قرآن در اندیشه و کلام سهراب سپهری

امروزه، شعر نو توانسته است به عنوان یک سبک ادبی مستقل جای خود را در عرصه ادبیات فارسی محکم کند. این نوع شعر ویژگی های خاص خود را دارد که نمی توان به آن در قالب ادبیات کهن نگریست. لطافتها، ظرافتها و زیبایی های شعر نو به گونه ای است که کمتر ادب دوستی از کنار آن بی تفاوت می گذرد.

در میان شعرای این سبک، سهراب سپهری از اهمیت ویژه ای برخوردار است و آن به دلیل خصوصیات منحصر به فرد شعر و سخن اوست. اشعار سپهری آن چنان عمیق و پرمعنا است که تاکنون با وجود مطالب گوناگونی که پیرامون او ـ به صورتهای مختلف از جمله در قالب کتب و مقالات ـ گفته شده، باز هم جا برای بررسی و کنکاش بیشتر در آثار وی وجود دارد. در این سطور کوشیده شده است که به سهراب سپهری از زاویه حضور و تجلی قرآن کریم در کلامش نگریسته شود.

یکی از ویژگی های سپهری، توجه خاص وی به قرآن، این کلام جاودان الهی و سرچشمه جوشان معنویت می باشد. در اشعار او نوع خاصی از عرفان با عنوان «عرفان طبیعی» یا «عرفان شرقی» وجود دارد. عرفانی که انسان را به شناخت معبود و معشوق حقیقی و درک مقام پروردگار همه هستی، از راه طبیعت و کشف اسرار وجودی مخلوقات زمینی فرا می خواند

عرفان سپهری شباهتهای زیادی به عرفان بودایی دارد، لیکن آثار او نمایانگر این است که اعتقادات اسلامی و مضامین قرآنی منشأ ذهنیات و عقاید عرفانی اوست. نمونه زیر نشان از اعتقاد قلبی وی به اسلام و مشخصه های آن دارد:

من مسلمانم.
قبله ام یک گل سرخ.
جانمازم چشمه، مهرم نور.
دشت سجاده من.
من وضو با تپش پنجره ها می گیرم…

این فراز از شعر «صدای پای آب» بیانگر تلفیق عرفان اسلامی و عرفان شرقی در نزد سپهری است. به عبارت دیگر، حضور مستقیم و غیر مستقیم معارف اسلامی و قرآنی در اشعار سپهری، و تشابه شعر او با بعضی از آیات کلام اللّه مجید به لحاظ پیروی او از عرفان طبیعی است.

شیوه سپهری برای درک وجود خدا، شیوه ای کاملاً قرآنی است. آیات بسیاری انسان را به کنکاش و همچنین تفکر عمیق در طبیعت و نشانه های خداوند برای ایمان راسخ آوردن به آفریننده قادر و متعال فرا می خوانند. سپهری نیز با تأسی از قرآن در اشعار خود همین راه را می پیماید.

از نگاه سپهری، جهان خلقت سراسر زیبا و تأمل برانگیز است. همه اجزای آن می توانند برای انسان آموزنده و راهنما باشند.
او در شعر «شورم را» بیان می دارد که انسان گمراه و از حقیقت دور افتاده چگونه با بهره گیری از دستورات پیامبران و آیات هدایتگر الهی می تواند طریق سعادت و کمال را بیابد و بسوی حق رهسپار شود:

از روشن و از سایه بری بودم…
دیو و پری بودم، در بی خبری بودم.
قرآن بالای سرم،
بالش من انجیل، بستر من تورات، و زبر پوشم اوستا.

تنها راه رسیدن به سعادت و رهایی از ظلمات بی خبری، تمسک به آیات الهی و البته مهمترین و کاملترین آنها قرآن کریم است.
این ابیات نشان می دهد که او نه تنها به اسلام بلکه به همه ادیان توجه دارد (نوعی پلورالیسم).
خداوند متعال می فرماید:
«ونَزَّلَ عَلَیکَ الکِتابَ بِالحَقِّ مُصدّقاً لِما بَین یدیهِ وأَنزلَ التَوْراتَ والإِنجیل؛ این کتاب را که همخوان با کتب آسمانی پیشین است به درستی بر تو نازل کرد و تورات و انجیل را پیشتر فرو فرستاد» (سوره آل عمران، آیه3).
و آنگاه پس از یافتن طریق حقیقت به سوی رب خویش باز می گردد:
هر جا گل های نیایش رست، من چیدم.
دسته گلی دارم، محراب تو دور از دست: او بالا، من در پست.
سپهری توجه ویژه ای به کشف حقایق و مجهولات ناپیدای نظام خلقت از راه دیدن و «تماشا» در عالم داشته است و در چند جا به آن اشاره کرده است:
ما هسته پنهان تماشاییم
زتجلی ابری کن، بفرست که ببارد بر سر ما
باشد که به شوری بشکافیم، باشد که ببالیم و
به خورشید تو پیوندیم.
***
بعضی از اشعار سپهری با الهام پذیری از آیات قرآن سروده شده است. برای نمونه موارد ذیل را می آوریم.
سپهری در اوایل «صدای پای آب» آورده است:
… و خدایی که در این نزدیکی است.
لای این شب بوها، پای آن کاج بلند.
خدا بسیار به ما نزدیک است. در واقع این جملات ناظرند به آیه: «نَحن أَقربُ اِلیه مِن حبلِ الوَرید؛ ما به او از رگ جان نزدیکتریم» (سوره ق، آیه16).
و نیز آیه: «ولَقد رءاهُ نزلةً أُخری. عِند سِدرَةِ المُنتَهی؛ و به راستی که بار دیگر هم او [جبرییل] را دید. در نزدیکی سدرة المنتهی» (سوره نجم، آیات13 و14).
***
در جای دیگر این شعر بلند می خوانیم:
و نمی خندم اگر فلسفه ای ماه را نصف کند.
که بی اشاره به آیه «اِقْتربت الساعةُ وانشقّ القمر؛ قیامت نزدیک شد و ماه دو پاره شد.» (سوره قمر، آیه1) نیست. منظور شاعر از این جمله این است که معجزات برای او از ارزش والایی برخوردار است.
***
باز در همین شعر می خوانیم:
و بشر را در نور و بشر را در ظلمت دیدم.
در قرآن کریم نیز آمده است: «اللّهُ ولی الذینَ امنوا یخرجهم مِن الظلمات الی النور والذینَ کفروا أَولیاؤُهم الطاغوت یخرجونهم من النور الی الظلمات؛ خداوند سرور مؤمنان است و آنان را از تاریکی به سوی روشنایی ها می برد و کافران سرورشان طاغوت است که ایشان را از روشنایی به سوی تاریکیها می برد» (سوره بقره، آیه257) که می بینیم شعر ناظر و بیان کننده آیه است.
***
در اشعار سپهری در چند جا به هبوط آدم و حوا به زمین اشاره شده است.
مانند:
من از هجوم حقیقت به خاک افتادم.
و یا آنجا که می گوید: حیات غفلت رنگین یک دقیقه حواست.
سرپیچی آنان از فرمان الهی و لحظه ای غفلت از نهی خداوند بر دوری جُستن از درخت ممنوع، باعث اخراج از بهشت و هبوط به زمین شد.
در جای دیگر نیز دارد:
روی علف ها چکیدم.
من شبنم خواب آلود یک ستاره ام.
که روی علف های تاریکی چکیده ام.
جایم اینجا نبود.
نجوای نمناک علف ها را می شنوم.
جایم اینجا نبود.

این جملات سپهری را بسنجید با شعر حافظ و مولانا:
من ملک بودم و فردوس برین جایم بود
آدم آورد در این دیر خراب آبادم
مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک
دو سه روزی قفسی ساخته اند از بدنم
غرض اینکه، اینها همه اشاره هایی است به داستان بیرون رانده شدن انسان از بهشت که قرآن مجید در چند جا از جمله آیات19 تا25 سوره اعراف و آیات35 و36 سوره بقره به آن اشاره فرموده است.
***
یکی از موارد مورد توجه زیاد سپهری، مرگ و زندگی پس از آن است. او مرگ را یک موضوع مبهم و هولناک نمی پندارد، بلکه بسیار زیبا و دلنشین می بیند و به سراغ آن می رود. چرا که می داند و ایمان دارد که «کلُّ نفسٍ ذائقةُ الموت» (سوره عنکبوت، آیه57).
آری، ما غنچه یک خوابیم.
ـ غنچه خواب؟ آیا می شکفیم؟
ـ یک روزی، بی جنبش برگ.
ـ اینجا؟
ـ نی، در دره مرگ،
ـ تاریکی، تنهایی؟
ـ نی، خلوت زیبایی.
و در «صدای پای آب» اینگونه سروده است:
و نترسیم از مرگ،
مرگ پایان کبوتر نیست…
مرگ در آب و هوای خوش اندیشه نشیمن دارد.
مرگ در ذات شب دهکده از صبح سخن می گوید…
و همه می دانیم
ریه های لذت پر اکسیژن مرگ است.
***
در شعر عرفانی «مسافر» که پر از معانی دقیق و مضامین لطیف می باشد، می گوید:
وای تمام درختان زیت خاک فلسطین
وفور سایه خود را به من خطاب کنید؟
به این مسافر تنها، که از سیاحت اطراف «طور» می آید.
و از حرارت «تکلیم» در تب و تاب است.
این جملات برگرفته از داستان، سخن گفتن خدا با موسای کلیم اللّه(علیه السلام) در کوه طور است که در آیات11 تا13 سوره مبارکه طه آمده است.
***
در میان تمامی آثار سپهری، قرآن مجید در «سوره تماشا» بیش از همه جلوه می یابد. نام شعر با توجه به نام سوره های قرآن مجید است و مشاهده می شود که تماشا در اندیشه سپهری از چه اهمیتی برخوردار است که به آن قسم یاد می کند.
به تماشا سوگند
و به آغاز کلام
و به پرواز کبوتر از ذهن
واژه ای در قفس است.
در کف دست زمین گوهر ناپیدایی است
که رسولان همه از تابش آن خیره شدند.
پی گوهر باشید.
لحظه ها را به چراگاه رسالت ببرید.
و من آنان را، به صدای قدم پیک بشارت دادم.
زیر بیدی بودیم.
برگی از شاخه بالای سرم چیدم، گفتم:
چشم را باز کنید، آیتی بهتر از این می خواهید؟
می شنیدم که به هم می گفتند:
سحر می داند، سحر!
سر هر کوه رسولی دیدند
ابر انکار به دوش آوردند.
باد را نازل کردیم
تا کلاه از سرشان بردارد.
خانه هاشان پر داوودی بود،
چشمشان را بستیم.
دستشان را نرساندیم به سر شاخه هوش.
جیبشان را پر عادت کردیم.
خوابشان را به صدای سفر آینه ها آشفتیم.

«سوره تماشا» گویای عمق الهام پذیری سپهری از قرآن کریم می باشد. مانند:
به تماشا سوگند.
که اشاره دارد به سوره هایی که با سوگند یادکردن خداوند آغاز می شوند. همچون: «والفجر» و «والتین والزیتون» و….
در سوره تماشا آورده است که:

می شنیدم که به هم می گفتند:
سحر می داند، سحر!
ناظر است به آیه:
«وقال الکافرون هذا ساحر کذّاب؛ و کافران گفتند این جادوگر دروغگواست».
(سوره ص، آیه4)
و نیز می خوانیم:
باد را نازل کردیم.
ناظر است به آیه:
«فأرسلنا علیهم ریحاً صـرصرا؛ آنگـاه بر ایشان بـادی سخت سـرد فرستادیم».
(سوره فصلت، آیه16)
و باز می خوانیم که:
چشمشان را بستیم.
ناظر است به آیه:
«وعلی ابصارهم غشاوة؛ و بر دیدگانشان پرده ای است» (سوره بقره، آیه7).
بند آخر شعر نیز به شیوه بیان و القای مفاهیم قرآن شبیه است.
***
سپهری را به نوعی می توان «حافظ» شعر نو دانست. اشعار او مملو از مضامین دقیق و ظریف عرفانی است. او و هیچ عارف جوینده حقیقت ممکن نیست که از کتاب هدایتگر و حقیقت نمای الهی بهره نبرده باشد. هر چند برخی کوشیده اند که جنبه مذهبی سپهری را کمرنگ جلوه دهند و او را بیگانه با معارف ارزشمند اسلام معرفی کنند؛ لیکن اشعار و آثار او خلاف این ادعا را ثابت می کنند.
به امید آنکه ما نیز بتوانیم همچون بزرگان و حقیقت جویانی همانند سپهری در پیروی از کتاب آرمان ساز الهی، قرآن، بهره کافی را ببریم.

نویسنده : عبدالمهدی شریف رازی