گونه شناسی روایات تفسیری

چکیده:

مساله گونه ها و انواع «روایات تفسیری» تا پیش از دهه های اخیر، به صورت جدی مورد توجه پژوهندگان معارف قرآنی نبوده است. با اینکه پیشینیان خود در جمع آوری و تنظیم روایات تفسیری، تلاش و کنکاش تحسین برانگیزی از خود نشان داده اند؛ ولی چندان اشاره ای به تنوع و گوناگونی روایات نکرده اند. گو اینکه آنان به کشف این نکته نائل نشده بودند؛

ولی در دهه های اخیر، شماری از پژوهندگان معارف قرآنی به بررسی، استقرا و نام گذاری این گونه ها اقدام نموده اند. بی تردید شناخت نظم یافته این انواع به بهره مندی آسان تر از این روایات خواهد انجامید.

در این نوشتار به مهم ترین گونه های روایات تفسیری اشاره می شود.1 گفتنی است هر چند این تقسیم بندی در نگاه نخست، ناظر به روایات تفسیری شیعه است؛ ولی روایات تفسیری اهل سنت نیز تا حدودی در قالب این تقسیم بندی قابل ارائه است. از این رو به نمونه هایی از روایات تفسیری اهل سنت نیز اشاره می شود و از حیث کمی و کیفی با روایات تفسیری شیعه مقایسه می گردد.

الف) تفسیر واژگانی

در شماری از روایات تفسیری، صرفا معنای یک واژه با یادکرد واژه ای مترادف یا وا‍ژگانی آسان تر بیان شده است. این روش که بیشتر به ترجمه و توضیح شبیه است در مواردی به کار رفته است که برای مخاطب تنها همان واژه، مبهم بوده است و نیاز به توضیح بیشتر نداشته است.2
رویکرد این نوع از روایات تفسیری، معنی شناختی3 است. زیرا این روایات غالبا درصدد بیان معنی لغات و واژگان، وارد شده اند. روشن است تفسیر در این سطح مشروط به عصمت و علم لدنّی نیست، بلکه خبرویّت در شناخت واژگان و مفاهیم لغات کفایت می کند.
ولی مطلبی که نباید از آن غفلت کرد این است که مهم تر از بحث واژه شناسی، شناخت مبانی فهم واژه ها است. چیزی که امروزه به عنوان «فقه اللغه» یا «فلسفه زبان» از آن یاد می شود و در آن برای یافتن پاسخ صحیح به نمونه پرسش های ذیل تحقیق و جستجو می شود:
1. آیا مبنای صحیح در معنا رسانی واژه ها، عصر صدور واژه هاست، یا واژه ها تحول معنایی یافته و ملاک عصر حاضر است؟
2. آیا واژه ها تابع مراد متکلمند یا تابع فهم مخاطب ویا هیچ کدام؟
3. آیا واژه های به کار رفته در قرآن و متون مقدس تابع مفاهیم عرفی و اجتماعی فرهنگ زبان عمومی است یا چنین نیست؟
بی تردید پاسخ گویی به این پرسش ها نیاز به کاوش های جدی و عمیق دارد و در مجالی دیگر می بایست با استفاده از روش های علمی نوین، روایات تفسیری معصومین را که در تبیین مفاهیم واژگان وارد شده اند، مورد دقت مضاعف قرار داد تا از این رهگذر به پاسخ های صحیح این نمونه پرسش ها، از منظر معصوم علیه السلام راه یافت.4 ولی آنچه در اینجا می آید تنها ذکر نمونه هایی از روایات تفسیری است که در بیان مفاهیم و مدالیل واژگان وارد شده اند:
1. در روایتی از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام دربار واژه «حرث» و «نسل» که در آیه شریفه «وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ»5 آمده است، می خوانیم:
«النسل: هم الذریه و الحرث: الزرع»6 برابر این روایت، امام رضا علیه السلام واژه «نسل» را به «ذریه» و واژه «حرث» را به «زراعت» تفسیر یا به عبارت دقیق تر ترجمه کرده است.
2. در روایتی می خوانیم امام صادق علیه السلام واژه های «رفث، فسوق و جدال» را که در آیه 197 سوره بقره آمده است7 به ترتیب به معنای آمیزش، دروغ و قسم خوردن به «لا و الله و بلی والله» و فحش دادن به یکدیگر معنا کرده اند.8
3. در روایتی از عبدالعظیم الحسنی از امام جواد علیه السلام نقل شده است که آن حضرت در توضیح واژه های «منخنقه، موقوذه، متردیه و نطیحه» که در آیه سوم سوره مائده به کار رفته اند، فرمود: « منخنقه» حیوانی است که خود خفه شده و مردار گشته است، «موقوذه» حیوانی است که در اثر بیماری به هلاکت رسیده، «متردیه» آن حیوانی است که از جای بلندی به پایین پرتاب شده، یا از کوه سقوط کرده و یا در چاه افتاده و مرده و «نطیحه» آن حیوانی است که حیوان دیگری به او شاخ زده و مرده است.9
4. در روایتی از امیرالمومنان علی علیه السلام کلمه «هباءا منثورا» که در آیه «وَقَدِمْنَا إِلَی مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُورًا»10 وارد شده است، به معنای شعاع نور خورشید تفسیر شده است که از روزنه به داخل اتاق بتابد.11
5 در روایتی از امام باقر علیه السلام واژه «مفازo » در آیه «فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ»12 به معنی بعید تفسیر شده است.13
اهل لغت واژه «مفازه» را به معنی مهلکه گرفته اند ولی از باب فال نیک زدن، آن را در نجات از مهلکه استعمال می کنند. «ابن منصور» در لسان العرب، واژه مفازo در این آیه را به معنای « بعید» دانسته است.14
6. در شماری از روایات فریقین واژه «باسقات = بسوق» در آیه « وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَهَا طَلْعٌ نَضِیدٌ»15 به معنی بلندی درخت نخل، تفسیر شده است.16
در تعدادی از روایات به غیر عربی بودن واژه ها اشاره شده است. از جمله واژه «ابلعی» درآیه «وَقِیلَ یَا أَرْضُ ابْلَعِی مَاءَکِ»17 به لغت هندی به معنای «اشربی» یعنی فرو بر، آمده است.18
افزون بر موارد گذشته، به یکی از دو مورد دیگر از روایات تفسیری واژگان اهل سنّت اشاره می شود.
1. ابن جریر طبری در تفسیر «فاقع» که در آیه«قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَ»19 وارد شده است، تعدادی روایت از تابعین و اتباع آنها می آورد که «فاقع» را به معنی «خالص و صافی» ترجمه کرده اند. همچنین است روایاتی که در ترجمه کلماتی چون «فارض، عوان، صفراء ذلول، شیه» مربوط به آیات 68 الی 71 سوره بقره آمده است.20
2. در تفسیر کلمه «موقوتا» مربوط به آیه «إِنَّ الصَّلاةَ کَانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًا مَوْقُوتًا»21 در شماری از روایات نقل شده است که آن را به معنی «مفروض و واجب» دانسته اند.22
3. در تفسیر واژه «صِرٌّ» در آیه «مَثَلُ مَا یُنْفِقُونَ فِی هَذِهِ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیهَا صِرٌّ أَصَابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ» طبری تعدادی روایت از صحابه و تابعین نقل می کند که آن را به معنی «سرمای شدید» گرفته اند.23
4. در تبیین واژه «صُرْهُنَّ» در آیه «فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ» در شماری از روایات اهل سنت به معنی «قطعه قطعه کردن» آمده است.24
نکته قابل ملاحظه آن است که شمار زیادی از روایات تفسیری اهل سنت، از نوع تفسیر واژگانی است. برای اثبات این مطلب، کافی است به کتاب هایی چون تفسیر طبری یا تفسیر ابن ابی حاتم مراجعه شود.
بررسی اجمالی و گذرای این کتاب ها نشان می دهد که تفسیر واژگانی و ترجمه ای (شرح اسمی)، چه حجم عظیم و گسترده ای را به خود اختصاص داده است! که آن هم غالبا به صورت تکراری به ویژه در تفسیر طبری و تا حدودی در تفسیر در المنثور از صحابه و تابعین و اتباع آنان نقل شده است. این در حالی است که در روایات تفسیری اهل بیت علیهم السلام، از میان انواع روایات تفسیری، تقریبا کمترین شمارگان مربوط به تفسیر واژگانی است.
این نکته بیانگر آن است که به عکس روایات تفسیری اهل بیت، صبغه غالبی در روایات تفسیری اهل سنت، «معنا شناسانه» است نه «روش شناسانه». جالب توجه آنکه در منابع تفسیری اهل سنت، روایاتی که منقول از شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است، کمتر در حوزه تفسیر واژگانی است، بلکه این نوع روایات شرح اسمی و معنا شناختی، عمدتا از صحابه و تابعین و اتباع آنان نقل شده است.
شاید در صورت تحقیق بیشتر این نکته به دست آید که هر چه منقولات تفسیری از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله فاصله گرفته و به طرف تابعین و اتباع کشیده شده است؛ بر حجم روایات تفسیری واژگانی، افزوده شده است.

ب) بهره گیری از تمثیل

در میان روایات تفسیری بیاناتی دیده می شود که معصومین علیهم السلام در مواردی به منظور آسان سازی و انتقال سریع مفاهیم به مخاطب، از عنصر تمثیل و همانند سازی استفاده می کرده اند.
این روش در شرایطی متناسب با سطح آگاهی و فهم مخاطبان به کار گرفته می شد و یا در جایی استفاده می شد که می خواستند جلوی سوء استفاده مغالطه گران را بگیرند و طرف را مجاب نمایند.
هرچند تعداد این دست روایات، انگشت شمارند ولی از نگاه روش شناختی، بسیار اهمیت دارند.
از باب نمونه در مناظره برخی از یهود با امیرمومنان علی علیه السلام می خوانیم که آنها با تعریض به آیاتی چون «فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»25 و آیه «وَیَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَالإکْرَامِ»26 از آن حضرت پرسیدند «فاین وجه ربک» امام به جای پاسخ علمی و نظری به ابن عباس دستور داد تا آتشی تهیه کند، چون آتش برافروخته شد و زبانه کشید، از یهودی پرسید «فاین وجه هذه النار؛ صورت این آتش کدام است؟» یهودی اظهار کرد که آتش صورت خاصی ندارد. امام با شنیدن این عتراف فرمود: «قال ربی عزوجل هذا المثل: «وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»27 چنان که ملاحظه می شود، امام با استفاده از یک تمثیل محسوس با برافروختن آتش، آیاتی نظیر «وَیَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ» و نیز «فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»را تفسیر کرد و با این کار مفهوم نفی جسمانیت خداوند را در سطح فهم مخاطب بیان کرد.
نمونه دیگر: در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که آن حضرت پس از تلاوت آیه «وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا»28 در تبیین واژه های «اسراف»، «قتر» و «قوام» با تمثیلی ساده و روان، ابتدا مقداری ریگ از زمین برداشت و آن را در مشت خود جای داد و کاملا مشتش را بست و فرمود: «هذا الاقتار الذی ذکره الله عزوجل فی کتابه، این معنای اقتار است که خداوند درکتابش آورده است» سپس دوباره مشتی از ریگ پر کرد و کاملا آن را باز گذاشت به گونه ای که همه ریگ ها به زمین ریخت و فرمود: هذا الاسراف، این معنای اسراف است.
در مرحله سوم، مشتی دیگر برگرفت و نیمی از آن را بر زمین ریخت و نیمی را در مشت خود نگه داشت و فرمود: هذا قوام؛ این معنی قوام است.29 امام با این مثال ساده و روشن، تفاوت این سه واژه را به صورت عینی و ملموس بیان کرد.

ج) بهره گیری از قواعد ادبی

در شماری از روایات تفسیری، ملاحظه می شود که امام معصوم علیه السلام با اشاره به نکته های ادبی و قواعد لسانی راه دستیابی به آن را نیز بیان فرموده است.
بدیهی است که این نوع از روایات، افزون بر آنکه روشمندی برداشت های تفسیری معصوم را می رساند، نوعی آموزش و تعلیم روش، در فهم آیات به شمار می آید.
از باب نمونه: در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که از آن حضرت سوال شد: آیا فریضه امر به معروف و نهی از منکر بر همه افراد امت واجب است؟ امام در پاسخ فرمود: خیر، چنین نیست. راوی از دلیل آن جویا شد، امام فرمود: «و الدلیل علی ذلک کتاب الله تعالی: «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ«َ30 کما قال الله عزوجل: «وَمِنْ قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ»31 و لم یقل: علی امه موسی و لا علی کل قومه؛ دلیلش آن است که خداوند فرمود: «باید در میان شما گروهی باشند که به نیکی ها فرا خوانند و آنان را امر به معروف و نهی از منکر نمایند» چنان که خداوند در جای دیگر فرمود: «وَمِنْ قَوْمِ مُوسَی أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ» و از قوم موسی گروهی بودند که به حق دعوت می کردند» و نفرمود: «علی امه موسی» یا «علی کل قومه»32 از این عبارت به خوبی روشن می شود که عبارت «ولتکن منکم» و همچنین عبارت «و من قوم موسی» که با من تبعیضیه آمده است، دلالت می کند بر اینکه فریضه امر به معروف و نهی از منکر اختصاص به گروه خاصی دارد.33

نمونه دوم، روایتی است که زواره از امام صادق علیه السلام می پرسد به چه دلیل مسح به بعض سر صحیح است؟ امام در پاسخ می فرماید: «ان المسح ببعض الراس لمکان الباء»34 برابر این روایت امام با اشاره به «با» در آیه «وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ»35 استنتاج می کند که مسح به بعض سر صحیح است. زیرا واژه «مسح» به خودی خود متعدی است و نیازی به «با» ندارد؛ ولی از آنجا که در این آیه «با» آمده است اشاره به همین نکته دارد که بعض سر مراد است نه تمام آن.

د) بهره گیری از روش تفسیر قرآن به قرآن

چنان که سابقا گذشت «علامه طباطبایی» روش تفسیری اهل بیت را در قالب روش قرآن به قرآن می داند. ایشان بر این باور است که شیوه رایج اهل بیت در تفسیر، همین روش بوده است.36

برجستگی این روش آن است که افزون بر این که روش اهل بیت عصمت و طهارت است از مصونیت بالایی نسبت به خطاهای تفسیری برخوردار است. حجم زیادی از روایات تفسیری معصومین از نوع استدلال به آیه ای برای فهم آیه ای دیگر است.
از باب نمونه: در روایتی از امیر المومنان علی علیه السلام در تفسیر آیه «قَالَ لا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»37 می خوانیم: «أی المشرکین» آنگاه حضرت در توجیه تفسیر «ظالمین» به «مشرکین» با استفاده از آیه سیزده سوره لقمان می فرماید: «لانه سمی الشرک ظلما بقوله: ان الشرک لظلم عظیم» یعنی تفسیر «ظالمین» به «مشرکین» به این دلیل است که خداوند در آیه «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» شرک را «ظلم» نامیده است.38

شبیه نمونه فوق، روایتی است که در منابع اهل سنت در تفسیر آیه «الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ»39 از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد شده است که ظلم را با استفاده از آیه«إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» به معنی شرک گرفته اند.40

نمونه دیگر روایتی است از زراره و محمد بن مسلم- دو تن از شخصیت های برجسته اسلام- که از امام باقر علیه السلام پرسیدند: چگونه حکم به وجوب قصر در سفر می کنید و حال آنکه در قرآن تعبیر به «فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ»41 شده است که به حسب ظاهر به معنی جواز قصر است نه وجوب آن؟ امام علیه السلام در پاسخ با تمسک به آیه «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُنَاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ» 42 فرمود: همانگونه که مقصود از عبارت «لاجناح» در این آیه ناظر به وجوب طواف (سعی) است نه جواز آن، در آیه «فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ» نیز به معنی وجوب قصر است نه جواز آن.43
مطابق این نقل، امام برای بیان تفسیر آیه ای از آیه ای دیگر کمک می گیرد و این همان روش تفسیری قرآن به قرآن است.
به کارگیری این روش در روایات تفسیری اهل سنت نیز، کم و بیش به چشم می خورد.

ه) بهره گیری از ساختار چند معنایی قرآن (بطون)

بخش عمده ای از تفاسیر معصومان از نوع تفسیر لآیه های باطنی و معانی پنهانی آیات است. اشتمال قرآن به ظهر و بطن و گستره معنایی باطنی، حقیقتی است که ابتدا از زبان گویای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیده شده است. پس از آن حضرت، همواره ائمه اطهار علیهم السلام این نکته را گوشزد می نمودند و خود نیز در سطح گسترده ای به بیان معانی باطنی آیات قرآن مبادرت ورزیده اند. ویژگی مراتب معنایی در قرآن و چند لایگی آن از امتیازات زبانی قرآن به شمار می آید و بیانگر جاودانگی و پایداری قرآن است.

به یقین کشف هر یک از مراتب معنایی می تواند پاسخگوی بخش هایی از نیازهای هدایتی بشر در گستره تاریخ باشد.
پیداست، لآیه های باطنی قرآن، فراتر از دلالت های سیاقی و نزولی است و آزادتر از قید و بند های لفظی و قواعد و معیارهای لسانی حاکم بر آنها است. به همین جهت، با تجربه و جداسازی ازخصوصیات نزولی همراه است.

البته تجرید آیه از ویژگی های نزولی و دلالی، با حفظ ملاک ها و اصول کلی، در راستای همان معانی ظاهری است و بیگانه از آن نیست و نباید باشد. لذا از امتیازات تفسیر باطنی، همسویی آن با تفسیر ظاهری است. بدین معنی که معانی باطنی آیات در طول معانی ظاهری آن، همزمان اراده شده اند.
تعدد و تنوع معانی آیات و اختلاف ظاهری آنها که در شماری از روایات تفسیری ملاحظه می شود و گاه شبهه تعارض و اختلاف در گفتار معصوم را تداعی می کند در مواردی به همین مراتب معنایی برمی گردد، یعنی ممکن است اختلاف روایات تفسیری در پاره ای از موارد به گوناگونی معنی ظاهری و باطنی آیات، یا به اختلاف مراتب باطنی آیات برگردد و در عین حال همه آنها در جای خود صحیح باشد؛ زیرا هر یک از آن معانی در بیان مرتبه ای از مراتب معرفتی و باطنی آیات است و منافاتی با یکدیگر ندارد.

در روایتی از جابر یکی از اصحاب بزرگوار امام باقر و امام صادق علیهما السلام می خوانیم که دو بار تفسیر آیه ای را از امام باقر علیه السلام پرسید ولی هر بار جوابی شنید که با مرتبه دیگر فرق داشت، با شگفتی از امام پرسید: این تفاوت در گفتار ناشی از چیست؟ امام فرمود: «ان للقرآن بطنا و للبطن بطنا و له ظهر و للظهر ظهر...؛ قرآن دارای بطن است و هر بطنی باز دارای بطنی است و نیز دارای ظهر است و برای هر ظاهری باز ظاهری دیگر...»44

در واقع امام با این پاسخ، به نکته دقیقی اشاره کرد و آن اینکه این تفاوت ها و بعضا اختلاف ظاهری روایات، بدان جهت است که قرآن دارای ساختار چند معنایی است و هر یک از این روایات تفسیری، ممکن است در بیان مرتبه ای از آن مراتب معنایی باشد.
نمونه دیگر آن، روایتی است از عبدالله بن سنان که از امام صادق علیه السلام تفسیر آیه «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ»45 را پرسید، امام آن را به «کوتاه کردن شارب و ناخن» در مناسک حج تفسیر کرد. عبد الله بن سنان عرض کرد: ذریح محاربی –یکی دیگر از اصحاب امام صادق علیه السلام- از شما نقل کرده است که این آیه را به «لقای امام» تفسیر کرده اید؟ امام در پاسخ فرمودند: «آری ذریح راست گفت، تو نیز راست گفته ای! ولی قرآن دارای ظهر و بطن است و چه کس ظرفیت و تحمل ذریح را دارد!»46
از این روایت نیز به خوبی استفاده می شود که اختلاف روایات تفسیری، گاه ناظر به ابعاد معنایی آیات و مراتب باطنی آن است و هر چه روایتی به بعدی از ابعاد آن پرداخته است و همه در جای خود صحیح هستند.
شایان توجه آنکه منظور از تفاسیر باطنی، تفاسیر ارائه شده از سوی برخی از صوفیه و مدعیان سیر و سلوک دروغین نیست که با مبانی باطل و بر اساس جدایی شریعت و طریقت، به تفسیر قرآن می پردازند. بلکه مقصود تفسیری است که اهل بیت عصمت و طهارت، آن حاملان اسرار و معارف قرآنی، با آگاهی از باطن آیات و علم به تأویل آن، آن را روایت کرده اند.
با این توضیح چند نمونه از تفسیر باطنی ائمه اطهار علیهم السلام ارائه می شود:
1. در روایتی از امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه«فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا وَهِیَ ظَالِمَةٌ فَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِیدٍ»47 می خوانیم که آن حضرت «بئر معطله = چاه رها شده» را به «امام خاموش» و «قصر مشید = قصر به جای مانده» را به «امام ناطق» تفسیر کرده است.48
چنان که ملاحظه می شود، معنای ظاهری و دلالی آیه در مورد شهر هایی است که ساکنان آن شهرها ستمکار بودند و خداوند آنها را نابود کرد و از آنها تنها، چاه های رها شده و قصرهای برپا ایستاده به جای مانده است.
ظاهر آیه بیانگر این نکته ظریف است مناطق باقی مانده از اقوام گذشته دارای دو اثر بجا مانده اند، نخست: بقایایی از قصرهای باشکوه و برافراشته که بیانگر جلال و عظمت های ظاهری آنان بوده که امروز اسیر پنجه مرگ شدند و دیگر خبری از آنها نیست و دیگر چاه ها و قنات هایی که نماد حیات و زندگی بودند و امروز در دل زمین پنهان و راکد رها شده اند و سال هاست که از جوشش و حیات بازمانده اند.
این چیزی است که ظاهرا آیه حسب دلالت های لسانی و سیاقی بر آن گواهی می دهد ولی امام صادق علیه السلام فراتر از این مدلول ظاهری، به بیان مراتب باطنی آیه پرداخت. «قصر مشید» را به معنی «امام ناطق» گرفت که همانند قصر باشکوه و برافراشته، در میان اجتماع حضور دارد و بسان قصر که از فرسنگ ها راه به چشم می آید، نقش برجسته او در هدایت و رهبری جامعه، همه جا مشاهده می شود.
در مقابل «بئر معطله» را به معنی «امام پنهان و خانه نشین» گرفت که در اثر غفلت مردم همانند چاه رها شده در دل خاک پنهان مانده است و به چشم نمی آید و با آن که متصل به سفره های آبی زیر زمینی است، حسب ظاهر بی آب به نظر می آید و کسی از دانش بیکران او بهره مند نمی شود.
1. امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا»49 فرمود: «یعنی اگر کسی را از سوختن در آتش یا غرق شدن در آب نجات دهد، مثل آن است که همه مردم را زنده کرده است.» راوی پرسید: اگر شخصی را از ذلالت نجات دهد و به سوی هدایت راهنمایی کند، چه؟ امام فرمود: «این از باب بزرگترین تاویل (معنای باطنی) است.»50
بی شک، ظاهر آیه که پس از بیان داستان کشته شدن هابیل به دست قابیل آمده است، احیا و اماته ظاهری است، چنان که امام، نخست همین تفسیر ظاهری را ایراد فرموده اند؛ ولی پس از پرسش راوی، امام توسعه معنایی از احیای ظاهر به احیای معنوی را تائید فرموده اند و آن را از مراتب باطنی و تاویلی آیه شمرده اند.
2. از همین قبیل است تفسیر آیه «وَعَلامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ»51 که اهل بیت علیهم السلام در تفسیر آن فرمودند: «نحن العلامات و النجم رسول الله»52 چه اینکه انسان همانگونه که در سیر مراتب مکانی به راهنمایی نشانه هایی از آسمان نیاز دارد، در سیر مراتب معنوی نیز به راهنمایان آسمانی چون پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام نیازمند است.
همچنین است، تفسیر نعمت های ظاهری و باطنی به «امام ظاهر و باطن» در آیه «وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً»53 و نیز تفسیر «لؤلؤ و مرجان» به امام حسن و امام حسین علیهما السلام در آیه «یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ»54 یا آنچه که در تفسیر پرندگان چهارگانه در قصه ابراهیم علیه السلام مربوط به آیه 260 سوره بقره آمده است.
جالب است که بدانیم در شماری از روایات تصریح شده است که اینها از باب معنا بخشی باطنی است. مانند روایاتی از امام باقر علیه السلام درباره «وَمَنْ یَکْفُرْ بِالإیمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ»55 که فرموده اند: «تفسیر ها فی بطن القرآن: من یکفر بولایه علی و علی هو الایمان؛ تفسیر باطنی آیه یعنی هر کس به ولایت علی علیه السلام کفر بورزد و علی همان ایمان است»56
تعبیر به «تفسیر ها فی بطن القرآن» بیانگر آن است که امام علیه السلام درصدد تفسیر دلالی و سیاقی آیه نیست تا ناظر به الفاظ باشد. از اینجا روشن می شود آنان که با دستاویز قراردادن اینگونه روایات، بر تفسیر شیعه خرده می گیرند دچار چه اشتباه بزرگی شده اند؟! آنان در واقع نتوانستند بین تفسیر دلالی و سیاقی (ظاهری) و تفسیر باطنی فرق بگذارند.
بررسی روایات فریقین نشان می دهد تفسیر به بطن، بیشتر در روایات تفسیری اهل بیت علیهم السلام به کار گرفته شده است؛ ولی در روایات تفسیری اهل سنت –به دلایلی که انشاء الله در آینده روشن خواهد شد- چندان نمود و ظهوری ندارد، هر چند اصل وجودشان قابل انکار نیست.
نظیر آن روایاتی است در منابع اهل سنت که «صراط مستقیم» را به رسول الله صلی الله علیه و آله یا بعض اشخاص دیگر تفسیر کرده است. روشن است مقصود تفسیر به باطن است.57

و) به کارگیری قاعده جرح و تطبیق

شمار قابل ملاحظه ای از روایات تفسیری اهل بیت علیه السلام، از «باب جری و تطبیق» است. اصطلاح «جری و تطبیق» که برگرفته از روایاتی چون «ان القرآن یجری کما تجری الشمس و القمر»58 است که نخستین بار توسط «علامه طباطبایی» طرح شده است.59
هرچند بیان تفصیلی این اصطلاح فرصت جداگانه ای می طلبد ولی چکیده سخن در این باره آن است که «جری و تطبیق» عبارت است از جاری شدن و سرایت کردن مفاهیم به دست آمده از آیات به موارد مشابه.
بر این اساس گر چه منطوق آیات، در ظاهر ناظر به امت های گذشته یا اتفاقات عصر نزول است؛ ولی روح و حقیقت آن در حصار هیچ زمانی نیست، بلکه به تعبیر دیگر «فرا زمانی» است و در آیندگان همانند گذشتگان جاری و ساری است.
از این رو با توجه به خصیصه کارآمدی و جاودانگی قرآن، مفاهیم آیات در طول زمان، بر همه موارد مشابه قابل تطبیق است؛ زیرا آیات قرآن محدود به موردشان نزولی نیست. لذا گرفتار رکود و درجازدگی نمی شود. از این خصیصه در اصطلاح به عنوان «جری و تطبیق» یاد می شود. در واقع جری و تطبیق رمز جاودانگی و پویایی قرآن را بیشتر نمایان می سازد.
فرق «جری و تطبیق» با «بطون آیات» به این نکته برمی گردد که گر چه دستیابی به هر دو با تجرید و جداسازی آیه از خصوصیات نزولی همراه است؛ ولی «جری و تطبیق» انطباق همان مفاهیم به دست آمده ( اعم از معانی ظاهری و باطنی) بر مصادیق مشابه خارجی است.
حجم زیاد و فراگیر روایات تفسیری که با روش جری و تطبیق وارد شده اند، نشان می دهد که اهل بیت علیهم السلام در سطح وسیعی از این روش استفاده کرده اند. به گونه ای که «علامه طباطبایی» این را از سلیقه های معصومین علیهم السلام برشمرده است. ایشان در این رابطه می نویسد:
«و هذه سلیقه ائمه اهل البیت فانهم یطبقون الآیه من القرآن علی ما یقبل ان ینطبق علیه من الموارد و ان کان خارجا عن موارد النزول؛ جری و تطبیق، روش و سلیقه اهل بیت علیهم السلام است، زیرا آنان، آیات قرآن را در مواردی که قابل انطباق با موارد مشابه مورد نزول بود، تطبیق می کردند»60
علامه در بیان آمار تقریبی اینگونه روایات، می گوید: «این روایات به صدها مورد می رسد»61
از همین باب است، تطبیق آیات بی شمار ستایش آمیز بر اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و همچنین تطبیق آیات نکوهش آمیز و بیم دهنده بر دشمنان اهل بیت علیهم السلام چنانکه در روایت امام باقر علیه السلام می خوانیم: «القرآن نزل اثلاثا ثلثا فینا و فی احبائنا و ثلثا فی اعدائنا عدو من کان قبلنا و ... ثلث قرآن درباره ما و دوستان ما است و ثلث آن درباره دشمنان ما و دشمنان پیشنیان ما است و ...»62
شایان ذکر است، روایات جری و تطبیقی، هر چند در طبقه بندی در عداد روایات تفسیری به شمار می آیند؛ ولی حقیقت آن است که اینگونه روایات از باب تفسیر صادر نشده اند، بلکه در مقام تطبیق آیه بر موارد مشابه وارد شده اند.63
بنابراین آنان که با دستاویز قرار دادن اینگونه روایات، بر شیعه و روایات تفسیری آنها می تازند از این نکته غافلند که روایات جرح و تطبیقی، اساسا تفسیر به معنای بیان معانی الفاظ و مراد خداوند، به شمار نمی آیند، بلکه اینها صرفا سرایت دادن مفهوم آیه به موارد مشابه، با تنقیح ملاک و مناط است.
«گلدزیهر» می نویسد: «شیعه معتقد است موضوع ربع قرآن درباره علویان است و ربع دوم مربوط به دشمنان... هفتاد آیه در شأن علی علیه السلام است. بنابراین قرآن از نگاه شیعه تا حدود زیادی یک کتاب حزبی شیعی است»64
«الوسی» صاحب تفسیر روح المعانی پس از اشاره به روآیاتی که در تفسیر آیه «وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَی»65 آن را به «ثم اهتدی الی ولایتنا اهل البیت»66 تفسیر کرده اند، چنین می گوید:
«پیداست که وجوب ولایت و محبت اهل بیت علیهم السلام از نظر ما کاملا پذیرفته است، ولی حمل «اهتداء» در این آیه درباره قوم بنی اسرائیل عصر حضرت موسی علیه السلام است، مستلزم آن است که خداوند، اهل بیت علیهم السلام را به بنی اسرائیل قبلا شناسانده باشد و ولایت آنها را بر بنی اسرائیل واجب کرده باشد در حالی که چنین چیزی از طریق روآیات صحیح ثابت نشده است»67
روشن است بزرگترین اشتباه این صاحب نظران آن است که نتوانستند بین «تفسیر» و «جری» که زبان تسری مفاهیم به موارد مشابه است، تفاوت قائل شوند. چیزی که در شماری از روایات، راسا به وجود این تفاوت اشاره شده است.
از باب نمونه، در روایتی از امام باقر علیه السلام درباره آیه «الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ»68 آمده است: «نزلت فی رسول الله و علی و حمزه و جعفر و جرت فی الحسین: این آیه (به حسب تنزیلی) در حق پیامبر صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام، حمزه و جعفر نازل شده است؛ ولی در حق حسین علیه السلام جاری گریده است»69
تعبیر به «جرت فی الحسین» به این معنی است که اگر چه مسلمانان صدر اسلام، مجبور شده اند جلای وطن کرده، خانه های خود را رها کنند و تن به هجرت بدهند؛ ولی آیه در انحصار داستان هجرت مسلمانان صدر اسلام نیست، بلکه امام حسین علیه السلام نیز در شرایطی دشوارتر مجبور شد شبانه مدینه را ترک نماید و به کربلا هجرت کند.
همچنین در روایتی دیگر از آن حضرت می خوانیم: «نزلت فی المهاجرین و جرت فی آل محمد صلی الله علیه و آله؛ آیه درباره مهاجران نازل شده است؛ ولی در حق آل محمد صلی الله علیه و آله جاری شده است»70
همچنین بر اساس روآیات تفسیری اهل سنت، آیه «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَسَعَی فِی خَرَابِهَا»71 به نصاری که قوم یهود را از خواندن نماز در بیت المقدس منع کردند و همچنین مشرکین مکه که مسلمانان را از خواندن نماز در مسجدالحرام منع نموده اند، تطبیق شده است.72
نمونه دیگر از کاربرد جری در روآیات، روایتی است که «زراره» از امام باقر علیه السلام می پرسد: مقصود از آیه «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید73 -که درباره علمای یهود و مشرکین مکه نازل شده است- چه کسانی هستند؟ امام باقر علیه السلام در پاسخ فرمود: «نحن هم؛ مقصود ماییم.» زراره پرسید: پس سوال کنندگان ماییم؟ فرمودند: آری. زراره پرسید: پس بر شماست که پاسخ ما را بگویید؟ امام علیه السلام فرمود: این دیگر به عهده ماست.74
علامه طباطبایی پس از نقل این روایت می نویسد: «این روایت از قبیل جری است. زیرا آیه خصوصیتی ندارد و مقصود از ذکر می تواند قرآن یا مطلق کتب آسمانی یا معارف الهی باشد و در هر حال ائمه علیهم السلام مصداق اهل الذکر هستند. پیداست که این روایت درصدد تفسیر آیه حسب شأن نزول نیست. چه اینکه معنی ندارد مشرکین به خاندان پیامبر علیهم السلام یا اهل قرآن مراجعه کنند»75
گفتنی است با این که رویشگاه اصلی تفسیر جری و تطبیقی در روآیات تفسیری اهل بیت علیهم السلام است و هنوز اندیشوران قرآنی اهل سنت آن را به طور کامل به رسمیت نشناخته اند و حتی شماری از آنها در مقابل آن موضع گیری نموده اند؛ ولی با این حال وجود این دسته از روآیات، در تفاسیر روایی اهل سنت غیر قابل انکار است. چنانکه روایت «نزلت فی رسول الله و علی و حمره و جعفر و جرت فی الحسین» که درباره آیه «الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ»76 وارد شده است از طریق حاکم حسکانی نیز نقل گردیده است.77
می توان در تفاسیر روایی اهل سنت، مواردی را احصاء کرد که جز از باب جری و تطبیق توجیه دیگری ندارد. در روایتی می خوانیم عمر در دست جابر بن عبدالله انصاری درهمی مشاهده کرد، پرسید: این درهم برای چیست؟ گفت: می خواهم برای خانواده ام گوشتی بخرم، عمر گفت: «افکلما اشتهیتم اشتریتموه، این تذهب عنکم هذه الآیه؟:«وَیَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیِّبَاتِکُمْ فِی حَیَاتِکُمُ الدُّنْیَا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا فَالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ»78 آیا هرچه دلتان خواست آن را خریداری می کنید؟ پس با این آیه چه می کنید که فرمود: «آن روز که کافران را بر آتش عرضه می کنند (به آنها گفته می شود:) از طیبات و لذایذ در زندگی دنیای خود استفاده کردید و از آن بهره گرفتید؛ اما امروز عذاب ذلت بار جزای شما خواهد بود»79 چنانکه ملاحظه می شود عمر، آیه ای که مربوط به کفار است بر وضعیت جابر بن عبدالله که از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله است، تطبیق کرده است.
در تفسیر آیه «إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ»80 روآیات متعددی از فریقین وارد شده است که بر اساس آن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خود را «منذر» و علی را «هادی» معرفی فرموده اند.81
روشن است که این از باب جری و تطبیق است؛ زیرا قرآن به عنوان کبرای کلیه فرموده است: «وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ» پس تطبیق آن بر شخص امیرالمومنان علیه السلام از باب جری بوده است، نه به عنوان تفسیر. از همین رو در کلامی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که ابوبصیر از آن حضرت درباره این آیه پرسید، فرمودند: پیامبر، منذر است و علی، هادی است. ای ابا محمد! ایا امروز مردم هادی دارند؟ ابوبصیر گفت: جانم فدایت، همواره هدایتگری خاندان شما وجود داشته، تا نوبت به شما رسیده است. امام فرمود: ای ابا محمد! خدا تو را رحمت کند، اگر آیه ای که بر شخصی نازل شد با مردن آن شخص می مرد، کتاب خدا می مرد؛ اما قرآن چنین نیست، بلکه درباره ایندگان، بسان گذشتگان جاری است.82

ز) بهره گیری از بیان مصادیق (تبیین مصداقی)

در شماری از روآیات تفسیری، به جای رازگشایی از مفاهیم عام آیات از یک مصداق یا چند مصداق خارجی محدود سخن به میان آمده است. پیداست که در اینگونه روآیات، هدف «تفسیر» نبوده است، بلکه برشمردن تعدادی از مصادیق عین مقصود بوده است.
از باب نمونه «حسنه» در آیه« وَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً»83 دارای یک مفهوم عام و فراگیر است که شامل هر نوع حسنه و نیکویی می شود؛ ولی در روآیات متعددی از فریقین، مصادیق خارجی و عینی آن ذکر شده است. از جمله:
در روایتی امام صادق علیه السلام، حسنه در دنیا را به «گشایش در روزی و خوشرویی» و حسنه در آخرت را به «رضایت خداوند و بهشت» تفسیر کرده است.84 در روایتی دیگر امیرمومنان علی علیه السلام مقصود از حسنه در دنیا را «زن صالح» و معنای حسنه در آخرت را «حوریّه بهشتی» دانسته است.85
در بیان مصادیق کوثر روآیات متعددی در منابع تفسیری اهل سنت وارد شده است از قبیل: قرآن، نبوت، نهری در بهشت و ... که همه از مصداق «خیر کثیر» هستند.86
روشن است که مقصود واقعی در این روآیات، برشمردن یکی از مصادیق معنایی آیه مزبور است، نه تفسیر آن. از این رو در اینگونه روآیات، سخن از اختلاف و تعارض وجهی ندارد.
همچنین روآیاتی که در بیان مصادیق «زینت» در آیه «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ»87 و یا در بیان مصادیق «فواحش» در آیه «قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ»88 وارد شده اند که هدف، بیان مصداق بوده است، نه تفسیر مفهومی آیات. چنانکه اشاره شد، تفسیر به مصداق منحصر به روآیات تفسیری اهل بیت علیهم السلام نیست، بلکه در روآیات تفسیری اهل سنت نیز به وفور یافت می شود.

پدید آورنده : دکتر مهدی رستم ن‍‍‍ژاد

پی نوشت ها:
1. قابل توجه آنکه روایات تفسیری به اعتبارات گوناگونی قابل تقسیم است. گاهی به اعتبار موقعیت هایی که ائمه اطهار در آن واقع می شدند، موقعیت هایی چون مقام احتجاج، استدلال به آیه ای از قرآن، پاسخ اقناعی به مخاطب، برداشت اقتباسی از آِیه، و گاهی هم در مقام بیان معانی باطنی آیات یا بیان جری و انطباقی و گاهی به اعتبار روش بیانی اما در بهره گیری از تمثیل، استعاره و جز این ها. در هر یک از این اعتبارات، روایات تفسیری به گونه های متعددی تقسیم می شوند.
2. برای شناخت ریشه های واژگان قرآن، لازم است به فرهنگ های معتبر واژگان عربی مراجعه کرد که یکی از منابع لغوی واژه های قرآن به شمار می آیند. در میان صحابه از ابن عباس سخنان زیادی در تفسیر واژه های مشکل نقل شده است، «سیوطی» آن ها را در کتاب الاتقان آورده است. برخی از کتب مرجع واژه شناسی قرآنی عبارتند از: جمهره اللغه العربیه « ابن درید» (م 321 ق )، المفردات، « راغب اصفهانی» (م 502 ق) مجمع البحرین «طریحی» (م 1085 ق)، جدید ترین کتاب در این زمینه کتاب «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم» اثر حسن مصطفوی است که با توجه به فرهنگ های واژه شناسی عربی و کتب ادبی، تاریخی و ... به ریشه یابی واژه ها پرداخته و کاربردهای قرآنی آن را نشان داده است. کتاب دیگری که در عصر حاضر در این باره تدوین شده است، «قاموس قرآن» علی اکبر قریشی است
3. مقصود از رویکرد «معنی شناختی» یا «معنی شناسانه» آن است که روایات صرفا برای تبیین معانی لغات و شرح لفظی واژگان ارائه شود ولی رویکرد «روش شناسانه» آن سات که گذشته از بیان مفاد و معانی الفاظ قرآن، روش تفسیر ارائه گردد و شیوه آن به اهلش آموزش داده شود.
4. برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به: روش تفسیر قرآن، محمود رجبی، ص56- 57، معرفت دینی، صادق لاریجانی، ص92- 174.
5 بقره/ 205، تمام آیه چنین است: «وَإِذَا تَوَلَّی سَعَی فِی الأرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسَادَ»
6. تفسیر عیاشی، چ1، ص100.
7. تمام آیه چنین است: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدَالَ فِی الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الألْبَابِ»
8. معانی الاخبار، ص293؛ کافی، ج4، ص338.
9. تهذیب الاحکام، ج9، ص83.
10. «وما به سراغ اعمالی که انجام داده اند می رویم و همه را همچون غباری پراکنده قرار می دهیم» (فرقان/ 23)
11. معانی القرآن نحاس، ج5، ص18.
12. آل عمران/188. معنی آیه چنین است: «مپندار کافران از عذاب دور بوده و نجات می یابند»
13. تفسیر قمی، ج1، ص129.
14. لسان العرب، واژه «مفازه»
15 و نخل های بلند قامت که میوه های متراکم دارند (ق/ 10)
16. تفسیر مجمع البیان و تفسیر طبری ذیل آیه 10 سوره ق.
17. ای زمین آبت را فرو بر! (هود/ 44)
18. تفسیر عیاشی، ج2، ص149. در تفسیر درالمنثور از آن به عنوان لغت حبشیه یاد شده است. (درالمنثور، ج3، ص330)
19. گفت: خداوند می گوید گاوی باشد زرد یک دست که بینندگان را مسرور سازد (بقره/ 69)
20. مراجعه شود به تفسیر طبری، ذیل آیات اشاره شده.
21. براستی نماز وظیفه ثابتی برای مومنان است (نسا/ 103)
22. مراجعه شود به تفسیر طبری، ذیل آیه 103 سوره نسا.
23. تفسیر طبری در ذیل آیه 117 سوره آل عمران.
24. مراجعه شود به تفسیر درالمنثور و تفسیر طبری، ذیل آیه 260 سوره بقره.
25 پس به هر سو رو کنید رو به خدا کرده اید (بقره/ 115)
26. و تنها ذات صاحبان جلال و گرامی پروردگارت باقی می ماند (الرحمن/ 27)
27. خصال، ص 597؛ نورالثقلین، ج1، ص117، ح318؛ شبیه این سوال و جواب، بین آن حضرت با جاثلیق نصرانی اتفاق افتاد، مراجعه شود به: توحید صدوق، ص182، و بحارالانوار، ج3، ص328.
28. و کسانی که هرگاه انفاق می کنند نه اسراف و زیاده روی می نمایند و نه سخت گیری می کنند بلکه در میان این دو اعتدال را رعایت می کنند (فرقان/ 67)
29. کافی، ج4، ص54؛ بحارالانوار، ج66، ص261.
30. باید از میان شما گروهی دعوت به نیکی کنند و امر به معرف و نهی از منکر نمایند (آل عمران/ 4)
31. اعراف/ 159.
32. کافی، ج5، ص60، ح16؛ تهذیب الاحکام،، ج6، ص177.
33. توجه به نکات ادبی در فهم آیات قرآن تاثیر بسزایی دارد، «زرکشی» در البرهان، نوع 36، در این باره نمونه هایی از باریک اندیشی های مفسران را نقل کرده است که قابل توجه است. «محمد رضا حسینی» در کتاب «کیف نفهم القرآن ص 80 و79 درباره آیه «وَلا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَاکْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلا مَعْرُوفًا» (نسا/ 5) می گوید: از این که در آیه به جای «منها» لفظ «فیها» به کار رفته است استفاده می شود که هزینه های مصرفی را نیاید از اصل مال وی پرداخت بلکه لازم است ولی سفیه، دارایی او را به جریان اندازد و از منافع و درآمد آن برای سفیه مصرف کند.
34. کافی، ج3، ص30، ح5؛ علل الشرایع، ج1، ص279؛ بحارالانوار، ج77، ص86.
35 آیه چنین است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ وَإِنْ کُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ کُنْتُمْ مَرْضَی أَوْ عَلَی سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ مِنْهُ مَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» (مائده/ 6)
36. علامه در این زمینه می گوید: و قد کانت طریقتهم فی التعلیم والتفسیر هذه الطریقه بعینها علی ما وصل الینا من اخبارهم فی التفسیر (المیزان، ج1، ص12)
37. بقره/ 124.
38. احتجاج، ج1، ص273؛ بحارالانوار، ج9، ص116.
39. آنان که ایمان آورده و ایمان خود را به هیچ ظلمی (شرکی) نیالوده اند... (انعام/ 82)
40. صحیح بخاری، ج4، ص112؛ کنزالاعمال، ج2، ص21، ح2981.
41. تمام آیه چنین است: وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِینًا» (نسا/ 101)
42. پس هر کس که حج خانه خدا و یا عمره انجام دهد گناهی بر او نیست که بر آن دو (صفا و مروه) طواف (سعی) کند.
43. من لایحضره فقیه، ج1، ص434؛ بحارالانوار، ج2، ص276، ح26.
44. متن روایت چنین است: جابربن یزید می گوید: «سالت اباجعفر علیه السلام عن شی من التفسیر، فاجابنی، ثم سالت عند ثانیه، فاجابنی بجواب آخر، فقلت: کنت اجبتنی فی هذه المساله بجواب غیر هذا؟ فقال علیه السلام: یا جابر: ان للقرآن بطنا و للبطن بطنا و له ظهر و للظهر ظهر. (محاسن برقی، ج2، ص200)
45 حج/ 29.
46. متن روایت از عبدالله بن سنان چنین است: «عن ذریح المحاربی قال: قلت لابی عبدالله علیه السلام: ان الله امرنی فی کتابه بامر فاحب ان اعمله قال: و ماذاک؟ قلت: قول الله عزوجل: (ثم لیقضوا تفثهم ولیوفوا نذورهم) قال: (لیقضوا تفثهم): لقاء الامام، (ولیوفوا نذورهم): تلک المناسک، قال عبدالله بن سنان: فاتیت اباعبدالله علیه السلام فقلت: جعلت فداک، قول الله عزوجل: ( ثم لیقضوا تفثهم ولیوفوا نذورهم)؟ قال اخذ الشارب و قص الاظفار و ما اشبه ذلک، قال: قلت: جعلت فداک، ان ذریح المحاربی حدثنی عنک بانک قلت له: (لیقضوا تفثهم) «لقاء الامام» (و لیوفوا نذورهم) «تلک المناسک»؟! فقال علیه السلام: «صدق ذریح، و صدقت، ان للقرآن ظاهرا و باطنا و من یحتمل ما یحتمل ذریح»
(کافی، ج4، ص549؛ معانی الاخبار، ص340؛ بحارالانوار، ج2، ص360)
47. چه بسیار ساکنان شهرها و آبادی هایی که آن ها را هلاک کردیم در حالی که ستمکار بودند و دیوارهای آن بر روی سقف هایش فرو ریخت و چه بسیار چاه پرآب و قصرهای مرتفع که بی صاحب ماند (حج/ 45)
48. متن روایت چنین است: «البئر المعطله: الامام الصامت و القصر المشید الامام الناطق» (کافی، ج1، ص427؛ بحارالانوار، ج24، ص101)
49. و هر کس انسانی را از مرگ نجات دهد چنان است که گویا همه مردم را نجات داده است (مائده/ 32)
50. محاسن برقی، ج1، ص232؛ کافی، ج2، ص210؛ بحارالانوار، ج71، ص403.
51. و علاماتی قرار داد و (شب ها) به وسیله ستارگان راه خود را می یابند (نحل/ 16)
52. کافی، ج1، ص207؛ بحارالانوار، ج16، ص91.
53. و نعمت های آشکار و پنهان خود را به طور فراوان بر شما ارزانی داشته است (لقمان/ 20)
54. از آن دو (دریا) لو لو و مرجان خارج می شود (الرحمان/ 22)
55 و کسی که آنچه باید به آن ایمان بیاورد انکار کند اعمال او تباه می گردد در آخرت از زیانکاران خواهد بود (مائده/ 5)
56. بصائر الدرجات، ص97؛ بحارالانوار، ج35، ص369.
57. مراجعه شود به تفسیر طبری و درالمنثور در تفسیر آیه 5 سوره حمد.
58. امام باقر علیه السلام فرموده اند: «ظهره تنزیله و بطنه تاویله، منه ما مضی و منه ما لم یکن بعد، یجری کما تجری الشمس و القمر» (تفسیر عیاشی، ج1، ص11؛ بحارالانور، ج89، ص94)
59. علامه طباطبایی دراین باره می نویسد: «و اعلم ان الجری –وکثیرا ما نستعمله فی هذا الکتاب- اصطلاح ماخوذ من قول ائمه اهل البیت» (المیزان، ج1، ص41). ناگفته نماند، علمای شیعه پیش از علامه طباطبایی نیز به جایگاه قاعده «جری» در روآیات تفسیری توجه داشته اند و آن را دقیقا می شناخته اند هر چند با این اصطلاح از آن یاد نمی کردند، چنانکه علامه مجلسی درباره آن می نویسد: «قد عرفت ان الآیه اذا انزلت فی قوم تجری فی امثالهم الی یوم القیامه؛ مکررا دانستی هرگاه آیه ای درباره قومی نازل شد، درباره همسانان آنان تا روز قیامت نیز جاری است» (بحارالانوار، ج24، ص345)
60. المیزان، ج1، ص42.
61. همان مدرک، عبارت علامه چنین است: «روآیات الجری، کثیره فی الابواب المختلفه و ربما تبلغ المئین»
62. تفسیر عیاشی، ج1، ص10.
63. جهت اطلاع بیش تر مراجعه شود به تفسیر تسنیم، ج1، ص167-169.
64. ذاهب التفسیر الاسلامی، ص312.
65 ومن هر که را توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد پس هدایت شود می آمرزم (طه/ 82)
66. بصائر الدرجات، ص98؛ کافی، ج1، ص393.
67. روح المعانی، ج16، ص241. متن کلامش چنین است: «و انت تعلم ان ولایتهم و حبهم رضی الله عنهم مما لا کلام عندنا فی وجوبه لکن حمل الاهتدا فی هذه الآیه علی ذلک مع کونها حکآیه لما خاطب الله به بنی اسرائیل فی زمان موسی علیه السلام مما یستدعی القول بانه عزوجل اعلم بنی اسرائیل باهل البیت و اوجب علیهم ولایتهم اذا ذاک و لم یثبت ذلک فی صحیح الاخبار.
68. همان ها که از خانه های خود به ناحق رانده شدند (و گناهی نداشتند) جز اینکه می گفتند پرودگار ما خدای یکتا است (حج/40)
69. شواهد التنزیل حاکم حسکانی، ج1، ص521، ح552؛ بحارالانوار، ج24، ص227.
70. مجمع البیان، ج7، ص150؛ بحارالانوار، ج24، ص227.
71. بقره/ 114.
72. تفسیر طبری و در المنثور ذیل آیه 114 سوره بقره.
73. انبیاء/ 7.
74. بصائر الدرجات، ص59.
75 المیزان/ ج14، ص257.
76. حج/ 40.
77. شواهد التنزیل، ج1، ص521، ح552.
78. احقاف/ 20.
79. درالمنثور، ج6، ص42؛ کنزالاعمال، ج12، ص631، ح35945
80. رعد/ 7.
81. رجوع شود به: مستدرک حاکم، ج3، ص129؛ مجمع الزوائد، ج7، ص41؛ فتح الباری، ج7، ص284؛ کنزالاعمال، ج2، ص441، ح4443؛ تفسیر طبری، ج13، ص142؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج7، ص2224؛ تفسیر ثعلبی، ج5، ص272؛ تفسیر عیاشی، ج2، ص203، تفسیر قمی، ج1، ص359؛ بصائر الدرجات، ص49؛ کافی، ج1، ص192؛ امالی صدوق، ص350؛ کمال الدین و تمام النعمهف ص667.
82. کافی، ج1، ص192. متن روایت چنین است: «ابا بصیر می گوید: قلت لابی عبدالله علیه السلام: «انما انت منذر و لکل قوم هاد؟ فقال: رسول الله المنذر و علی الهادی. یا ابا محمد! هل من هاد الیوم؟ قلت: بلی جعلت فداک مازال منکم هاد بعد هاد حتی دفعت الیک. فقال: رحمک الله یا ابامحمد! لو کانت اذا انزلت آیه علی رجل ثم مات ذالک الرجل ماتت الآیه مات الکتاب ولکنه حتی یجری فیمن بقی کما یجری فیمن مضی»
83. پروردگارا به ما در دنیا نیکی عطا کن و در آخرت نیز نیکی عطا کن (بقره/ 201)
84. مراجعه شود به کافی، ج5، ص71؛ معانی الاخبار، ص175
85 بحارالانوار، ج83، ص119.
86. مراجعه شود به درالمنثور ذیل تفسیر سوره کوثر.
87. «زینت خود را در هنگام راه رفتن به هر مسجدی، با خود بردارید» (اعراف/ 31)
88. « بگو خداوند، تنها اعمال زشت را حرام کرده است، چه آشکار باشد و چه پنهان» (اعراف/ 33)