وقف و ابتدا از فنون مهم قرائت قرآن کریماست. قاری قرآن باید بتواند جملهها و عبارتها را از هم باز شناسد تا بر جای مناسب وقف کند و از جای مناسب مجددا قرائت را آغاز کند. ندانستن جای وقف و ابتدا، سبب میشود که آیات قرآن بهطور نادرست تقطیع شود و معانی نادرستی به شنونده القا شود.
حضرت علی علیهالسلام در روایتی، رعایت محلّهای وقف، در قرآن را یکی از دو رکن اساسی در ترتیل قرآن دانستهاند.(1)
خداوند به پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله میفرماید:
«ورتّل القرآن ترتیلاً»(2)
آیات قرآن را با ترتیل بخوان.
قرآن ناطق علیبن ابیطالب علیهالسلام درباره ترتیل میفرماید:
«الترتیل معرفةُ الوقوف و تجویدالحروف»(3)
ترتیل، شناخت محلّهای وقف و نیکو ادا کردن حروف است.
سَلَف صالح به وقف و ابتدا کاملاً اهمیّت میدادند. زکریا انصاری -از فقها و مفسران مصری- گوید:
«محلهای وقف، مانند منازلی است که مسافر در آن فرود میآید؛ همانطور که منازل بین راه از جهت خوش آب و هوا بودن و داشتن امکانات، متفاوت است، منازل قرآن نیز متفاوت است؛ بعضی تامّ و بعضی کافی و برخی حسن است»(4).
نوشتههای مربوط به «وقف و ابتدا» را میتوان به چهار دسته تقسیم کرد:
الف) کتابهای علم قرائت، مثل: لطائف الاشارات از قسطلانی و جمالالقّراء از سخاوی.
ب) کتابهای علوم قرآنی مثل: الإتقان فیعلوم القرآن از سیوطی و البرهان فیعلوم القرآن از زرکشی .
ج) کتابهای تجوید مثل: سرّالبیان فیعلم تجویدالقرآن از سرهنگ بیگلری.
د) کتابهای مخصوص و ویژه وقف و ابتدا.
دکتر یوسف عبدالرحمن در مقدمهای که بر کتاب المکتفی، اثر عثمان بن سعید دانی نوشته است، 78 کتاب را نام برده که با عنوان وقف و ابتدا در قرآن نوشته شده است. مشهورترین این کتابها، به ترتیب تاریخی عبارت است از:
1 . المقاطـع والمبادی، از ابوحاتم، سهـلبـن محمـدبـن عثمان سجستانی -م248 ق-؛ 2 . الإیضاح فیالوقف و الابتداء، از محمـدبـن قاسـمبـن بشّـار انبـاری -م328 ق-؛ 3 . القطع والإئتناف، از ابوجعفر احمدبن محمدبن اسماعیل، معروف به ابن نحاس -م338 ق-؛ 4 . المکتفی فیالوقف والابتداء و الاهتداء فیالوقف و الابتداء، از ابو عمرو، عثمان بن سعید دانی -م444 ق-؛ 5 . المرشد، از حسن بن علی بن سعید عمّانی -مبعداز 500 ق-؛ 6 . وقوف القرآن، الایضـاح فیالوقف والابتداء، از محمـدبن طیفور سجاوندی -م560 ق-؛ 7 . المقصد لتلخیص ما فیالمرشد، از شیخ زکریّا انصاری -م926 ق-؛ 8 . منارالهدی فیالوقف و الابتداء، از احمدبن عبدالکریم بن محمد اشمونی -م قرن11 ق - .
متأسفانه در کشور ما به این فن شریف توجه کافی نشده است و تاکنون تألیفی مستقل، در این زمینه به نگارش درنیامده است.
کتاب قواعد وقف و ابتدا اثر دکتر شاکر، اوّلین اثر مستقلی است که به فارسی در این زمینه منتشر میشود.
در مقدمه این کتاب آمده است:
«نگارنده بعد از چندین بار تدریس وقف و ابتدا، مناسب دید نتایج تحقیق و تدریس خود را در اختیار دوستداران قرآن و قرائت آن قرار دهد... در این جا توجّه مدرّسان و دانش پژوهان را به نکات زیر جلب میکنم:
1 . این کتاب، جهت آموزش در یک ترم تحصیلی دانشگاهی تدوین شده است.
2 . برای جلوگیری از حجیم شدن کتاب، از ترجمه اکثر آیات اجتناب کردیم.
3 . از آنجا که سورههای آغازین قرآن، دارای آیات طولانی است و طبیعتا مواضع وقف آنها بیشتر است، لذا مثالها را بیشتر از حزب اوّلِ قرآن آوردهایم و در پایان ضمیمهای، حاوی تجزیه و ترکیب کلماتِ حزب اوّل، همراه با بیان حکمِ وقف و ابتدای آنها آوردهایم.
4. سورههای پایانی قرآن، دارای آیاتی کوتاه و با فواصل زیاد است. برای آشنایی دانش پژوهان با نحوه وقف و ابتدا در این سورهها، جهتِ تمرینها را بیشتر به این سورهها معطوف داشتهایم.(5)
نوع وقف و ابتدا در هر یک از کلمات، تجزیه و ترکیب شده است.
گذری بر مطالب کتاب
درس اوّل:این بخش شامل کلیاتی در تعریف و اهمیّت وقف و ابتدا، ضرورتِ رعایت وقف و ابتدا و بررسی چهار عامل مؤثّر و دخیل، در شناخت درست محلهای وقف و ابتدا، یعنی علم لغت، نحو، قرائت و تفسیر است.
درس دوم تا ششم: این بخش از کتاب، درباره اقسام وقف و مبانی آن، دیدگاهها و اصطلاحهای رایج و ملاکهای اقسام وقف است.
درس هفتم تا نهم: در این قسمت از کتاب موارد وقف حسن و قبیح، توضیح و تشریح تفصیلی شده است.
درس دهم و یازدهم: این دروس به وقفهای سجاوندی و اقسام آن اختصاص دارد و رابطه شش علامت سجاوندی، یعنی وقف لازم، مطلق، جایز، مجوَّزِ لوجه، المرخَّص للضرورة و وقف ممنوع را با وقفهای تامّ، حسن، کافی و قبیح که اصطلاح مشهور است به طور مشروح بیان میکند.
درس دوازدهم: در این درس مبحث ابتدا مطرح است و معنا و اقسامِ استعاذه، بَسملَه و چگونگی شروع، بعد از انواعِ وقفها را شرح میدهد.
درس سیزدهم و چهاردهم: این دروس درباره مسائل متفرقهای درباب وقف و ابتدا است. مثل، ابتدا و وقف بر، کلاّ و معانی کلاّ و آرای علمای قوم در اینباره- همچنین وقف و ابتدا در بَلی و موارد آن در قرآن؛ قاعده درباره الذی والذین، وقف بر نَعَم، ابتدا به بَل و أم و ثُمّ، حتی و بالاخره وقف بر هذا، ذلک و کذلک.
درس آخر: درباره مسائل متفرقه وقف و ابتدا است، از قبیل: وقف معانقه یا مراقبه، وقف نبیّ، وقف ازدواج، وقف بر انتهای آیات، آیاتِ دارای وقوف کثیر، دیدگاههای مختلف درباره وقف انتهای آیات، روش قرّاء مشهور و علائم وقف.
در پایان یادآور میشویم که نباید در این وادی آثار عالمان شیعی -هرچند درلابهلای کتابهای مفصل، پراکنده و دور از دسترس باشد- رها شود و یکسره ناقل سخنان دیگران و ناخودآگاه مروّج فرهنگ آنان باشیم، هر چند در برخی علوم همچون ادبیات و تجوید چندان مرزی بین علوم و علمای مذاهب دیده نمیشود.
نویسنده: دکتر محمد شاکر
پی نوشت ها:
1. ر.ک: النشر فیقرائاتالعشر، ابن جَزَری، ج1، ص 316.
2. مزمّل(73): 4.
3. النشر فیالقرائاتالعشر، ابن جزری ج1، ص 316.
4. المقصد لتلخیص مافیالمرشد، ص 3.
5. مقدمه کتاب، ص 15-16.