مقدمه
شخصيت پيامبر اعظم داراي ابعاد وسيع و والايي است كه در جهت معنويت به سدره المنتهي ( و لقد رآه نزلةً اخري عند سدرَة المنتهي)1 و در پرواز معراجي‌اش به مقام قاب قوسين او ادني2 رسيده و خداوند بزرگ اخلاق آن حضرت را با تعبير عظيم ياد كرده است (انك لعلي خلق عظيم )3.
شخصيتي كه تمامي ملك و ملكوت ، اماكن و ازمنه به بركت وجود با عظمت او آفريده شده و از ذره تا كرات و انس و جن و مَلَك از سفره پر بركت آن حضرت ، از هستي بهره مند شدند ( لو لاك لما خلقت الافلاك ) 4.
خداوند متعال در سند متقنش او را به عنوان اسوه عصرها و نسل ها معرفي نمود ( لقد كان لكم في رسول الله اسوه حسنه ) 5. اما جوامع اسلامي با دارا بودن چنين ذخاير عظيم و ارزشمندي نتوانسته از او بهره وافي ببرند، بلكه در مقابل دشمنان كينه توز وكوردلان اهانت به ساحت مقدس آن حضرت را در دستوركارخود قراردادند.
با توجه به اينكه خداوند متعال در قرآن همه امت اسلامي را به سرمشق گرفتن از آن بزرگوار ترغيب نموده و با عنايت به اينكه الگوپذيري از آن حضرت محدود به حد خاص و زمينه مشخص نشده ، جا دارد هر فرد مسلماني سيره آن حضرت را در تمام شئون زندگي اعم از معاش و معاد الگوي خود قرار دهند و ازآنجايي‌كه ورود به قلمرو سيره آن حضرت بسيار وسيع و گسترده است و نياز به كتاب ها و مقالات متعدد دارد لذا نگارنده با قلم و فهم ضعيف فقط مفهوم رحمه للعالمين در سيره آن حضرت را مورد بررسي قرار داده است .
« لقد بعثنا في كلِّ امَّه رسولا »6؛ محققاً در هر امتي رسولي را فرستاديم . هيچ امتي در هيچ زمان بدون پيامبر نبوده است . « و ان مِنْ اُمَّه الّا خَلا فيها نذير » 7 .
در طول تاريخ بشريت هيچگاه ارسال پيامبران و مبلغان ديني قطع نشده است؛ « ثُمَّ أََرسَلْنا رُسُلَنا تترا»8. ما رسولان خود را پي در پي فرستاديم .
براساس آيات الهي و روايات معصومين و براهين عقلي زمين هيچگاه از وجود حجت الهي و نگهبانان و مبلغان دين خدا تهي نبوده است .
محتواي دعوت پيامبران الهي عليرغم تفاوتهاي زماني و مكاني و شرايط اجتماعي و قومي يكسان است. همه آنان مردم را به پرستش خداوند و دوري از اطاعت طاغوت دعوت كرده اند .
« لَقَد بَعَثْنا في كُلِّ امَّه رَسُولاً اَنِ اعبُدواالله وَاجْتَنِبوا الطاغوت » .9
همانا درهر امتي رسولي را برگزيديم كه مردم را به پرستش خدا و دوري از طاغوت فرا خواند .
بر اساس اخبار متواتر تعداد پيامبران الهي يكصد و بيست و چهار هزار نفر است كه اول آنها حضرت آدم و آخر آنها حضرت محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله و سلم) است .
ابوذر مي‌گويد: از رسول اكرم پرسيدم :پيامبران چند نفرند؟ پاسخ فرمودند: صدو بيست و چهار هزارنفر10.
چنانكه علامه مجلسي (ره) به نقل از شيخ صدوق مي فرمايد به اعتقاد ما تعداد انبيا يكصد و بيست و چهار هزار نفرند . 11
پيامبران از نظر كمالات و مراتب فضل يكسان نيستند بلكه بعضي از آنها بر برخي ديگر برتري دارند . خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد : « تِلكَ الرَّسل فَضَّلنا بعض النَّبيينَ عَلي بَعْض مِنهُم مَنْ كَلَّمَ الله وَ رَفَعَ بَعضهُم درجات وَآتينا عيسي بن مريم البينات وَ اَيَّدْ ناهُ بِروحِ القدس»12 .
اين آيه به روشني دلالت دارد كه همه پيامبران با اينكه ازنظر نبوت و رسالت همانند بودند، از نظر مقام يكسان نمي باشند، زيرا مأموريت آنها متفاوت بوده و با اينكه همه فداكار بودند درجه فداكاري آنها نيز با هم تفاوت داشته؛ بعضي از پيامبران از نطر درجه و مرتبه بر ديگري برتري دارند.
در قرآن و جوامع رواني بعضي از پيامبران به عنوان پيامبران اولوالعزم از آنها ياد شده است . «اي پيامبر همچون پيامبران اولواالعزم در راه تبليغ دين صبر و استقامت داشته باش .» 13
ازبعضي آيات استفاده ميشود كه پيامبران اولوالعزم حضرت نوح و ابراهيم و موسي و عيسي و محمد(ص) هستند.14
«شريعت و آييني كه براي شما قرار داده شد همان چيزي كه نوح را به آن سفارش كرديم و بر تو نيز وحي كرديم و به ابراهيم و موسي و عيسي آن را سفارش نموديم .» همچنان كه در جاي ديگر فرمود :
«وَ أخَذْ نا مِن النَّبيين ميثاقهُم وَ منكَ وَ من نوح و ابراهيم و موسي و عيسي بن مريم» . 15
بياد آور آنگاه كه ما از پيامبران ميثاق گرفتيم و از تو و نوح و ابراهيم و موسي و عيسي بن مريم از همه پيمان گرفتيم .
امام صادق (علیه السلام) فرمود : ساده النبيين و المرسلين خمسه و هم اولوالعزم من‌الرسل و عليهم دائره‌الوحي نوح و ابراهيم و موسي و عيسي و محمد(ص) 16
«بزرگ پيامبران و رسولان پنج نفرند و آنها پيامبران اولوالعزم هستند و آسياي نبوت و رسالت بر محور وجود آنها دور مي زند و آنها نوح و ابراهيم و موسي و عيسي و محمد (ص) هستند.» جلال الدين سيوطي نيز از ابن عباس نقل كرده كه پيامبران اولوالعزم همين پنج نفر هستند .17
از مطالب گذشته نتيجه گرفته شد كه در بين يك صد و بيست و چهار هزار پيامبر ، پنج نفر پيامبر اولوالعزم و بزرگ پيامبران و رسولان بوده اند. اين پنج نفر هم از نظر مقام و درجه و كمال يكسان نيستند و بـر اسـاس آيـات و روايـات حضـرت محمد بن عبدالله (ص) اعظم پيامبران است و لذا در زيارت نامه آن حضرت مي‌خوانيم - السلام عليك يا سيد المرسلين - السلام عليك يا سيد الأنبياء . 18
پيامبر اكرم در يك بيان نوراني فرمود : « أنا اَفْضَلُ النبيين قدرا و اعمهم خطرا و اوضحهم خبراً و اعلامهم مستقراً و اكرمهم امه و اجزلهم رحمه و احفظهم ذمه و ازكاهم مله » . 19
از نظر ارزش از همه انبيا برتر و از نظر عظمت از همه آنها فرا‌گير‌تر و از نظر مقام و منزلت از همه آنها آشكارتر و از نظر آئين پاكيزه‌ترين هستم .
در دعاي ندبه هم عرض مي كنيم « و صفوه من اصطفيته و افضل من اجتبيته و اكرم من اعتمدته قدمته علي انبيائك » در ميان بندگان برگزيده ات آن حضرت را زبده و برتر انتخاب كردي و او را گرامي تر از معتمدانت و بر همه پيامبران مقدم داشتي .20
شاهد ديگر بر عظمت پيامبر اكرم اين است كه در جريان معراج در مسجد الاقصي همه انبيا نماز جماعت را به امامت آن حضرت اقامه نمودند .21
امام سجاد (ع) فرمود : « حتي لا يساوي في منزله و لا يكافا في مرتبته و لا يوازيه لديك ملك مقرب و لا نبي مرسل . »22
هيچ كسي در رتبه با او برابري نمي كند ودر مقام همانند او نمي باشد و هيچ فرشته عالي مقام و پيامبر مرسلي همپايه او نمي باشد .
مشهور در ميان گروهي از مفسرين اين است كه صفت رحمان اشاره به رحمت عامه دارد كه شامل دوست و دشمن و مؤمن و كافر ، نيكوكار و بد كار مي‌باشد . باران رحمت بي حسابش همه را فرا مي گيرد، همه بندگان از مواهب گوناگون حيات بهره مندند، ولي رحيم اشاره به رحمت خاصه دارد كه ويژه بندگان صالح و مؤمن است. لذا رحمان در همه جا مطلق اما رحيم بصورت مقيد آمده است «و كان بالمؤمنين رحيما»23
امام صادق نيز فرمود : «الرحمن بجميع خلقه ، الرحيم بالمؤمنين خاصه . »24
رحمت الهي معنا و مفهوم وسيعي دارد . « رحمتي وسعت كلِّ شَي »25 بلكه خداوند متعال رحمت را برخودش فرض و لازم كرده است «كتب ربكم علي نفسه الرحمه »26
رحمت گاهي جنبه معنوي وزماني جنبه مادي دارد هم دنيا هم آخرت را در بر مي گيرد و در آيات قرآن بر معناي زيادي اطلاق شده است. گاهي بر مسئله هدايت و گاهي نجات از دشمن و گاهي باران پر بركت و گاه به نعمتهاي ديگري همچون نور و ظلمت ، شب و روز و در موارد بسيار نيز به بهشت و مواهب خدا در قيامت اطلاق ميشود . بخشيدن از گناهان ، قبول توبه و عيب پوشي از آنان ، فرصت دادن براي جبران اشتباهات، همه از مظاهر رحمت و مهرباني اوست .
رحمت الهي گاهي جنبه تشريعي دارد كه از طريق بعثت پيامبران و نزول كتب آسماني و تشريع احكام و بشارتها و انذارهاست وگاهي جنبه تكويني دارد و از طريق امدادهاي معنوي و الهي است .
رسول اعظم؛ پيامبر رحمت
« وَ ما اَرسَلناكَ الا رحمه للعالمين»27. خداوند رب العالمين، رسول اعظم را به عنوان رحمه للعالمين مبعوث كرد .
همانطوري كه رحمانيت خداوند صفت عامه اوست و همه انسانها اعم از مؤمن و كافر را شامل مي شود، پيامبر اعظم هم براي همه انسانها درهمه اعصار و تمامي مكان‌ها تا پايان جهان رحمت است نه تنها براي پيروان و دوستان بلكه همه اهل عالم ، گويا خوب و بد و دوست و دشمن بايد اين مهرباني و رحمت را از پيامبر احساس كنند .
دنياي امروز كه فساد و تباهي و ظلم و بيداد گري از در و ديوار آن مي بارد و آتش جنگها از هر سو شعله ور است وچنگال زورمندان ، حلقوم مستضعفان را مي فشارد، در دنيايي كه جهل و فساد و جنايت و ظلم و استبداد و تبعيض وجود دارد، در اين زمان مفهوم رحمه للعالمين از هر وقت ديگر آشكار تر است. چه رحمتي از اين بالاتر كه برنامه و آئيني آورده كه همه اين ظلمها و بدبختي‌ها و سيه روزي ها پاياني است و تداوم اين رحمت ، سرانجامش حكومت صالحان است كه سياق آيات به آن اشاره دارد، چونكه ابتدا فرمود : « و لقد كتبنا في الزبور من بعد الذكر ان الارض يرثها عبادي الصالحون »28.
ما بعد ازتورات در زبور داود نوشتيم كه بندگان نيكوكار من وارثان زمين مي شوند .
سپس فرمود : « وَ ما اَرسَلناكَ الا رحمه للعالمين »29 ما تو را جز براي رحمت جهانيان نفرستاديم
تعبير به عالمين و استثناء در جمله منفي و نكره آمدن رحمت آنچنان مفهوم وسيعي دارد كه تمام موجودات عالم در تمام اعصار و قرون و حتي تمام ملائكه الهي را شامل مي شود . هنگامي كه اين آيه نازل شد پيامبر از جبرييل پرسيد : « هل اصابك من هذه الرحمه شيئي . قال : نعم ، انّي كنتُ اخشي عاقبه الامر فامنت بك ».
آيـا چيـزي از ايـن رحمـت عائـد تو شـد؟ جبرئيل گفت: بله من از پايان كار خويش بيمناك بودم، اما بخاطر شما كه رحمت براي جهانيان هستي از وضع خود مطمئن شدم. 30
خود پيامبر اعظم فرمود : «انّما بعثت رحمه »؛ همانا من رحمتي برانگيخته شده ام . 31
عموم مردم دنيا اعم از مومن و كافر ، همه مرهون اين رحمت هستند . چرا كه نشر آئين اسلام موجب نجات همگان است . حال گروهي از آن استفاده كردند و گروهي نكردند اين مربوط به خود افراد است و تأثيري بر عمومي بودن رحمت پيامبر اكرم نمي گذارد . اين درست مثل آن است كه بيمارستاني مجزا براي درمان همه دردها با پزشكان ماهر و انواع داروها تأسيس كنند و درهاي آنرا به روي همه مردم بدون تفاوت بگشايند، اما بعضي از بيماران از اين مكان استفاده كنند و بعضي نكنند. آيا اين در عمومي بودن آن تأثير منفي دارد؟ به تعبير ديگر ، رحمت بودن وجود پيامبر براي همه جهانيان جنبه مقتضي و فاعليت فاعل دارد.
رحمت و رأفت پيامبر اعظم تجلي رحمت و رأفت بيكران الهي است هر آنچه كه از رحمت نبوي در دنيا و آخرت نصيب افراد ميشود پرتوي از رحمت الهي است همه احكام حتي جهاد و حدود و قصاص و ساير كيفر و قوانين جزائي اسلام نيز براي جامعه بشري رحمت است و اگر رحمانيت خداوند اشاره به لطف عام خداوند دارد كه هم دوست و دشمن ، مومن و كافر را شامل ميشود، پيامبر اعظم هم كه در قرآن بعنوان رحمت براي عالمين معرفي شده هم براي مومن وهم غير مومن رحمت است.
از آيات مختلف قرآن به خوبي استفاده مي شود كه نبوت ، رحمت و لطف خدا بر جهان بشريت است و براستي چنين است. اگر انبيا نبودند انسانها راه آخرت و دنيا را گم مي كردند، لذا پيامبر اعظم هم مايه رحمت براي انسان هست . « وَ ما ارسلناكَ الا رحمه للعالمين » و هم موجب رأفت . لذا در اوصاف پيامبر اعظم فرمود : « و بالمؤمنين رئوف رحيم »32 رسولي آمده كه به مؤمنان رئوف و مهربان است .
قابل توجه اينكه در قرآن كريم هم رحمت بر پيامبر اطلاق شد و هم رحيم بودن يعني پيامبر اعظم هم براي همه مردم اعم از كافر و مومن رحمت عامه است و هم براي مومنين رحمت خاصه و اگر رحمانيت خداوند اشاره به لطف عام خدا دارد كه حتي كافر و دشمنان دين را شامل مي شود يعني شما چگونه به خدايي كه همه افراد حتي دشمنان و كفار را مشمول لطف و رحمت قرار مي دهد ايمان نمي آوريد. اين نهايت ناداني شماست . پيامبر اعظم هم كه رحمت عامه براي جهانيان معرفي شده است معنايش اين است. چگونه رسولي كه براي همه جهانيان حتي دشمنان و كفار رحمت است به او ايمان نمي آوريد. اين نهايت بي خردي شماست.
در سيره پيامبر رحمت نقل شده تا آنجا كه ممكن بود سائل را رد نمي كرد، حتي روزي زني فرزند خود را نزد پيامبر فرستاد و گفت به حضرت بگو پيراهن خود را به ما لطف نمايد. فرزندش خدمت حضرت رسيد و تقاضاي پيراهن نمود. پيامبر رحمت هم پيراهن خود را به او داد. آيه نازل شد« ولا تبسطها كل البسط »33 هر چه داري در راه خدا انفاق مكن .
در حق اسرا و بردگان فوق العاده سفارش مي فرمود : حتي با زن اسير ازدواج كرد همينكه شنيد زني را در جبهه اسير كرده اند و بعد از اسارت او را از كنار جنازه همسرش عبور داده اند تا دل آن زن را بسوزانند به شدت ناراحت شد و به اين عمل شديداً اعتراض نمود . هنگامي كه سوار بر مركب بود اجازه نمي داد كسي همراه او راه برود بلكه او را سوار مي كرد . در غم و شادي همراه مردم بود لذا به تشيع جنازه آنها مي رفت و در دورترين نقطه شهر مدينه به عيادت مريض مي رفت
يشيع الجنائز و يعود المرضي في اقصي المدينه34
علي (علیه السلام) فرمود : هر گاه كسي از برادران ديني را سه روز نمي ديد سراغ او را مي گرفت و اگر در سفر بود برايش دعا مي كرد و اگر -بيمار بود به عيادتش مي رفت . 35
همواره مي فرمود هر كه رحم نكند به او رحم نمي شود « من لا يرحم وَلا يرحَم »36
حضرت زهرا (علیها السلام) دختر رحمه للعالمين هم در لحظه افطاري غذاي مورد نياز خود را به فقير و مستمندان اعطا نمودند .
« وَ يطعمون الطعام علي حبه مسكينا و يتيماً و اسيرا »37
آنها بخاطر حب به خدا به فقير و اسير و يتيم طعام مي دهند .
علي(ع) هم در بستر شهادت سفارش قاتل خود را به فرزند ش امام حسن مجتبي(ع) مي كند و مي‌فرمايد: اطعموه و اسقوه و احسنوا اسارته38 . او را غذا و نوشيدني بدهيد و در حال اسارت با او خوش رفتاري كنيد.
پيامبر رحمت؛ مانع عذاب الهي
« وَما كان الله ليعذبهُم وَ أَنتَ فيهم »39
هيچگاه خداوند آنها را عذاب نمي كند ماداميكه تو در ميان آنها هستي . وجود با بركت آن حضرت مانع از عذاب الهي بر گنهكاران و كفار است . در منابع شيعه و اهل تسنن از امير المومنين (ع) روايت شده كه آن حضرت فرمود : « كان في الارض امانان من عذاب اهله وَ قَد رَفَعَ اَحَدهما فَدونكم الا خره فتمسكوا به وَ قراء هذه الايه » . 40 در روي زمين دو وسيله امان از عذاب الهي است؛ يكي وجود با بركت رسول خدا كه از دنيا رحلت كردند و ديگري استغفار است كه به آن تمسك بجوييد سپس اين آيه شريفه را تلاوت فرمودند : « وَما كان الله ليعذبهُم وَ أَنتَ فيهم » اينكه وجود نازنين آن حضرت مانع از عذاب الهي است از مشخصات پيامبر اعظم است چونكه با وجود ديگر انبيا ، امت آنها مورد عذاب الهي واقع شده اند . از ديگر ويژگي پيامبر رحمت اين است كه هيچگاه كسي را نفرين نكرد و در هيچ حال از درگاه خداوند عذاب كسي را درخواست نكرد اما حضرت نوح عرضه داشت : « ربِّ لا تذرني علي الارض من الكافرين دياراً 41پروردگارا كافران را هلاك كن و از آنها كسي بر روي زمين باقي مگذار . و در جايي ديگر عرضه داشت « ولا تَز ِدِ الظّالمينَ اِ لَّا تَبارَا.» ستمكاران جز بر هلاك و عذابشان ميفزاي . 42
اما از پيامبر اعظم درخواست مي كردند كه در حق مشركين نفرين كند مي فرمود : من براي رحمت آمده ام نه لعنت43 بلكه در حق آنها و براي هدايت آنها دعا مي كرد . همچنانكه پيامبر رحمت در فتح مكه وقتي وارد شهر شد با كفار و مشركين كه از هرگونه اهانت و جسارت و غارت و تجاوز بر پيامبر و ياران او كوتاهي نكردند و انتظار مجازات را داشتند اما همه را مو رد عفو و بخشش قرار داد فرمود : « اليوم يوم المرحمه » امروز روز رحمت و مهرورزي است . « اذهبوا انتم الطلقا » برويد امروز همه شما آزاد هستيد . 44
پيامبر رحمت حتي در لحظه مرگ دلواپس عذاب امت گناهكار خود در قيامت بود هنگامي كه ملك الموت براي قبض روح آمد پيامبر فرمود صبر كن برادرم جبرئيل بيايد بعد از مدتي كه جبرئيل آمد فرمود چرا دير آمدي؟ جبرئيل عرض كرد يا رسول الله مشغول تزئين بهشت بوديم فرمود : اينها دلم را خوش نمي كند بگو با امت من چه خواهد شد جبرئيل رفت و برگشت و عرضه داشت خداوند سلام مي رساند و مي فرمايد آنقدر از امت خود در روز قيامت شفاعت كن تا خودت راضي شوي . 45
علي(ع) نقل كردكه رسول خدا فرمود :در روز قيامت در موقف شفاعت مي ايستم و آنقدر گنهكاران را شفاعت مي‌كنم كه خداوند مي فرمايد : ارضيت يا محمد آيا راضي شدي من عرض مي كنم رضيتُ رضيتُ راضي شدم راضي شدم46 . در روز قيامت همه انبيا و مردم مي گويند وَ انفُسَاه اما پيامبر رحمت مي فرمايد اُمتي امتي .
پيامبر رحمت نسبت به مردم با بزرگواري رفتار مي كرد بد رفتاري و بي حرمتي به خود را ناديده مي گرفت و از خطاي ديگران براحتي مي گذشت. كينه كسي را در دل نگه نمي داشت، در صدد انتقام بر نمي آمد. روح نيرومندش كه در سطح بالاتر از انفعالات نفساني و عقده هاي روحي قرار داشت عفو و بخشايش را بر انتقام ترجيح مي داد .
حضرت امير(علیه السلام) فرمود : « كان رسول الله اجودالناس كفاً و اكرمهم عشره»47
رسول خدا از همه بخشنده تر و از همه مردم در معاشرت بزرگوارتر بود .
«يقبل معذره المعتذر اليه »48
عذر خواهي كسي را كه ازاو معذرت مي طلبيد قبول مي فرمود .
هرگز بدي را با بدي پاسخ نمي گفت بلكه از بديها و سيئه مردم به‌راحتي درميگذشت .
« ولا يجزي السيئه بالسيئه ولكن يعفو و يصفح »49
در برابر جفا و تندي ديگران با بزرگواري برخورد مي كرد
«يصبر للغريب علي الجفوه في منطقه و مساكنه »50
در مقابل تندي نه تنها با او برخورد نمي كرد و مقابله به مثل نمي نمود بلكه دستور مي داد كه چيزي به او عطا نمايند .
در جنگ احد با آن همه وحشي گري و اهانتي كه به جنازه عموي ارجمندش حضرت حمزه سيدالشهداء روا داشته اند دست به عمل متقابل با كشتگان قريش نزد و در فتح مكه وقتي كه به ابوسفيان و هند و سران قريش دست يافت در مقام انتقام برنيامد حتي ابو قتاده انصاري كه مي خواست زبان به دشنام آنان بگشايد از بد گويي منع كرد. بلكه در روز فتح مكه اعلام فرمود : « اليوم يوم المرحمه » امروز روز رحمت و مهرباني است . «اذهبواانتم الطلقا » برويد همگي آزاديد . 51
پس از فتح خيبر جمعي از يهوديان كه تسليم شده بودند و غذاي مسموم براي حضرت فرستاده بودند ، اما حضرت آنان را به حال خودشان رها كرد . زن يهودي وقتي كه خواست در كام آن حضرت زهر بريزد او را نيز عفو كرد . در مراجعت از غزوه تبوك جمعي از منافقان در سوء قصدي كه به جان حضرت كردند و خواستند مركبش را رم بدهند تا در پرتگاه سقوط كند با اين كه پيامبر آنان را شناخت با همه اصرار يارانش اسم آنان را فاش نساخت و از مجازاتشان صرف نظر فرمود . 52
با عبدالله بن اُبي سر دسته منافقان كه كارشكني زياد مي كرد و شايعه سازي بر عليه پيامبر مي كرد ياران پيامبر بارها از آن حضرت خواستند كه او را به سزاي اعمالش برسانند اما حضرت اجازه نمي داد بلكه در حال بيماري به عيادت او رفت . 53
به پيامبر عرض كردند درباره مشركين نفرين كن فرمود ، نه من براي لعنت نيامدم بلكه براي رحمت فرستاده شده ام .گاهي بعضي از ياران عرض مي كردندكه به دشمنان نفرين كند اماحضرت نه تنهانفرين نمي كرد بلكه در حق آنها دعا مي كرد و مي فرمود خداوندا اين مردم را هدايت فرما . لذا فرمود «ارحموا من في الارض يرحمكم من في السما»54 به انسانهاي روي زمين رحم كنيد تا به آنها كه درآسمان هستند به شما رحم كنند.
خداوند متعال نيز به پيامبر اعظم فرمود : « فبما رحمه من الله لنت لهم و لو كنت فظاً غليظ القلب لانفضوا من حولك فاعف عنهم و استغفرلهم »55 در پرتو رحمت خدا با خلق خدا نرم و مهربان شدي و اگر سخت دل بودي مردم از گرد تو متفرق مي شدند، پس چون امت بدكنند از آنان در گذر و از خدا بر آنها طلب آمرزش كن.
دلسوزي و مهرباني در سيره پيامبر اعظم
دلسوزي و مهرباني در سيره پيامبر اعظم كاملاً مشهود بود و خداوند رسول اعظمش را در قرآن اين گونه توصيف مي نمايد . «حريص عليكم لعلك باخع نفسك الا يكون مؤمنين »56 ؛ اي رسول ما، گويي مي خواهي جان خود را به خاطر اينكه آنها ايمان نمي آورند از شدت اندوه بر باد دهي . باخع به معني هلاك كردن خويش از شدت غم واندوه است و اين تعبير نشان مي دهدكه پيامبر اعظم تا چه اندازه نسبت به مردم دلسوز و مهربان بود.
در آغاز سوره طه فرمود : « طه ما انزلنا عليك القرآن لتشقي »57
ما قرآن را بر تو نازل نكرديم كه خودت را به زحمت بيفكني .
بخاطر شدت علاقه اي كه به هدايت مردم داشت بقدري دلسوزي داشت ، كه اين آيه نازل شد: ما تورا نفرستاديم كه خودت را به درد سر بياندازي .
روزي پيامبر اكرم (ص) دوازده درهم به علي (ع) داد و فرمود : براي من لباس بخر. حضرت به بازار رفت و لباسي براي پيامبر تهيه نمود. پيامبر فرمود لباس ارزانتر و ساده‌تر بهتر بود ، اگر فروشنده حاضراست لباس را برگردان . علي (ع) لباس را برگرداند و پول را پس گرفت و به خدمت پيامبر برگشت رسول خدا با علي (ع) بسوي بازار حركت كردند در راه كنيزي را ديدند كه گريه مي كند از حالش جويا شدند عرض كرد چهار درهم پول براي خريد جنس به من دادند ولي آن را گم كردم و اكنون مي ترسم به خانه برگردم.
پيامبر رحمت چهار درهم به او داد وآنگاه به بازار رفتند و پيراهني به قيمت چهار درهم خريدند. در راه بازگشت برهنه اي را ديدند لباس را به او بخشيدند و دوباره به بازار رفتند و پيراهن ديگري خريدند هنگام بازگشت به خانه دوباره آن كنيز را ديدند كه ناراحت است علت را پرسيدند . گفت : چون برگشتنم به خانه طول كشيده مي ترسم مـرا تـوبيخ كنند پيـامبر اعظم همراه كنيز به منزل صاحبش رفت ، صاحب خانه به احترام پيامبر كنيز را بخشيد و او را آزاد نمود . رسول اكرم فرمود چه دوازده درهم با بركتي كه دو برهنه را پوشاند و يك نفر را آزاد كرد . 58
رفق و مدارا و ملايمت همواره در رفتار و سيره اجتماعي آن حضرت كاملاً مشهود بود و يكي از شئون رحمه للعالمين است. چونكه خداوند متعال در قرآن كريم نرم خويي و مداراي پيامبر را رحمت الهي قلمداد نمود و با عظمت از آن ياد فرمود .
« فبما رحمه من الله لنت لهم و لو كنت فظاً غليظ القلب لا نفضوا من حولك »59
در پرتو رحمت الهي در برابر آنان نرم و مهربان شدي و اگر خشن و سنگدل بودي از اطراف تو پراكنده مي شدند .
مرحوم نراقي در معناي رفق فرمود : مدارا ، ملايمت و خوش برخوردي با مردم و تحمل ناگواري و آزارهاست . 60 و به تعبير غزالي : نرم خويي ويژگي پسنديده الهي است كه صفت مقابل آن درشتي و تندي است كه درشتي در اثر خشم ولي نرم خويي نتيجه اخلاق نيكو و سلامت روح است . 61 واژه كوتاه مدارا بسياري از فضيلت ها را ( از قبيل انسان دوستي ، فرو بردن خشم ، دوري ازكينه توزي برد باري و خويشتن داري ، پرهيز از جفا و ستم ، مقابله به نيكي با آنكه بدي كرد ، دوري از خشونت و سخت گيري ، آسان گيري بر مردم و جذب ديگران ) در درون خود جاي داده است . لذا خداوند درقرآن با عظمت از آن ياد فرمود و نشانه رحمت خودش قلمداد نمود . «فبما رحمه من الله لنت لهم » در پرتو رحمت الهي نرم ومهربان شدي .
امام صادق (ع) از پيامبر نقل كرد : « امرني ربي بمداراه الناس كما امرني بأداء الفرائض»62 خداوند به من دستور داد به مدارا كردن با مردم همانطوري كه به انجام واجبات دستور داد .
پيامبر اعظم فرمود : « ثلاث من لم يكن فيه لم يتم له عمل ، ورع يحجزه عن معاصي الله و خُلق يواري به الناس و حلم يردّ به جهل الجاهل ».63
سه چيز است اگر در كسي نباشد كارش به پايان نمي رسد؛ ورع و پارسايي كه او را از گناهان باز دارد. خُلق و خوئي كه بدان با مردم مدارا كند، بردباري و حلمي كه بدان جهل و جاهل را دفع كند .
رسول اعظم هنگام سفر تبليغي معاذ به يمن سفارش فرمود : «عليك بالرفق والعفو»64 . با مردم مدارا كن و بدي هاي آنان را ببخش.
يكي از مصاديق رفق و مدارا مراعات حال ديگران است لذا خود پيامبر اعظم در نماز و خطبه مراعات اضعف المومنين را مي‌كرد: «كان اخف الناس من تمام واقصر الناس خطبه .» نمازش را از همه سبكتر و خطبه اش را از همه كوتاهتر مي كرد . حضرت امير (ع) در سفر تبليغي اش به يمن از پيامبر رحمت سوال كرد چگونه با مردم نماز بخوانم . فرمود : در حد ناتوان ترين آنها و خود حضرت علي به مالك اشتر سفارش فرمود : در نماز جماعت با مردم مدارا كن و با طولاني كردن نماز مردم را پراكنده مساز . 65
نرمش و مداراي پيامبر در پيشرفت اسلام نقش بسزائي داشت لذا خداوند به او فرمود اگر نرم و مهربان نبودي مردم از اطراف تو پراكنده مي شدند همچنانكه برخورد كريمانه حضرت در فتح مكه با كساني كه سالها با او دشمني كرده بودند در آن روز اعلام فرمود اليوم يوم المرحمه ، توفاني در دلها ايجاد كرد كه به فرموده قرآن يدخلون في دين الله افواجا ، فوج فوج مسلمان شدند.
ارتباط عاطفي و كريمانه پيامبر اعظم(ص)
يكي ديگر از سيره اجتماعي رسول اعظم برقراري ارتباط كريمانه با مردم است .
خداوند متعال در قرآن كريم به پيامبرش فرمان مي دهد « واخفظ جناحك لمن اتبعك من المومنين »66 پرو بال مرحمت بر پيروان با ايمانت با تواضع بگستران .
اين تعبير كنايه از برخورد توأم با محبت و ملاطفت با مردم است همانگونه كه پرندگان هنگامي كه مي خواهند به جوجه هاي خود اظهار محبت كنند آنان را زير بال و پر مي گيرند .
در سيره پيامبر اكرم نقل شده است « كان رسول الله بهم رحيما و عليهم عطوفا »67 لذا پيامبر رحمت اگر كسي به مسجد نمي آمد احوال آنان را مي پرسيد و اگر مريض مي شد به عيادت آنان مي رفت و اگر مشكلي برايش پيش مي آمد در صددرفع آن اقدام مي نمود .
« كان رسول الله يتعاهد الانصار و يعود هم و يسأل عنهم » 68
حضرت ابراهيم هم در برخورد با عموي بت پرست خود از واژه عاطفي پدرم استفاده نمود و با لحن ملايمي فرمود : « سلام عليك ساستغفرلك ربي انه كان بي حفيا »69 سلام بر تو ، من از خدا براي تو آمرزش مي طلبم كه خداي من بسيار در حق من مهربانست .
حضرت علي (ع) درباره سيره پيامبر مي فرمايد : « اذا تفقد الرجل من اخوانه ثلاثه ايام سأل عنه فان كان غائباً دعاله و ان كان شاهداً زاره و ان كان مريضاً عاده »70
هر كسي از برادران ديني اش را سه روز نمي يافت سراغ او را مي گرفت اگر غائب و در سفر بود برايش دعا مي كرد و اگر شاهد و حاضر در شهر بود به ديدارش مي شتافت و اگر بيمار بود به عيادتش مي رفت .
نتيجه‌گيري
صفت رحمانيت خداوند اشاره به رحمت عامه كه شامل دوست و دشمن و مؤمن و كافر مي شود و صفت رحيم اشاره به رحمت خاصه ويژه مؤمنين دارد و در قرآن هر دو صفت براي پيامبر اعظم ذكر شده است. براساس آيات قرآن رحمت الهي مفهوم وسيعي دارد « رحمتي وسعت كلُّ شيءٍ » و خداوند آنرا بر خودش واجب كرده است : « كتب ربكم علي نفسه الرحمه » در قرآن براي رحمت عامه مصاديق متعددي ذكر شده است خداوند رب العالمين پيامبر اعظم را بعنوان رحمه للعالمين معرفي نمود: « و ما ارسلناك الا رحمه للعالمين » كه پيامبر اعظم براي همه انسانها در همه اعصار تا پايان جهان نه تنها براي پيروان خود بلكه براي همه انسانها رحمت است و اين رحمت حتي شامل ملائكه مقرب الهي هم ميشود وتا ماداميكه پيامبر رحمت زنده بود خداوند كسي را عذاب نكرد . « و ما كان الله ليعذبهم و انت فيهم »
رسول اعظم دردنيا و آخرت مظهر رحمت و رأفت الهي است و در سيره و رفتار آن حضرت رحمت و رأفت ،دلسوزي، مهرباني ،عفو وگذشت و رفق و مدارا و برخورد كريمانه با دوست و دشمن كاملاً مشهود بود. با توجه به اينكه رسول اعظم بعنوان الگو و اسوه معرفي شد « لقد كان لكم في رسول الله اسوه حسنه » همه امت اسلامي بايد سيره و رفتار آن حضرت را الگو و سرمشق خود قرار دهند. اين درسي به همه انسان ها است كه در زندگيشان خود را به اين اخلاق الهي و سيره نبوي متخلق كنند و بامردم برخورد كريمانه و محبت آميز داشته باشند و از كينه‌ورزي و دشمني و تهمت و غيبت ، دوري ورزند و همواره براساس آيه قرآن « تواصوا بالمرحمه » همديگر را به اين سيره نبوي سفارش و توصيه نمايند.
نویسنده: ناصر شكريان
پىنوشتها:
ا- نجم 14
2-نجم 9
3- قلم 4
4- سفينه‌البحار ج 2
5- احزاب 21
6- نحل 36
7- فاطر 24
8- مومنون 44
9- نحل36
10- بحارالانوار ج 11ص 32
11- بحارالانوار ج 11ص 28
12- بقره 253
13- احقاف 35
14- شوري 13
15- احزاب 7
16- اصول كافي طبقات انبيا و الرسول
17- درالمنثور ج 6 ص 45
18- مفاتيح‌الجنان
19- قطره از درياي فضايل اهل بيت ج 2 ص345
20- مفاتيح الجنان
21- الميزان ج13 ص 5
22- صحيفه سجاديه دعاي دوم
23- احزاب 43
24- الميزان ج1 ص 23
25- اعراف 156
26- انعام 54
27 - انبياء 107
28- انبياء 105 و 106
29- انبياء 107
30- مجمع البيان ذيل آيه
31- سيره نبوي ج 3 ص 75
32 - توبه 128
33 - اسراء 29
34 - بحارالانوار ج 16 ص 228
35 - مكارم الاخلاق ص 17
36- سنن النبي ص 45
37- انسان 8
38- ميزان الحكمه
39 - انفال 33
40 - نهج البلاغه حكمت 88
41- نوح 26
42- نوح 28
43- سيره نبوي ص 132
44- تفسير نمونه ج 10 ص 66
45- سيره نبوي ص 132
46 - تفسير نمونه ج 27 ص 99
47- مكارم الخلاق ص 17
48 - سنن النبي ص 75
49 - سنن النبي ص 75
50- مكارم الخلاق ص 67
51- تاريخ طبري ج 3 ص 56
52- سيره نبوي ص 127
53- سيره نبوي ص 127
54- مستدرك الوسائل ج 9 ص 159
55- آل عمران 159
56- شعرا 3
57- طه2
58- بحار الانوار ج16 ص215
59 - آل عمران 159
60 - جامع السادات ج1 ص 340
61 - احياء علوم دين ص184
62 - اصول كافي ج 2 ص 117
63 - اصول كافي ج 3 ص 181
64 - تحف العقول ص26
65 - نهج البلاغه نامه 53
66 - شعرا 215
67 - بحار الانوار ج 82 ص321
68 - بحارالانوار ج82 ص 118
69 - مريم 47
70 - مكارم الاخلاق ص17