تجلی قرآن در شعر شهریار

گاهشماری کوتاه از زندگی

در شهریور سال 1285در تبریز و از میان خانواده ای روحانی قدم به عرصه هستی نهاد. آغازین روزهای حضور او در خانواده، مقارن بود با ظهور قیام های انقلابی مشروطه خواهان به رهبری ستارخان و باقر خان.

او پس از اتمام تحصیلات ابتدایی در مکتب قریه خشگناب، روستای اجدادی اش، تحصیلات عربی را در مدرسه طالبیه تبریز به انجام رساند.

در سال 1300 با اتمام سیکل اول متوسطه در تبریز، جهت تکمیل تحصیلات مدرسه به دار الفنون وارد شد.

او که از اوایل کودکی قریحه شعری خود را بارها آزموده بود، در این زمان تخلّص خود را با تفأل به دیوان حافظ از بهجت به شهریار تغییر داد.

او که در 1303 وارد مدرسه عالی طب شده بود، در پی بحرانی روحی، در آخرین ترم تحصیلی، طب را رها کرد و در پی اشتغال در اداره ثبت اسناد به استخدام بانک کشاورزی در آمد.

پس از فوت پدر و مادر در سال 1332 به تبریز بازگشت و تشکیل خانواده داد.
می توان آغاز تحول عظیم روحی و اعتقادی او و انزوای تدریجی اش را که قرین کتابت قرآن نیز بود در حدود سال 1334 دانست.

این شاعر برجسته میهنمان در پی بیماری ریوی، در 27 شهریور 1367 دار فانی را وداع گفت و در مقبرة الشعرای تبریز به خاک سپرده شد.
***
دقتی مختصر در زندگی استاد شهریار، تسلط او به زبان عربی و انس او با متون عربی بویژه قرآن کریم را تأیید می کند. تحول استاد (که به قول خودش: بت شکنی هایی بود که به تائب شدن وی انجامید)، مقدمه ای بود برای یاد آوری آنچه از والدین به ارث برده بود، از اخلاق و تقوا و ارادت به اهل بیت#63532;.

آنچه درباره شهریار و توجه او به مضامین بلند سخن الهی پیش روی شماست، تنها گزیده ای است که بر مبنای کتاب امام علی در نگاه شهریار، به رشته تحریر در آمده و آیات مشخص شده در آن را ـ که غالباً در شأن مولای متقیان و اهل بیت عصمت#63532; بوده ـ به ترتیب آمدن آن در قرآن متذکر شده است، و الاّ بررسی دقیق و کامل اشعار استاد درخور کتابی است گرانسنگ:
***
یا أیها الّذین آمنوا أطیعوا اللّه و أطیعوا الرّسول و أولی الأمر منکم… (سوره نساء، آیه 59)
در این شعر که ترجمه ای است از شعری منسوب به حضرت امیر در دیوان منسوب به ایشان، آمده:
چه شد، عهد خدا بر من شکستید الا ای حــاسـدان عـهـد بشکـن!
بـه قـرآن طـاعت من کـرد واجـب به هر مؤمن، خدای حی ذو المَن1

توجه به سه کلمه کلیدی: قرآن، طاعت و مؤمن که با قید واجب (امر الهی) همراه شده، آیه 59 سوره نساء را به یاد می آورد.
إنّما ولیکم اللّه و رسوله و الّذین آمنوا الّذین یقیمون الصّلاة و یؤتون الزّکاة و هم راکعون (سوره مائده، آیه 55)
در این بیت از شعر معروف مناجات:
برو ای گدای مسکین در خانه علی زن که نگین پـادشاهی دهـد از کرم گدا را2
و این بیت از شعر مناجات سحر:
نگین خاتم جم، در نماز می بخشند نظـر به حُقّه 3 رنـدان پـاکبـاز کـنید4

استاد اشاره می کند به شأن نزول آیه 55 سوره مائده، که مربوط به بخشش انگشتر توسط امیر المؤمنین در حین رکوع به سائل است و وجه بارزی از حاکمیت حضرت، بعد از پیامبر، یعنی: کسی پس از رسول اکرم شایسته خلافت است که در حال رکوع زکات داده. این شاخصه ای بود که در تاریخ اسلام، انحصاراً در مورد حضرت علی مصداق پیدا کرده است.
***
… إنّما أنت منذر و لکلّ قوم هاد (سوره رعد، آیه 7)
در ترجمه ای که شهریار از خطاب منظوم حضرت علی به حارث همدانی سروده، از قول حضرت می گوید:
هـر کـه مرد از جـهان مرا بیند خواه اهل صلاح و خواه فساد
بـر سـرم اهـتـزاز پرچـم حـق نقـش پـرچـم:«لکلّ قوم هاد»5
و در منظومه صدای خدا:
دیــده ز دیــدار خــجـل مــی شــود ورد زبـــان نــغـمـه دل مـــی شــود
در ره ایـن کـعـبـه مـنـادی عـلی است ز آن که نذیر احمد و هادی علی است6
در ذیل آیه 7 سوره رعد احادیث زیادی است، من جمله: پیامبر اکرم خطاب به علی فرمودند:
أنا المنذر و أنت یا علی الهادی إلی أمری».7
من بیم دهنده [مردمم] و تو ای علی هدایتگر [شان] به آنچه بر آن مأمورم.
***
… إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیرا… (سوره احزاب، آیه 33)
در شعری که شهریار تبریزی در ستایش مرزبان حماسه جاوید، علامه امینی، و اثر سترگ او، الغدیر، سروده، به یکی از اختصاصات معصومین که مستند به قرآن است اشاره می کند:
کــار وصــی چــون نـبـی، (امـر الهـی) بـود
امـر خـدا، خـلـق را، شـور بـه ســر کـوبـد
امـر گـر از خـلق شد، شور در آن جـایز است
امـر خـدا، خـلـق را، شــور بـه سـر کـوبـدا
مظهر تطهیر حق، با چو منی، گو یکی است؟
آهـن سـرد ایـن قـدر کس بـه هـدر کـوبـدا؟8
که به (آیه تطهیر) و پاکی اهل بیت#63532; از هر گونه خطا و لغزش اشاره دارد.
و یطعمون الطّعام علی حبّه مسکیناً و یتیماً و أسیرا (سوره انسان، آیه 8)

سوره انسان که به نام های «دهر» و«هل أتی» نیز شهرت دارد، یکی از مشهور ترین آیات را در شأن اهل بیت پیامبر#63532; یعنی (حضرت علی، حضرت فاطمه ے و امام حسن و امام حسین#63548;) در خود جای داده است.
شهریار تبریزی بر همین اساس، در پایان شعر (شأن نزول هل أتی) که داستان نزول این سوره است، می گوید:
هل أتی نازل در شأن بتول عذرا است مرحـبا مهبط تنزیل خـداوند حـکیم9
یا آنجا که در منقبت ساقی کوثر سروده:
با انبیا به سر و علن، نصرتت قضاست یـا مظـهر العجـائـبِ یـا مرتضـی عـلی
فیاض در فضـیلت تـو گفتـه (هل أتی) لـولاک در فتـوت تـو، (لافتی) عـلی10
***
و الشّمس وضحاها، والقمر إذا تلاها. (سوره شمس، آیه 1ـ 2)
در منظومه صبر و ظفر این شاعر تبار آل اللّه، می گوید:
غیـر ولایت، چـه جـانشین نبوت؟ تالی و الشّمس بین که و القمر آید11
در تأویل دو آیه فوق، روایتی است که می فرماید: منظور از «والشّمس و ضحاها»، رسول اللّه است و منظور از «و القمر إذا تلاها»، امیر المؤمنین علی بن ابی طالب است.12
***
حم (حا میم)
این آیه که از حروف مقطعه تشکیل شده، در آغاز هفت سوره: غافر، فصّلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف آمده است (و بلافاصله پس از آن، از قرآن و وحی سخن به میان آمده).
با مراجعه به روایات و احادیث در می یابیم که حم، یکی از اسامی رسول اکرم است.13 و در نتیجه مراد از آل حم، اهل بیت#63532; هستند14 و مرحوم شهریار با ریز بینی خاص خود به آن توجه کرده:
این علی بود که می گفت، ببین تا زهر هنرش چیست، زهی همت آل حامیم15
***
پر واضح است که در اشعار شاعری، چون استاد شهریار، بسیار به آیات و روایات پرداخته شده چون:
جـلـوه خـالـق اعظـم ننمـایند بـه خـلق مـگـر از غـرفـه(إنّک لعلی خـلـق عظـیم)16
طفلی از کوچه ندا داد و(فلا تقهر)17خواند نکـند کـامـده بـاشـد به در خـانـه یتیم18
و یا در شعر جوال نخوت:
عنکبوتستیم و ابدان چون بیوت اوهن الابیات، بیت العنکبوت19
که اشاره ایست به آیه 41 سوره عنکبوت:
مثل الّذین اتّخذوا من دون اللّه أولیاء کمثل العنکبوت اتّخذت بیتا و إنّ أوهن البیوت لبیت العنکبوت لو کانوا یعلمون.
و یا در جایی که از قول حضرت امیر به مخالفانشان، می گوید:
چو بی مهر ولی شد چیست ایمان؟ چـراغی کش فـرو خـشکید روغن
نـیـابـد حـاسـد مــا بـوی جـنـت مگر اشـتر رود در چـشـم سـوزن20
بیت دوم، ضمن اینکه اشاره به حدیثی از رسول اکرم است، که می فرمایند:
… «لا یدخل الجنّة مبغض لی و لعلّی»21 …
… کسی که بغض من و علی را در سینه دارد، وارد بهشت نمی شود…
ترجمه مثلی است که از قرآن اقتباس شده و کنایه است از کاری که امکان پذیر نیست:
«إنّ الّذین کذّبوا بآیاتنا و استکبروا عنها لا تفتّح لهم أبواب السّماء ولا یدخلون الجنّة حتّی یلج الجمل فی سمّ الخیاط وکذلک نجزی المجرمین». (سوره اعراف، آیه40)
از این موارد در اشعار استاد بسیار است و امید است در مجالی دیگر به آنها پرداخته شود.

نویسنده : مهدی مجتهدی

پی نوشت:

1. امام علی در نگاه شهریار، ص 52.
2. همان، ص 82.
3ـ ظرف کوچکی که در آن جواهر یا اشیاء دیگر گذارند. فرهنگ فارسی.
4. امام علی در نگاه شهریار، ص 99.
5. همان، ص 45.
6. همان، ص 84.
7. بحار الانوار، ج 35، ص 400.
8. امام علی در نگاه شهریار، ص 120.
9. همان، ص 50.
10. همان، ص 97.
11. همان، ص 102.
12. تفسیر فرات کوفی، ص 563.
13. مناقب ابن شهر آشوب، ج 1، ص 196.
14. کشف الغمه، ج 1، ص 44.
15. امام علی در نگاه شهریار، ص 50.
16. سوره قلم، آیه4.
17. سوره ضحی، آیه 9.
18. امام علی در نگاه شهریار، ص 49.
19. همان، ص 34.
20. همان، ص 53.
21. ارشاد القلوب، ج 2، ص 297.