درباره اسلامی کردن علوم، سخن فراوان گفته شده و می شود. اسلامی کردن علم به اسلامی کردن جهان بر می گردد و اسلامی کردن جهان نیز راهی جز بازگشت به قرآن ندارد. همانگونه که خدای بزرگ "...الأوَّلُ وَ الآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيم"1 است، کتاب وی نیز چنین است. اما واقع امر این است که ما در حد سخن و کلام به این مطلب اذعان داریم و در عمل چنین نیست.
قرآن در منظومه فکری و اندیشگی و ستادهای اندیشه ساز ما اول و آخر و ظاهر و باطن نشده است. امروز صحبت از تولید علم می کنیم، کاش همان گونه که برخی از بزرگان گفته اند، سخن از استخراج علم از قرآن نيز می کردیم.
علامه طباطبایی فرموده است: "علوم حوزوي به گونه اي تنظيم شده اند كه به هيچ وجه به قرآن احتياج ندارند! به طوري كه شخص متعلم مي تواند تمام اين علوم را از صرف و نحو، بيان، لغت، حديث، رجال، درايه، فقه و اصول فراگرفته به آخر برسد و آن گاه متخصص در آن ها بشود و ماهر شده در آن ها اجتهاد كند، لكن اساساَ قرآن نخواند و به جلد آن هم دست نزند! در حقيقت براي قرآن چيزي جز تلاوت كردنش براي كسب ثواب و يا بازوبندي فرزندان كه از حوادث روزگار حفظشان كند، چيزي نمانده است؛ حال اگر اهل عبرتي، عبرت بگير!"2
شهيد ثاني در كتاب "منية المريد" در باره شالوده قرآنی که باید پای بست دیوار و بنای علم و اندیشه ما باشد، می گوید: "مهم ترين وظيفه شاگرد ـ كه از لحاظ اهمّيت در درجه نخست قرار دارد ـ اين است كه با دقت و اهتمام ويژه اي حفظ دقيق و درست قرآن كريم را آغاز كند، زيرا قرآن كريم اساس همه علوم مي باشد. دانشمندان سلف ، گذشته از علم حديث، ديگر علوم اسلامي همچون فقه را منحصراً به كساني تعليم مي دادند كه حافظ قرآن باشند. اگر طالب علم، دست اندركار حفظ قرآن گردد، بايد سعي كند خويشتن را سرگرم كارهاي ديگر نسازد كه منجر به نسيان پاره اي از قرآن شود، بلكه بايد همواره استمرار عمل و همبستگي خود را با خواندن و مرورِ قرآن حفظ كند. شاگرد بايد پس از حفظ قرآن ، به ساير علوم مربوط به قرآن روي آورد و آن ها را به طور دقيق و درست فراگيرد و ذيل آن فنون را بشناسد، و در فراگرفتن كلياتِ فنون و صناعت هاي علمي ، فنون مهم تر را به ترتيب بر فنون ديگر ترجيح دهد".3
حجت الاسلام قرائتی می گوید: اسلوب حوزه ها بايد به گونه اي باشد كه طلاب بيشتر با قرآن سر و كار داشته باشند؛ چه اشكالي داشت اولين روزي كه من طلبه شدم به جاي ضرب زيدٌ عمراً مي گفتند "ضَرَبَ اللهُ مَثَلا"؟!4 يك اشتباهي كه كرديم و كلاه سرمان رفت اين بود كه مي گفتند: اگر درس هاي حوزه را بخوانيد، قرآن را بهتر مي فهميد و من شهادت مي دهم كه دروغ است؛ زيرا وقتي يك طلبه (تنها با اكتفا به همان دروس) در جامعه آمد، يك حجت الاسلام فلج است؛ يعني دستش از قرآن و نهج البلاغه كوتاه است."5
"امروزه در كشور مصر كسي عالم و روحاني ناميده مي شود (معادل حجت الاسلام در ايران) که حافظ قرآن باشد. همچنين محل هايي جهت تعليم قرآن در تمام استان ها و اماكن مصر گسترده اند و گاه ممكن است شخصي با داشتن شصت سال سن ، وارد اين اماكن شود و قرآن را فراگيرد و حفظ كند".6
آيات و روايات متعدد در باب جامعيت قرآن و تبيان بودن آن براي هر چيز آمده است که اگر امت اسلامي، نخواهد به هر جهت آن ها را به عين يقين بنگرد و به تبع، بنا را بر استخراج علوم از قرآن کريم بگذارد، بايد دست کم جايگاه اولويت و تقدم را براي قرآن کريم در اين بين محفوظ دارد و دانش هاي گوناگون را دست کم، قبل از ترويج و رسميت بخشيدن به تأييد کلام الله رسانيده و آن ها را با آن همسان و همساز نموده باشد.7
به راستی اگر ما امروزه سوره "لإيلاف" و "كوثر" را نميداشتيم، چه فرقي به حالمان ميكرد؟! اگر سورههاي "فلق" و "بينه"، در قرآن نبودند، چه خللي در اداره زندگي ما پديد ميآمد؟! سوره "تكاثر" در جامعه ما چه كاره است؟! سياست اقتصاد و نظام تعليم و تربيت ما از اين سوره چه بهرهاي دارند؟! اگر سوره "بروج" و ده ها سوره مثل آن در قرآن نبود، اخلاق و رفتار و برنامهريزي هاي كداميك از ما زير و رو ميشد؟! سورههايي كه هر يك از آن ها ـ بنا بر روايات متعدد ـ ميتواند ما را بي نياز ترين و غني ترين انسان هاي روي زمين گرداند، در زندگي ما چه جايي دارند؟
به گفته متفکر و مصلح قرآني سيد جمال الدين اسدآبادي مسلمانان معتقد در آغاز، هنگامي به فراگيري علومي همچون فلسفه افلاطون و ارسطو، طب بقراط و جالينوس و هندسه اقليدس و نجوم بطلميوس همت گماشتند كه پايه هاي ايمان خود را استوار كرده بودند؛ مسلمان امروزي نيز تنها بايد زماني به فرهنگ و تمدن اروپايي روي آورد كه دين خود را به خوبي شناخته، توان نقادي آن تمدن را داشته باشد.
سيد قطب معتقد است نبايد فلسفه واقعي و حقيقي اسلام را نزد ابن سينا و ابن رشد و فارابي و امثال آنان طلب نمود، که فلسفه همه اينان سايه هايي از فلسفه يونان است؛ بلکه فلسفه اسلامي، فلسفه اي است که از بطن قرآن و حديث پس از فراگيري و فهم قرآن استخراج شود. 8
بنده نمی خواهم در این جا حرف انقلابی بزنم. بعضی می گویند در حرف های بالا نوعی تحمّس وجود دارد و واقع امر امروز تفاوت کرده و دیگر بسان گذشته و اوضاع مثلاً چهل سال پیش نیست. اما باید دید چند درصد تفاوت کرده است و باید دید مثلاً نظر کسی مانند حضرت استاد جوادی آملی در این زمینه چیست؟ می بینیم نظرات این بزرگان که گاهی در سر درس نیز اعلام می شود، حاوی تفاوتی بنیادین نیست.
یا با توجه به سخنی که در باره فلسفه و فلسفه یونان گفته شده، بنده شخصاً به فلسفه غرب علاقه مندم و تا جایی که بتوانم در این زمینه تتبع كرده و منابع دست اول را به زبان اصلی از نقاط مختلف ایران و غیر ایران تهیه می کنم و نزد برخی از اساتید زانو می زنم. سخن ما طرد و نفی علوم و فنون دیگر که عصاره هزاران سال تفکر است، نیست، بلکه می خواهیم بر یک نقطه و نکته انگشت بگذاریم و آن این که: بين كسي كه قرآن ديدگان وي را در دانش هاي ديگر بگشايد و كسي كه دانسته هاي ديگر خواسته باشد ديدگان وی را در قرآن گشوده باشد تفاوت بسيار زياد است.
چیزی که ما الآن داریم، حالت اخیر است. ما برنامه ریزي اي نداریم که اندیشه طلبه یا دانشجو را به واقع "قرآن محور" بار بیاورد. کم نبوده و نیستند کسانی که مدارک و مدارج بالای قرآنی را گرفته اند، اما از روان خوانی قرآن محروم اند! اما ما در مقابل، زبان و اندیشه و ادبیاتی به کلی متفاوت از دیگران را در کسانی می بینیم که مثلاً در مصر و سودان و احیاناً ایران، در سنین پایین، قرآن را حفظ کرده یا آن را به خوبی فرا گرفته اند، سپس بیست سال، چهل سال، پنجاه سال، بر روی آن بستر و شالوده قرآنی بالیده، گفته و فکر کرده اند. شما هنگامی که با این اشخاص نشست و برخاست می کنید، به واقع اندیشه و ادبیاتی به کلی متفاوت از دیگران را احساس می کنید.
قرآن شالوده قلب راپايه ريزي مي كند. اگر ما بخواهيم يک "بنيان مرصوص" بنا کنيم. شالوده ريزي آن بايد با سخن خدا باشد. پيغمبر اکرم(ص) وقتي صاحب رسالت شدند فرمودند: "کأنما کُتِب في قلبي کتاب؛9گويي کتابي در قلب من نوشته شده." اگر اين کتاب درست در قلب جا بگيرد، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ يعني روي اين اسکلت - اسکلت قرآن که داخل قلب و سينه شکل مي گيرد- تمام معارف بشري را مي توان کلاسه و منظم جا داد و استوار حمل کرد. اين ها شعار و ادعاهاي تبليغي و رسانه اي نيست. امروز خوشبختانه اين سخنان حداقل در جاي خود تا حد زيادي قابليت تبيين و اثبات دارد. سخناني که دربارة ظرفيت ها، توانايي ها و عظمت زبان قرآن که علم خدا و "تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ"10 است گفته مي شود با برخي از آلات، ادوات و محاسبات جديد قابل محاسبه و قابل تبيين است.
آيت الله معرفت خدمات مهمی در وادی علوم قرآن انجام داده اند. نگارش یک دوره علوم قرآنی از سوی یک فقیه شیعی به آن زبان عربی فاخر، کار کمی در قرن گذشته نيست؛ هر چند این کار از برخی نگرش ها و نگارش های ناتمام، عاری و بری نبود. ایشان در دروس خود بارها یادآوری می فرمودند که من در برابر این "دیدگاه افراطی" که قرآن را تبیان کل شیئ می خواند، ایستاده ام. برخی اساتید و بزرگان هم با من تماس گرفته و از این ایستادگی که من داشته ام تقدیر کرده اند. ایشان همچنین قائل به "نظریه تراوشی" بودند؛ یعنی اینکه "خداوند قصد بیان هدایت انسانها را داشته، اما برخی اشارات و نظرات علمی هم در بیان او تراوش کرده است".
ما مي توانيم دو نوع تفسير و بيان قرآني تصور كنيم: يكي تفسيري كه در اداره يك درس دو واحدي و اقناع و اشباع دانشجويان آن در مي ماند و ديگري تفسيري كه در امتداد قول "حِكْمَةٌ بَالِغَةٌ"11 و "قُلْ لَهُمْ فِي أَنْفُسِهِمْ قَوْلا بَلِيغًا"،12بليغ و بالغ است و تشنگان را سيراب مي کند و آنان را به بلوغ فکري و فرهنگي مي رساند. ما امروز به خطابی قرآني از این نوع اخیر، خطابی که برای ديده ها و سينه هاي گشوده باشد و پنجره هاي باز و آفاق وسيع را هدف گرفته باشد بسیار نیازمندیم؛ هم برای خودمان و این خیل جوانان و نیازمندان در دانشگاهها و جاهای دیگر و هم برای بیرون از کشور. جمهوری اسلامی می بایست از خطاب ها و نظریات قرآنی بین المللی برخوردار باشد و می بایست تبلیغ دینی ما را در خارج از کشور با این رویکردها بشناسند. کم نیستند جاهایی که بودجه های بزرگی برای تولید اندیشه ناب قرآنی هم برای داخل و هم برای خارج کشور در اختیار داشتند، اما آن بازدهی که متناسب با امکانات آنان باشد به دست نیامد.
با توجه به آنچه گفته شد، باید بگوییم که "علوم قرآنی" نیز بخشی از علوم انسانی کشور است، بخشی کوچک و نحیف از آن! یعنی رشته علوم قرآنی، یک رشته کلیدی و مبنایی در نظام آموزشی جمهوری اسلامی نیست! بلكه تنها رشته ای است در عرض و بلکه پایین تر از برخی رشته های انسانی دیگر. این رشته که می بایست در استخراج نظریات مبنایی و ناب رشته ای مادر باشد، از آغاز تأسیس خود تا کنون از نارسایی های فراوانی رنج برده است. متأسفانه باید گفت که اصل طراحی این رشته، روح قرآنی نداشت، بلکه از همان آغاز بر برخی مبانی دیگر بنا نهاده شد و به مسیر دیگری رفت.
چندین سال پیش یکی از اساتید ارجمند علوم قرآنی کشور طی مصاحبه ای در نشریه گلستان قرآن گفته بود: راه نجات علوم قرآنیِ کشور، تعطیلي آن است. این استاد بزرگوار قصد طعن و مزاح هم نداشت بلكه مقصودشان این بود که اگر این رشته تعطیل شود، برخی از عزیزان و افرادِ "قَائِمٌ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ"13 سایه خود را از سر آن کم خواهند کرد و مجال برای نیازمندان واقعی و تشنگان مَعین قرآنی گشوده خواهد شد. همان کسانی که قرآن در باره شان می گوید: "وَأَمَّا مَنْ جَاءَكَ يَسْعَى *وَهُوَ يَخْشَى *فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى"14به عرصه تکاپو وارد خواهند شد. این افراد می توانند از رشته های دیگر دانشگاهی باشند و اگر ما بتوانیم پژوهش را سامان و سازمان درستی بدهیم، آنان می توانند به انجام پژوهش های ریشه دار بین رشته ای دست بزنند.
رشته ای که الآن هم اکنون "علوم قرآن و حدیث" نام گرفته، می خواهد قرآن و حدیث را با هم تعلیم بدهد! چنین چیزی ممکن نیست. آيا می شود به دانشجویی که روان خوانی قرآن را نمی داند لیسانس قرآن داد؟ آيا می شود به کسی که در عمرش یک بار یک صفحه حدیث را با صدای بلند و با منظوری تعلیمی یا تعلّمی نخوانده است دکترای علوم قرآن و حدیث داد؟ در حالی که در برخی کشورهای اسلامی، سالها خواندن ترتیبیِ حدیث نزد استاد و شناخت معایب متنی و سندی و رفع اشکالات مختلف نزد اساتید متبحّر، از کارهای اصطلاحاً بیسیک و روتین آنهاست.
ما مسلمانان، از آن جا كه نتوانستيم عظمت و وسعت و رقاي باور ناكردني قرآن را درك كنيم، در طول تاريخ اسلام، تا آن جا كه توانستيم، آن را از مقام حقيقي خود تنزّل داديم، تا جايي كه رو در روي خدا ايستاديم و با كلام او مقابله كرديم! او در كمال صداقت و حقيقت و به قول علامه طباطبايي با بيان و دلالتي روشن تر از آفتاب15 فرمود كه اين كتاب "تبيان" همه چيز است، امّا ما كه جرعهاي از "تبيان قرآن" را نچشيده بوديم، حرف خدا را باور نكرديم و صريحاً گفتيم و نوشتيم كه اين قرآن نميتواند تبيان همه چيز باشد، بلكه تبيان بعضي چيزهاست! حقيقت هاي قرآني را مَجاز گرفتيم، هر چه ميتوانستيم دايره تبيين و هدايت و شفاي قرآن را محدود كرديم، براي آيات قرآن هر چه ممكن بود، محذوف و مقدّر فرض كرديم، و قرآني براي خود آفريديم كه نه تنها "تبيان" همه چيز نيست، بلكه عملاً ثابت كرديم كه اين "همه چيز" است كه تبيان آن است!16 "وَ لَقَد ضَرَبنَا لِلنّاسِ فِى هذا القُرآنِ مِن كُلِّ مَثَلٍ وَ لَئِن جِئتَهُم بِآيةٍ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِن أَنتُم إِلّا مُبطِلُونَ * كَذلِكَ يَطبَعُ اللّهُ عَلى قُلُوبِ الَّذِينَ لايَعلَمُونَ * فَاصبِرْ إِنَّ وَعدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لايَستَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لايُوقِنُون"17
نویسنده: دكتر ابوالفضل خوشمنش
پي نوشت ها:
1 . حديد/3.
2 ـ طباطبايي، سيدمحمدحسين، الميزان، ج 5، ص 450.
3ـ العاملي، آداب تعليم و تعلم در اسلام، ص 416ـ417.
4 ابراهيم/24.
5 . بينات، شماره 9، بهار 1375، گفتگو با حجت الاسلام قرائتي.
6ـ مؤسسه استاد مطهري، زندگي نامه قاريان مشهور جهان، ص 87.
7ـ ر.ك. حکيمي، مکتب تفکيک، ص 18 و 52.
8ـ احمدي، سيد قطب آيت جهاد، ص 76. در این زمینه همچنین ر.ك. خوش منش، بیداری و بین الملل اسلامی با مروری بر نقش داعیان قرآنی در دو سده اخیر، ص 142.
9. بحار الانوار، ج15، ص 363.
10 . نحل/89.
11 . قمر/5.
12 . نساء/63.
13 . رعد/33.
14. قصص/8 اليٰ 10.
15ـ طباطبايي، قرآن در اسلام، ص 55.
16ـ لساني فشاركي، زبان قرآن، ص 22. نگا. خوش منش، حمل قرآن، پژوهشی در روش شناسی تعلیم و تحفیظ قرآن مجید، ص 270.
17ـ روم/58 اليٰ60.