قرنها چهارم تا ششم دوره شكوفائى دانش مسلمانان است. در اين دوره دانش مسلمانان بيش از پيش شكوفا گشته و در رشته هاى گوناگون آثار زيادى را به رشته تحرير در آورده اند. از جمله تفسير;
پس از متحمل شدن چالشهاى فرهنگى و فكرى در قرن چهارم و پشت سر گذاشتن آن, و روى كار آمدن دولتهاى شيعى مانند فاطميون و حمدانيان و آل بويه و... و در نتيجه برخوردارى شيعيان از آزادى اجتماعى و سياسى و برداشته شدن محدوديتهاى علمى, فرصتى كه پيش آمده بود, شيعيان اين فرصت را غنيمت شمرده و به نشر علوم; از جمله علوم قرآن و تفسير پرداختند.
تفسير ((على بن ابراهيم قمى))(متوفى 307) كه از مفسران شيعه مى باشد و كتابهاى متعددى دارد از جمله آنها كتاب تفسير آن عالم شيعه مى باشد 1.
البته طبق نوشته مرحوم ((آقا بزرگ تهرانى)), تمامى كتاب موجود نمى تواند از آن خود على بن ابراهيم باشد 2.
و تفسير ((فرات كوفى)) و تفسير ((عياشى)) كه ظاهرا ايشان تابع اهل سنت بوده بعدها به مذهب حقه تشيع تشرف پيدا كرده و در اثر تبحرش در انواع علوم, در علمهاى گوناگون از قبيل: فقه, حديث, طب, نجوم و قيافه و... يكى از اسطوانه هاى علم و يكى از علماى مبرز شيعه بشمار رفته است 3.
و تفسير ((نعمانى))(متوفاى حدودا 324) كه از شاگردان شيخ كلينى است.
البته لازم به ذكر است كه اكثر تفاسير اين دوره تفسرهايى هستند كه متإثر از قول صحابه و به صورت نقل از آنها است. مفسرانى مانند: قتاده و مقاتل بن سليمان و ... از جمله كسانى هستند كه در تفسير خود از صحابه مانند: ابن عباس و ابن مسعود و ابى بن كعب و ديگران نقل كرده اند.
و در قرن پنجم با راه يافتن فلسفه يونان, علوم گوناگونى در ميان مسلمانان رواج پيدا مى كند. اعم از فقه و لغت و ادب و ... كه در اثر برخورد دانشها, و ترجمه اهم علوم ديگر ملل جهان به عربى, فصل جديدى از علوم مختلف براى مسلمانان باز مى شود.
((جرجى زيدان)) مى گويد:
((اين سده عصر طلائى اسلام است, حكومت مسلمانان در اين سده با ثروت و تمدن و سيادت به قله عظمت خود رسيده و بيشتر علوم اسلامى نضج گرفته و مهم ترين دانشهاى ديگران به عربى ترجمه شده است)) 4.
تفسير ((شيخ مفيد)) به نام ((كتاب البيان فى إنواع علوم القرآن)) 5.
در اين دوره علاوه بر تفسير شريف رضى 6 و سيد مرتضى 7, تفسير ((شيخ طوسى))(ت385 - م 460هـ ق) 8, به نام ((تبيان)). نخستين تفسير جامع شيعى است كه به روش اجتهادى به رشته تحرير درآمده. مرحوم شيخ طوسى نقل تنها را در تفسير كافى نمى داند زيرا كه او شاگرد دو نفر از دانشمندان بزرگ عالم شيعه يعنى ((شيخ مفيد)) و ((سيد مرتضى علم الهدى)) است كه آنها در بحث هاى كلامى و عقلى و اجتهادى بى نظير بودند.
مرحوم ((شيخ طوسى)) مباحث گوناگون قرآنى از قبيل: مباحث كلامى و اقوال و قصص و ... قرآن را مورد بررسى قرار داده و تجزيه و تحليل كرده است.
پس از استقلال تفسير از حديث در قرن سوم و چهارم, با پيشرفت چشمگيرى كه علماى اسلام بالخصوص شيعه داشتند, در اين دوره(قرن 5 و 6), مفسران شيعه; به تفسير اجتهادى روى آوردند, تفسيرى كه براساس تفسير قرآن به قرآن و با استفاده از لغت و قواعد ادبى و عربى را بنا نهادند. و اين راه را خود ائمه فراروى اصحاب و شيعيان قرار دادند. و به آنان آموختند كه چگونه در آيات قرآن تدبر و تفكر كنند. لذا در قرن پنجم و ششم تفسيرهائى مانند: ((مجمع البيان)), ((جوامع الجامع)) ((مرحوم طبرسى)) نوشته شد كه از مهم ترين تفاسير اسلامى و ثمره همين پيشيرفت علمى مسلمانان مى باشد.
و تفسير ((روض الجنان و روح الجنان)), اثر حسين بن على خزاعى نيشابورى مشهور به ((ابوالفتوح رازى)) (م552).
تفسير ((فقه القرآن)) معروف به ((شرح آيات الاحكام)). اثر ((قطب الداين راوندى))(م573) كه از شاگردان ((شيخ طوسى)) مى باشد و تإليفات متعددى دارد و از آثار معروف وى ((اسباب النزول)) و ((خلاصه التفاسير)) است كه شامل دقائق علوم قرآنى مى باشد 9.
دكتر ((محمد حسين ذهبى)) درباره تفسير ((مجمع البيان)) مى نويسد:
((تفسير كبير ((مجمع البيان)) بيانى كافى و دليلى وافى است بر جامعيت آن از جهت فضل و كمال)) 10.
در اين سه قرن(7 و 8 و 9) قرنهاى عقب افادگى و افت مسلمانان در علم بشمار مى رود و در واقع در اين قرنها صدماتى كه به فرهنگ و تمدن اسلامى وارد شده است, هيچگاه فراموش نمى شود. در اين قرنها شيعيان هيچگونه ابتكارى در تفسير ندارند.
علت اين افول و انحطاط, تعصبات بى جا و اختلافات مذهبى و هجوم به خانه و كاشانه و كتابخانه هاى عالمان شيعه مانند ((شيخ مفيد)) و ((شيخ طوسى)) و سوزاندن كتابهاى آنان از يك طرف و حمله مغول و جنگهاى صليبى و ويران ساختن تمدن اسلامى از طرف ديگر است. در يك عبارت كوتاه مى توان گفت: ((در اين سه قرن دوران افول تفسير بوده)).
تقريبا از اواخر قرن نهم كه حركت دوباره تفسير شروع و از قرن دهم پس از يك دوران سخت خفقان كه براى شيعيان خصوصا شيعيان ايران حاكم بود, حكومت صفويه روى كار مىآيد و در اثر مساعد بودن اوضاع سياسى, علماى شيعه نفسى تازه كرده و از اطراف و اكناف در كنار ديگر نوشته هاى خود, به نگارش تفسير روى مىآورند مخصوصا تفسيرهائى به زبان فارسى مانند: ((منهج الصادقين, تفسير شاهى و.....
و همچنين با اجراى شريعت توسط صفويان, تحولى در آثار تفسير و احكام شريعت به وجود مىآيد مانند تفسير :((زبده البيان فى احكام القران)) مقدس اردبيلى كه از نظر فقهى و آيات الاحكام را آيه به آيه تفسير كرده است. گرچه در قرن يازده مسلكى قشرى به نام اخبارى گرى به وجود آمد كه به تفسير اثرى(نقلى) روى آوردند و تا قرن دوازده ادامه پيدا مى كند و عده اى از اين مسلك پيروى و طرفدارى مى كنند كه عقل و اجتهاد را تعطيل مى كنند ولى از آنجائى كه اين روش(اثرى) جوابگوى شبهات درباره احكام و مسائل اعتقادى نبود, لذا از نيمه هاى قرن دوازده به بعد دانشمندانى در مقابل اين گروه قد برافراشته و با مبارزه بى امان خود با اين مسلك, اين طرز تفكر رو به افول گذاشت.
اما قرن چهاردهم, قرن بازگشت به قرآن است كه انديشمندانى مانند سيد جمال الدين و ديگران به فكر بازگشت به قرآن و كنار گذاشتن تعصبات كور و خرافات افتادند تا بدينوسيله از كجرويها جلوگيرى كنند. در اثر اين نهضت فكرى بود كه تقريب بين مذاهب و علماى الازهر و شيعه به وجود آمد.
اما قرن پانزدهم علم تفسير به اوج شكوفائى خود مى رسد و با نگارش تفسير ((الميزان)) توسط علامه طباطبائى(ره) تحولى به وجود آمد كه مى توان گفت: الميزان همان تحولى را ايجاد كرد كه تفسير ((تبيان)) شيخ طوسى و ((مجمع البيان)) طبرسى در قرنهاى پنجم و ششم به وجود آوردند.
((به اعتراف مخالفين سرسخت شيعه, تفسير الميزان نه در فرهنگ اهل بيت كه در جهان اسلام از بهترين تفاسيرى بود كه به عرصه ظهور رسيد)) 11.
در پايان با اشاره اجمالى به چند نمونه از تفاسيرى كه از قرن چهاردهم به بعد به زيور طبع آراسته و در دسترس هست, سخن خود را به پايان مى بريم:
تفاسيرى همچون ((البيان)) مرحوم آيه الله العظمى خوئى, كه متإسفانه به آخر نرسيده. و تفسير نمونه زير نظر آيه الله مكارم و پيام قرآن(تفسير موضوعى تفسير نمونه). و نخستين تفسير موضوعى به زبان فارسى به نام ((منشور جاويد)) نوشته آيه الله جعفر سبحانى است كه در 14 جلد چاپ شده و تفسير موضوعى ((تسنيم)) اثر آيت الله جوادى آملى, ((تفسير كاشف)) نوشته دكتر سيد محمد باقر حجتى و دكتر عبدالكريم بىآزار شيرازى. و تفسير ((كوثر)) از دانشمند ارجمند آقاى يعقوب جعفرى كه تا به حال چهار جلد از آن منتشر شده و طبق اظهار خود مولف جلد پنجم و ششم اين تفسير آماده چاپ مى باشد.
اميد است علوم قرآن و تفسير به وسيله دانشمندان شيعه كه دانش آنان نشإت گرفته از سرچشمه زلال خاندان وحى مى باشد, بيش از پيش رونق يافته و خداوند متعال توفيقات بيشترى براى درك مفاهيم قرآن به همه مسلمانان عنايت بفرمايد.انشإالله
نویسنده: فرج الله فرج اللهى
پى نوشت:
1) آيت الله خوئى, سيد ابوالقاسم, معجم رجال الحديث, ج11, ص 194 به نقل از رجال شيخ.
2) الذريعه, ج4, ص 302.
3) مقدمه تفسير عياشى, از علامه طباطبائى.
4) ايازى, سيد محمد على, سير تطور تفاسير شيعه, ص 58.
5) تإسيس الشيعه, ص 336.
6) حقائق التإويل فى متشابه التنزيل (تإسيس الشيعه, ص 338).
7) لازم به يادآورى است كه مرحوم سيد مرتضى علم الهدى اثر مستقلى به نام تفسير ندارند, بلكه همان كتاب ((امالى)) يا موسوم به ((الغرر و الدرر)) معظم له است كه با روش اجتهادى در مورد تفسير و كلام نوشته شده (الذريعه, ج4, ص 262).
8) الذريعه, ج4, ص 252.
9) تإسيس الشيعه, ص 335 - الذريعه, ج4, ص 301.
10) التفسير والمفسرون, ج2, ص 99.
11) ايازى, سيد محمد على, سير تطور تفاسير شيعه, به نقل از فهدالرومى, عبدالرحمان, اتجاهات التفسر فى القرن الرابع عشر, ج1, ص 249.