2001, 33 (2). pp. 208-218.
13 Budge J. Musictherapy in the preoperating area. www. psl Group. com. 2000, pp. 1-5.
14 Colt HG, powers A, shanks TG. Effect of music on state anxiety score in patients undergoing fiberoptic bronchos copy. chest. 1999, 116 (3): 819 - 825.
15 Chlan L. effectivness of music therapy intervention on relaxation and anxiety for patient receving ventilatory assistance. Heart & lung. 1998, 27 (3): 169-176.