چکیده:
پیامبر چه ویژگى و امتیازى دارد که وى را از دیگران متمایز مى سازد؟ نویسنده در پاسخ به این پرسش از سه رویکرد نام مى برد: ۱ـ رویکرد معرفتى. ۲ـ رویکرد مسئولیتى. ۳ـ رویکرد موقعیتى. در رویکرد نسخت دیدگاه هاى متعددى را مورد بررسى قرار مى دهد که همه این دیدگاه ها وجه تمایز پیامبر را معرفت ویژه مى داند. در رویکرد دوم مسئولیت و مأموریت ویژه پیامبر عامل تمایز معرفى مى شود که نویسنده از دو دیدگاه در این زمینه یاد مى کند. و در رویکرد سوم موقعیت و اعتبار پیامبر پایه تمایز وى از دیگران شناخته شده است.
نویسنده پس از بررسى دیدگاه هاى گوناگون در رویکردهاى سه گانه، خود به دیدگاه ترکیبى اشاره مى کند که وجه تمایز را سه چیز مى داند.
کلید واژهها:
نبوت، وحى، الهام، مسئولیت پیامبر، مأموریت پیامبر، تمایز پیامبر.
معیار نبوّت چیست؟ چه ویژگى «نبى» را از دیگر انسانها متمایز مىسازد و به او تشخص و ویژگى مىبخشد؟ این، پرسشى است که از دیرزمان مطرح بوده و پاسخهایى بدان داده شده است. مجموع این پاسخها را مىتوان در سه رویکرد دستهبندى کرد: ۱ - رویکرد معرفتى ۲ - رویکرد مسئولیتى ۳ - رویکرد موقعیتى. در رویکرد نخست ویژگى و امتیاز پیامبر در معرفت ویژه وى معرفى مىشود، در رویکرد دوم این معیار و امتیاز، مسئولیت ویژه است و نه معرفت ویژه. اما در رویکرد سوم موقعیت و جایگاه ویژه پیامبر در رابطه با انسانها، عنصر تمایزبخش قلمداد شده است. این نوشتار بر آن است تا نخست به نقد و بررسى این رویکردها که غالباً کلامى است بپردازد و از نقاط قوت و ضعف دیدگاههاى موجود در آنها سخن بگوید. سپس به نگاه قرآن در مقوله مورد بحث اشاره کند.
۱ - رویکرد معرفتى
شاید نخستین پاسخى که راجع به پرسش یاد شده در ذهن مىآید این باشد که «نبى» کسى است که ارتباط معرفتى ویژهاى که از آن به «وحى» تعبیر مىشود، با عالم غیب دارد. پس پیامبر یعنى کسى که بر او وحى فرود مىآید. چنان که ظاهر آیه: «قل انما انا بشر مثلکم یوحى الىّ انّما الهکم اله واحد.» (فصّلت /۶) نیز همین است؛ زیرا در این آیه کریمه وجه تمایز و تفاوت پیامبر با دیگران تنها فرود آمدن وحى معرفى شده است.
اما این پاسخ مشکل را حلّ نمىکند. زیرا براساس قرآن کریم، خدا بر موجودات گوناگونى وحى مىکند: «و اوحى ربّک الى النحل ان اتخذى من الجبال بیوتا.» (نحل /۶۸) «و پروردگار تو به زنبور عسل «وحى» (و الهام غریزى) نمود که: «از کوهها خانههایى برگزین!» «و اوحى فى کل سماء امرها» (فصّلت /۱۲) «و در هر آسمانى کار آن (آسمان) را وحى (و مقرّر) فرمود». «بان ربّک اوحى لها» (زلزله /۵) «چه را که پروردگارت به او وحى کرده است!» «اوحینا الى ام موسى ان ارضعیه» (قصص /۷) «و ما به مادر موسى الهام کردیم که: «او را شیر ده.» «و اذ اوحیت الى الحواریین ان آمنوا بىو برسولى» (مائده /۱۱۱) «و (به یاد آور) زمانى را که به حواریون وحى فرستام که: «که به من و فرستاده من ایمان بیاورید!» در حالى که قطعاً هیچ یک از مخاطبان و طرفهاى وحى در آیات بالا «نبى» نیستند. بنابراین فرود آمدن وحى و ارتباط معرفتى ویژه به خودى خود نمىتواند معیار نبوت و نامگذارى به «نبى» باشد. در نتیجه باید آیه: «قل انما انّا بشر مثلکم یوحى الىّ انّما الهکم اله واحد.» (فصّلت /۶) تفسیر دیگرى شود.
شاید بهترین توجیه جهت سازگارى میان این آیه و آیات یاد شده آن باشد که بگوییم معیار نبوت، مطلق وحى نیست؛ بلکه گونه ویژهاى از وحى است که تنها در شخص پیامبر تحقق مىیابد. این توجیه گرچه ناسازگارى و ناهمگونى آیات را مىزداید، اما به پرسش، پاسخ نهایى نمىدهد؛ بلکه یک مرحله آن را عقبتر مىبرد و این گونه مطرح مىشود که: وحى نبوى چیست و چه تفاوتى با گونههاى دیگر وحى دارد که نبى را از دیگران متمایز مىسازد؟ در پاسخ به این پرسش دیدگاههاى متعددى مطرح شده است که از آن سخن خواهم گفت.
امّا پیش از آن، توجه به این حقیقت سودمند است که گونههاى مختلف وحى به تناسب طرفهاى گیرنده وحى تا حدودى قابل تشخیص است. مثلاً وحى بر آسمان «و اوحى فى کل سماء امرها» چیزى مانند ایجاد قوانین و نوامیس متناسب با آن خواهد بود.۱ یا وحى بر زنبور «و اوحى ربّک الى النحل» به گفته مفسّران، ایجاد سازوکار غریزه در حیوان است. علامه طباطبائى مىفرماید: «و اوحى ربّک الى النحل» اى الهمه من طریق غریزته التى اودعها فى بنیته.»۲ یعنى وحى بر زنبور عسل به معناى الهام به آن از راه غریزه است که در ساختمان وجودىاش تعبیه شده است. پس در این گونه موارد قطعاً مسئله نبوت مطرح نیست و کاربرد وحى در آنها به لحاظ مفهوم لغوى واژه است که عبارت است از القاى پنهانى.۳ آنچه نیازمند دقت و درخور تأمّل است، تفاوت وحى بر پیامبر و انسانهاى دیگر است که زمینه مشابه دارد. در این راستا نظریاتى مطرح شده است که به بررسى آن مىپردازیم.
دیدگاهها
در رابطه با تفاوت وحى نبوى از غیر نبوى دیدگاههاى چندى مطرح بوده و هست که در این جا به صورت فشرده مورد بررسى قرار مىدهیم.
تمایز تعبدى
برخى از متکلّمان مسلمان بر این باورند که در همه موارد و صورتهاى گوناگون وحى بر انسانها، واقعیت یک چیز بیشتر نیست که همان القاى یک مطلب و حقیقت بر مخاطب مشخص به صورت پنهانى و غیرآشکار باشد، تفاوت تنها در اسم و نام گذارى است. بدین معنا که پس از ختم نبوت توسط پیامبر گرامى اسلامصلى الله علیه وآله وسلم اجماع مسلمانان بر این قرار گرفته است که بر القاى حقیقت به شکل یاد شده، نام وحى نگذارند و واژه وحى را در مورد آن به کار نبرند، و گرنه هیچ تفاوت ماهوى و حقیقى میان القاى معنا بر پیامبر اسلام و دیگر انسانها وجود ندارد.
شیخ مفید در کتاب تصحیح اعتقاد الامامیه مىگوید: «اصل وحى عبارت است از سخن پنهان، سپس بر هر چیزى که مقصود از آن تفهیم مخاطب به صورت پنهان از دیگران باشد اطلاق مىشود... گاهى خداوند تبارک و تعالى حقایقى را در خواب به انسانها نشان مىدهد که واقعیت دارد، امّا بعد از استقرار شریعت اسلام دیگر بر القاى علم به انسانى، نام وحى اطلاق نمىشود، از نظر ما خداوند بعد از پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم سخنانى راجع به آینده در گوش دل حجتهاى خویش مىخواند امّا این وحى نامیده نمىشود؛ زیرا چنان که گفتیم اجماع مسلمانان بر این است که بعد از پیامبر اسلام بر هیچ کس وحى نمىشود و بر آنچه که به دیگران القا مىشود وحى به کار نمىرود. خداوند مىتواند گاهى نام گذارى و بکاربردن نامى را اجازه کند و گاهى بازدارد، امّا معانى و حقایق تغییر نمىکند.»۴ این دیدگاه با آنچه در روایات راجع به «محدّث» و تفاوت وى با «نبى» و «رسول» آمده است ناسازگار است؛ زیرا براساس این روایات، گونهاى تفاوت در چگونگى فرایند القاى معنا بر شخص وجود دارد.۵
تفاوت در روش
تعدادى از دانشمندان، تفاوت وحى نبوى از غیر نبوى را در شیوه القا مىدانند. در باور اینان وحى غیر نبوى به صورت الهام القا مىشود و چون الهام روش متفاوت با وحى نبوى دارد، در نتیجه وحى نبوى از غیر نبوى متمایز مىگردد. طرفداران این دیدگاه، در تبیین وجه تفاوت روش الهامى از روش وحیانى رویکرد چندگانه دارند. برخى بر این باورند که تفاوت در بودن و نبودن فرشته در فرایند القا است. اگر القا توسط فرشته باشد، وحى، و اگر بدون فرشته و به صورت مستقیم صورت پذیرد، «الهام» نامیده مىشود. «برخى محققان گفتهاند که وحى فیضان علم از خدا به پیامبر با واسطه فرشته است امّا الهام عبارت است از القاى در قلب ابتداءً. اولى ویژه پیامبران است که خداوند در آیه «قل انّما انا بشر مثلکم یوحى الىّ» (کهف /۱۱۰) بیان فرموده است.»۶ «انّما انقطع الوحى الخاص بالرسول و النبى من نزول الملک على اذنه و قلبه.»۷
بعض دیگر عنصر تمایزبخش وحى از الهام را نه بود و نبود، که نمود فرشته در فرایند القا مىدانند. برپایه این نظریه در هر دو حالت وحى و الهام فرشته واسطه است. امّا در حالت نخست، فرشته ظهور و حضور محسوس براى مخاطب دارد ولى در الهام چنین نیست؛ بلکه مخاطب و الهام شونده تنها اصل القا را احساس مىکند بدون آن که فرشتهاى را ببیند.
گاهى از این حقیقت چنین تعبیر مىشود که در حالت الهام، گیرنده از منبع حقایق القا شده آگاهى و اطلاع ندارد، بلکه تنها حقایق در فضاى قلبش پدیدار مىشود. امّا در حالت وحى گیرنده از منبع یاد شده آگاهى دارد و مىداند که از منبع مشخصى دریافت مىکند. صدرالمتألهین در این زمینه مىگوید: «راههاى پدید آمدن علوم و دانشها در باطن انسان گوناگون است. گاهى از طریق کسب و آموختن حاصل مىشود و گاهى بر انسان القا مىشود، در صورت دوم گاهى انسان به عامل و سببى که علم را القا مىکند که همان فرشته و عقل فعّال است، آگاهى دارد و گاهى ندارد. صورت نخست را «اکتساب»، صورت دوم را الهام «نفث فى الروع» و سومى را «وحى» مىنامند. پس تفاوت الهام و اکتساب در اصل فیضان صورتهاى علمى یا در قابل و زمینه پذیرش آن یا در فاعل و افاضه کننده آن نیست بلکه در چگونگى پیدایش آن است.
همچنین تفاوت وحى و الهام نیز در هیچ یک از بخشهاى سه گانه یاد شده نیست، بلکه در شدت وضوح و مشاهده فرشته افاضه کننده مىباشد.»۸ شاید تعبیر پارهاى از لغتشناسان که در تعریف مفهوم الهام از فعل مجهول (یلقى فى الروع) یا مصدر، استفاده کردهاند، نیز مؤید یکى از دو رویکرد فوق باشد. چه این که در چنین تعبیراتى فقدان یا عدم اطلاع الهام شونده از منبع الهام به صورت مشخص، نهفته است. امّا آنچه این دو دیدگاه را به چالش مىکشد، حقایقى است که در برخى روایات آمده است. در حدیثى از پیامبر اسلامصلى الله علیه وآله وسلم نقل شده است که فرمود: «الا ان الروح الامین نفث فى روعى انّه لاتموت نفس حتى تستکمل رزقها...»۹ با توجه به این که «نفث فى الروع» همان الهام است و از سوى دیگر عامل و فاعل آن نیز مشخص گردیده است (روح الامین) نتیجه مىگیریم که در فرایند الهام فقدان یا عدم شناخت فاعل الهامکننده، ضرورت ندارد و شرط نیست.
برخى فرهنگنویسان عرب از عنصر «انگیزش» در مفهوم الهام سخن گفتهاند و آن را این گونه تعریف کردهاند: «الالهام ان یلقى اللَّه فى النفس امراً یبعثه على الفعل او الترک و هو نوع من الوحى یخصّ اللَّه به من یشاء من عباده».۱۰ از عبارت بالا چنین استفاده مىشود که الهام نوع ویژهاى از وحى است که وجه مشخصه آن انگیزش به نوعى کنش است. اگر این تعبیر دقیق باشد، مىتواند وجه دیگرى (جداى از روش) براى تمایز وحى از الهام شمرده شود. زیرا برپایه آن، الهام اخص از وحى و ویژه مطالبى است که مربوط به عمل و کنش مىباشد. امّا وحى در مورد امورى بکار مىرود که با نظر و معرفت ارتباط و پیوند دارد و یک سلسله حقایق معرفتى را آشکار مىکند. در فروق اللغه آمده است: «ان الالهام ما یبدو فى القلب من المعارف بطریق الخیر لیفعل و بطریق الشر لیترک.»۱۱
با این همه به نظر نمىرسد چنین تعریفى بیانگر ماهیت الهام باشد و ویژگى ماهوى آن را توضیح دهد و گرنه با چالشهاى زیادى مواجه خواهد شد. به عنوان مثال موارد زیادى هست که الهام در القاى حقایق معرفتى به کار رفته است. از جمله همان حدیث پیشگفته «الا ان روح الامین نفث فى روعى انّه لاتموت نفس حتى تستکمل رزقها». گذشته از این، آیات بىشمارى از قرآن که در فرایند واحدى نازل شده است، متضمن حقایق معرفتى و عملى هر دو، است. اگر تفاوت وحى و الهام را براساس انگیزش و عدم انگیزش توضیح دهیم، در مورد این آیات توجیهى نخواهیم داشت.
تفاوت به لحاظ مخاطب
برخى عبارتها چنین مىنماید که تفاوت و تمایز وحى نبوى از غیر نبوى به لحاظ گیرنده و طرف وحى است. اگر گیرنده پیامبر بود ،القاى حقایق، وحى نبوى است و گرنه وحى نبوى نیست به هر نامى که خوانده شود. «کلام الهى مثل سایر مخلوقات اوست که با اراده ایجاد مىفرماید و چون کلام از مقوله اعراض است، احتیاج به محل و معروض دارد و محل او یا قلب انسان است که اخطار در قلب مىکند یا بدون واسطه ملک یا با واسطه و بسا در غیر انبیاء تعبیر به الهام مىکنند...»۱۲ «بدان که وحى دو گونه است: وحى خاص، وحى عام. وحى خاص ویژه انبیاء و رسولان است که گاهى با واسطه فرشته نازل مىشود و گاهى بدون فرشته. آن قسمى که با واسطه فرشته نازل مىشود، به رسولان اولوا العزم اختصاص دارد به دلیل سخن خداوند که فرمود: «علّمه شدید القوى ذو مره فاستوى» (نجم /۵-۶) چون اتفاقى است که مقصود از شدیدالقوى، جبریل است.
و آن قسمى که بدون واسطه فرشته نازل مىشود، به انبیاء اختصاص دارد به دلیل سخن خداوند که فرمود: «فاوحى الى عبده ما اوحى» (نجم /۱۰) که این آیه اشاره به عدم واسطه دارد. گواه دیگر بر این مطلب سخن پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم است که فرمود: «لى مع اللَّه وقت لایسعنى فیه ملک مقرّب و لانبى مرسل». قسم دوم را الهام مىنامند و این، درست نیست، زیرا الهام مخصوص اولیاء و اوصیاست چنان که وحى مخصوص انبیا و رسولان است. و امّا کسانى که قسم دوم را وحى خفى و قسم اول را وحى جلى نامیدهاند، سخن درست گفتهاند چون بسیارى از انبیاء نه جبریل بر آنها فرود آمده است و نه فرشته دیگر ولى در عین حال نبى بودند مثل انبیا بنىاسراییل و غیره.»۱۳ این نظریه در زمینه تبیین تفاوت گونههاى وحى و ترسیم مرزهاى ماهوى آنها نمىتواند راهگشا باشد؛ زیرا باعث دور مىشود چه این که نبوت نبى بستگى به وحى دارد اگر چنانچه شناخت وحى به نبوت نبى وابسته شود، نتیجهاش توقف شناخت وحى بر شناخت وحى خواهد بود.
تفاوت ماهوى
در متون عرفانى راجع به انواع کشف دیدگاهى وجود دارد که مىتواند در زمینه تمایز وحى نبوى از غیرنبوى، نظریه جدیدى تلقى شود. براساس این متون کشف یا صورى است و یا معنوى. کشف صورى عبارت است از پیدایش و ظهور صورتهاى حقایق دنیوى یا اخروى از طریق حواس پنجگانه باطنى در عالم مثال شخص کشف کننده. امّا کشف معنوى عبارت است از ظهور و پدیدارى معانى غیبى در قوه مفکّره، عاقله یا قلب انسان. کشف معنوى مجرد از کشف صورى است امّا کشف صورى غالباً متضمن کشف معنوى نیز است. یعنى کمتر اتفاق مىافتد که کشف صورى باشد که معنایى را به صاحب کشف القا نکند.
بر پایه این تقسیم وحى نبوى از گونه کشف صورى است چون کلام الهى از راه حس شنیدارى براى پیامبر مکشوف مىشود و مقاصد الهى به پیامبر مىرسد. امّا کشفهاى دیگر مانند حدس، الهام، نور قدسى و...از گونه کشف معنوى یا از گونه کشف صورى غیروحیانى هستند. در شرح فصوص قیصرى آمده است: «کشف در لغت به معناى برداشتن حجاب و پرده است... و دوگونه است، معنوى و صورى. مقصود از کشف صورى آن چیزى است که در عالم مثال از طریق حواس پنجگانه حاصل مىشود که یا از راه مشاهده است مثل دیدن صورتهاى ارواح و انوار روحانى و یا از طریق شنیدن مثل شنیدن پیامبر وحى را به صورت کلام منظوم و به هم پیوسته... یا از راه استنشاق مانند استشمام نفحات الهى... یا از طریق چشیدن مثل کسى که از غذایى مىچشد و در اثر آن معانى غیبى براى او مکشوف مىشود... امّا کشف معنوى مجرد از صورتهاى حقایق که از تجلیات اسم علیم و حکیم حاصل مىشود عبارت است از ظهور معانى غیبى و حقایق عینى و داراى مراتبى است.
نخستین مرتبه ظهور معنا در قوه مفکره بدون بهره گرفتن از مقدمات و استدلال است که حدس نامیده مىشود، سپس پیدایى معنا در قوه عاقله که نیروى روحانى و بکارگیرنده قوه مفکره است، مىباشد که نور قدسى مىنامند. مرحله سوم ظهور معنا در قلب است که اگر از مقوله معنا بود الهام و اگر از گونه حقایق و ارواح مجرد بود مشاهده قلبى نامیده مىشود...»۱۴ مانند این سخن را در «جامع الاسرار و منبع الانوار» سید حیدر آملى نیز مىبینیم.۱۵
این دیدگاه به دو صورت قابل تفسیر است: یکى این که مقصود از آن، حضور و ظهور فرشته در فراینده وحى نبوى و عدم حضور و ظهور آن در غیر وحى نبوى باشد که در این صورت، نظریه بالا به یکى از دو برداشت در تمایز روشى برمىگردد که قبلاً از آن سخن گفتیم. دیگر این که مقصود از نظریه یاد شده وجود قالب زبانى و لفظى در وحى نبوى و عارى بودن وحى غیر نبوى از پوشش زبانى باشد. به این صورت که در کشفهاى معنوى تنها معنا یا فهم در فضاى قلب کشف کننده پدید مىآید و نه لفظ و معنا به صورت یک سخن منسجم و رشته به هم پیوسته. این تفسیر نیز خالى از خلل نیست؛ زیرا با روایاتى که درباره تفاوت رسول، نبى و محدّث رسیده است ناسازگار است.
دراین روایات شنیدن به شخص محدّث نسبت داده شده است: «رسول آن کسى است که فرشته برایش آشکار شده و با او سخن مىگوید ولى نبى در خواب مىبیند و چه بسا نبوت و رسالت در یک فرد جمع مىشود. و امّا محدّث آن کسى است که صوت را مىشنود ولى صورت فرشته را نمىبیند...»۱۶ از سوى دیگر بدیهى است که شنیدن به هر شکل و گونهاى که باشد حتى شنیدن باطنى، بدون قالب زبانى و صورتبندى مفاهیم ممکن نیست «نزل به روح الامین على قلبک» پس آنچه محدث دریافت مىکند مجموعه کلمات ذهنى یا به تعبیر دقیقتر مجموعه معانى در قالب کلمات و واژگان است در حالى که بر پایه این نظریه، چنین دریافتى ویژه نبى و رسول است.
۲ - رویکرد مسئولیتى
برخى دیدگاهها عامل تمایزبخش پیامبر از دیگر انسانها را رسالت و مسئولیت ویژه وى مىداند. در باور اینان پیامبر کسى است که از سوى خدا براى انجام کارى فرستاده شده است و همین مسئولیت اساس پیامبرى است نه چگونگى وحى و ارتباط معرفتى با عالم غیب اگر چه که منصب و مسئولیت پیامبر در چگونگى وحى نیز مؤثر است و تفاوتهایى را ایجاد مىکند. در این رویکرد مىتوان از دو دیدگاه سخن گفت: نخست نظریهاى که پایه نبوت را مأموریت و رسالت ویژه مىداند، امّا بر این باور است که این مأموریت تنها در محدوده جعل و اعطا باقى نمىماند بلکه نوع وحى پیامبر را نیز دگرگون مىکند. بدین معنا که پیامبر در آغاز از طریق اعلام فرشته از سوى خدا مأموریت مىیابد، سپس در طول مدت نبوتش هر از چند گاهى فرشته بر او فرد مىآید و وحى را که در راستاى آن مأموریت و مسئولیت است به او ابلاغ مىکند. پس دو گونه وحى وجود دارد.
یکى وحى که جعل منصب نبوت مىکند و دیگر وحى که در راستاى آن منصب و رسالت فرود مىآید تا ابعاد رسالت و مسئولیت پیامبر را توضیح دهد. منصب و مأموریت پیامبر باعث مىشود که گونه دوم وحى ویژگى مأموریتى بیابد و رسمى شود در حالى که وحى بر دیگر انسانها این گونه نیست بلکه براى اهداف شخصى همچون اعلام وظایف، محبت و رحمت، تأیید و تسدید و... فرود مىآید. یکى از نویسندگان در این زمینه مىگوید: «تحقیق این است که ارتباط انسان با عالم غیب و نزول وحى بر او چه با واسطه فرشته یا بدون آن، گاهى نزول رسمى است، به این معنا که حکمى را مىآورد که متضمن اعطاى منصب الهى نبوت است امّا این منصب مستلزم وحى و الهام مىباشد، مانند پادشاهان و حاکمان.
پس پیامبر کسى است که از سوى خدا مکلف به احیاء شریعت الهى و توحید در روى زمین شده است به عنوان یک منصب رسمى از سوى خدا یا به عنوان یک سفیر میان او و بندگانش، و فرود آمدن وحى یا فرشته به پیامبر به منزله احکام و دستورات رسمى است که از سوى پادشاه به وزیران و فرماندهانش مىرسد. و گاهى ارتباط انسان با خدا از طریق وحى یا فرود آمدن فرشته به این عنوان نیست که از سوى خدا خبر بدهد یا فرستاده و سفیر میان او و بندگانش باشد؛ بلکه براى تسدید و تأیید شخص یا لذّت بردن انسان از مناجات پروردگارش و اعلام محبت پروردگار نسبت به وى یا اعلام وظایف شخصى است اگر چه وظیفه شخصىاش هم تکمیل دین پیامبر و حفظ امّت از گمراهى باشد.
بنابراین بین مکتوب رسمى که پادشاه از طریق خادمانش به بعضى فرماندهان مىفرستد و بین آنچه که به فرزندان و دوستانش براى اظهار محبت مىفرستد، فرق واضح است. این دو از نظر چگونگى ارسال یا واسطه ارسال هیچ تفاوتى ندارد، بلکه تفاوت در نوع دو مکتوب است.»۱۷ این نظریه از دو بخش تشکیل شده است: یکى این که نبوت نبى در مأموریت و مسئولیت الهىاش است. دیگر این که وحى نبوى نیز وحى رسمى و مأموریتى است برخلاف وحى غیر نبوى. قسمت نخست این دیدگاه را مىتوان با دو دسته آیات تأیید و تقویت کرد.
یکى آیاتى که در مورد پیامبران تعبیراتى چون: «ارسال» و «بعث» بکار برده است. این تعبیرها نشان از مأموریت پیامبر دارد. دیگر آیاتى که فلسفه فرستادن رسولان و پیامبران را «انذار» و «تبشیر» معرفى مىکند. مانند: «کان الناس امّه واحده فبعث اللَّه النبیین مبشرین و منذرین.» (بقره /۲۱۳) «مردم (در آغاز) یک دسته بودند؛ (و تضادّى در میان آنها وجود نداشت. به تدریج جوامع و طبقات پدید آمد و اختلافات و تضادهایى در میان آنان پیدا شد، در این حال) خداوند، پیامبران را برانگیخت؛ تا مردم را بشارت و بیم دهند.» «و ما نرسل المرسلین الاّ مبشرین و منذرین» (انعام /۴۸) «ما پیامبران را، جز (به عنوان) بشارت دهنده و بیم دهنده نمىفرستیم.» «و ما نرسل المرسلین الاّ مبشرین و منذرین» (کهف /۵۶). «ما پیامبران را، جز به عنوان بشارت دهنده و انذارکننده، نمىفرستیم.»
امّا قسمت دوم نظریه، جاى درنگ و تأمّل دارد؛ زیرا این پرسش مطرح مىشود که مقصود از وحى رسمى و مأموریتى چیست؟ آیا منظور این است که وحى نبوى همه از مقوله دستورات و فرامین است؟ اگر مقصود این احتمال باشد با واقعیت وحىهاى انبیا به ویژه قرآن کریم نمىسازد؛ زیرا در قرآن تمام آیات از مقوله بایدها و نبایدها نیست بلکه گزارههاى غیردستورى نیز دارد. یا این که مراد این است که چون پیامبر مأمور است، پس وحى بر او نیز مأموریتى و در راستاى رسالت وى است. برخلاف دیگر انسانها که چنین مأموریتى ندارند و در نتیجه وحى بر آنها نیز رسمى نیست بلکه شخصى و خصوصى است. این تفسیر گرچه نسبت به بخش اعظم وحى نبوى درست است زیرا بیشتر گزارههاى وحیانى در راستاى همان انذار و تبشیر است.
اما در مورد پاره گزارههاى مربوط به شخص پیامبر که ارتباطى با دیگران ندارد و صرفاً تکلیف شخص پیامبر را تعیین مىکند مانند آیات ۵۰ تا ۵۲ سوره احزاب و آیه نخست سوره تحریم، توجیه کافى ارائه نمىکند. دیدگاه دیگرى که در این رویکرد مىگنجد، نظریهاى است که ویژگى اصلى پیامبر را در مسئولیت و رسالتش مىداند. امّا در عین حال روش وحى نبوى را نیز متفاوت با دیگران قلمداد مىکند. بهترین تبیین این نظریه را مىتوان در سخنان شهید مطهرى یافت.
ایشان در توضیح فرق میان پیامبر و امام مىگوید: «نمىتوان گفت امام یعنى آن که صاحب شریعت نیست چون اکثر پیغمبران هم صاحب شریعت نبودهاند. مسلم است که بین پیغمبر و امام فرق است و اگر فرق نبود این به اسمگذارى نبود که ما بگوییم على بن ابى طالب پیغمبر نیست و امام است امّا همه کارهاى پیغمبران را انجام مىدهد. آیا امام درجهاش از پیغمبر پایینتر است و به رتبه بستگى دارد؟ و آیا امامها، یک درجه از همه پیغمبران پائینتر است؟ نه این جور نیست و حتى هیچ مانعى ندارد که یکى از علماء این امت بر پیغمبرى از پیغمبران افضلیت داشته باشد.
پس از چه ناحیه است؟ از دو ناحیه روى آن صحبت شده است: یکى این که امام و پیغمبر هر دو با دنیاى غیب ارتباط دارند ولى کیفیت ارتباط فرق مىکند. مثلاً پیغمبران ملایکه را مىبینند و امام نمىبیند یا پیغمبران در عالم رؤیا بر بعضىشان القا مىشود ولى امام فقط مىشنود نه مىبیند و نه در خواب چیزى بر او القا مىشود. آیا فرق همین است؟ ممکن است یکى از جهات فرق همین باشد... ولى فرق پیغمبر و امام تنها در ناحیه کیفیت اقتباس از عالم غیب نیست؛ بلکه از لحاظ وظیفه هم با یکدیگر اختلاف دارند و عمده این است. وظیفه پیغمبران صاحب شریعت این بود که شریعتى را از طریق وحى مىگرفتند و بعد هم موظف بودهاند که مردم را دعوت بکنند، تبلیغ کنند، امر به معروف و نهى از منکر بکنند، وظیفه داشتند بروند در میان مردم براى تبلیغ و ترویج و دعوت و آنها هم که صاحب شریعت نبودند باز وظیفهشان دعوت و تبلیغ و ترویج بود. امام نه آورنده شریعت و قانون است و نه از آن جهت که امام است (نه از آن جهت که مؤمنى از مؤمنین یا عالمى از علماء است) وظیفه دارد که برود سراغ مردم و آنها را دعوت و تبلیغ بکند.. پس وظیفه امام چیست؟ امام مرجعى است براى حل اختلافات، شاخصى است براى حلّ اختلافاتى که منشأ آن هم خود علماء هستند...»۱۸
3- رویکرد موقعیتى
اخیراً نظریه در باب تفاوت پیامبر و امام مطرح شده است که مىتوان از آن به رویکرد موقعیتى در معیار نبوت یاد کرد. بر پایه این دیدگاه ویژگى پیامبر در برابر دیگر انسانها این است که سخنانش حجیت مطلق دارد. هر آنچه مىگوید حق و حقیقت است و غیر از وى هیچ کس از چنین موقعیت و اعتبارى برخوردار نیست. از این رو خاتمیت نیز معنایى جز پایان یافتن این حجیت و اعتبار درگفتمان انسانى ندارد. یکى از نویسندگان مىنویسد: «خاتمیت چنان که من درمىیابم مقتضایش این است که پس از پیامبر سخن هیچ کس در رتبه سخن وى نمىنشیند و حجیت گفتار او را ندارد.
حال سخن در این است که امامت را شرط کمال دین شمردن و امامان را برخوردار از وحى باطنى و معصوم و مفترض الطاعه دانستن (چنان که شیعیان مىدانند) چگونه باید فهمیده شود که با خاتمیت ناسازگار نیافته و سخنشان در رتبه سخن پیامبر ننشیند و حجیّت گفتار او را پیدا نکند؟
آنان را شارح و مبیّن معصوم قرآن و کلام پیامبر دانستند نیز گرهى از کار فروبسته این سؤال نمىگشاید: آیا امامان براى پاسخ به هر سؤالى به کلمات پیامبر رجوع مىکردند و آنها را مىخواندند (در کجا؟) و مىاندیشیدند و آنگاه جواب مىگفتند یا جوابها (چنان که شیعیان مىگویند) نزدشان حاضر بود و نیازى به اجتهاد و اعمال رؤیت و پژوهش و تحلیل نداشتند و لذا سخنى که مىگفتند بىچون و چرا و بىاحتمال خطا و بر اثر الهام الهى عین کلام پیامبر بود و جاى اعتراض نداشت؟ اگر این دومى باشد فرق پیامبر و امام در چیست؟ و آیا در این صورت جز مفهوم ناقص و رقیق از خاتمیت چیزى بر جاى خواهد ماند؟...»۱۹
همین نویسنده در جاى دیگر مىگوید: «پرسش بنیادین این بود که: چگونه مىشود پس از پیامبر خاتم کسانى درآیند و با اتکاى وحى و شهود سخنانى بگویند که نشانى از آنها در قرآن و سنت نبوى نباشد و در عین حال تعلیم و تشریع و ایجاب و تحریمشان در رتبه وحى نبوى بنشیند و عصمت و حجیّت سخنان پیامبر را پیدا کند و باز هم در خاتمیت خللى نیفتد؟ پس خاتمیت چه چیزى را نفى و منع مىکند و به حکم خاتمیت وجود و وقوع چه امرى ناممکن مىشود؟ و چنان خاتمیت رقیقى که همه شئون نبوت را بر روى دیگران میسور و ممکن مىسازد، بود و نبودش چه تفاوتى دارد؟...»۲۰ سخنان بالا گرچه براى بیان مفهوم خاتمیت است، امّا به وضوح از پیش فرض نویسنده راجع به ویژگى نبى و نبوت، پرده برمىدارد. در باور نویسنده چون معیار نبوت حجیت و معصومیت در گفتار است، پس هر کس واجد این ویژگى باشد پیامبر است و از آن جا که خاتمیت به معناى پایان نبوت است، پس هیچ کس پس از پیامبر اسلام، از چنین موقعیت و مکانت برخوردار نیست و گرنه خاتمیت نقض و نفى مىشود. به نظر مىرسد این رویکرد نیز معیار و میزان دقیق و کاملى از نبوت ارائه نمىدهد.
زیرا اگر حجیت و اعتبار رفتار و گفتار پیامبران را تنها معیار نبوت بدانیم، از دو جهت با مشکل مواجه مىشویم: نخست آن که در تاریخ پیامبران دست کم در یک مورد این معیار نقض شده است و آن داستان موسىعلیه السلام و خضرعلیه السلام است. در این داستان دو نکته وجود دارد: یکى این که سخنان و اعتراضات حضرت موسى نسبت به خضر حجیّت و اعتبارندارد و دیگر آن که گفتار و رفتار خضر نسبت به حضرت موسى حجیت و اعتبار دارد. پس مىتوان گفت هستند کسانى که سخن پیامبر نسبت به آنان حجیت ندارد، امّا سخنان ایشان بر پیامبر حجیت و اعتبار دارد. دیگر آن که بر فرض این که معیار را کلى و غیرقابل نقض بگیریم، پرسش این است که منشأ و خاستگاه حجیت و معصومیت گفتارى و رفتارى پیامبر چیست؟
چه عاملى باعث شده است که تنها پیامبران از چنین موقعیت برخوردار باشند و نه دیگران؟ پاسخ این پرسش را باید در ماهیت عصمت جستجو کرد. آنچه به صورت فشرده مىتوان گفت و مبسوط آن به فرصت دیگر واگذار مىشود، این است که عصمت یا به عجز و عدم قدرت بر لغزش و خطا تفسیر و تحلیل مىشود و یا براساس علم و آگاهى معصوم. صورت نخست قطعاً باطل است. چون باعث سلب اختیار از معصوم مىشود. باقى مىماند صورت دوم. اگر این تفسیر را بپذیریم آنگاه آن علم عصمتزا و مصونیتآور از سه حالت بیرون نیست: یا وحى است که در قالب گفتار یا نوشتار در اختیار دیگران قرار مىگیرد یا علم ویژهاى غیر از وحى و یا هر دو.
حالت نخست مستلزم آن است که دیگران با دانستن و خواندن وحى به همه حقایق آگاهى یابند و در گفتار و رفتارگرفتار لغزش و خطا نشوند، که این به وضوح باطل است چنان که واقعیت نشان مىدهد. مگر آن که آن حقایق در لایههاى پنهان وحى باشد که در این صورت فهم آنها نیازمند علم ویژه خواهد بود. حالت دوم که از آن به علم لدنّى تعبیر مىشود و مظاهر و چهرههاى گوناگون دارد، گرچه درست است امّا ویژه پیامبر نیست.
چنان که مصداق بارز آن «همراه موسى» است که در قرآن تحت عنوان «عبداً من عبادنا» نام برده شده است: «فوجدا عبداً من عبادنا آتیناه رحمه من عندنا و علّمناه من لدنّا علماً. قال له موسى هل اتّبعک على ان تعلّمن ممّا علّمت رشداً.» (کهف /۶۵-۶۶) «(در آن جا) بندهاى از بندگان ما را یافتند که رحمت (و موهبت عظیمى) از سوى خود به او داده، و علم فراوانى از نزد خود به او آموخته بودیم. موسى به او گفت: «آیا از تو پیروى کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد و صلاح است، به من بیاموزى؟» و اگر صورت سوم باشد باز اختصاص به پیامبر ندارد زیرا علم لدنّىاش چنان که اشاره شد به غیر پیامبران نیز داده شده است و قسمت وحىاش قابل تعمیم و تعلیم به دیگران مىباشد. چنان که امام علىعلیه السلام فرمود: «علّمنى رسول اللَّهصلى الله علیه وآله وسلم الف باب کل باب فتح الف باب».۲۱ و پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله وسلم نسبت به علىعلیه السلام فرمود: «انا مدینه العلم و على بابها فمن اراد الحکمه فلیأتها من بابها».۲۲ بنابراین دلیل استوارى براى نظریه یاد شده و اختصاص حجیت و اعتبار گفتار و رفتار به پیامبر، وجود ندارد.
دیدگاه پذیرفتنى
اگر ادبیات قرآن نسبت به پیامبر و پیامبرى و چگونگى تعبیرات پیرامون وحى را مورد بررسى قرار دهیم چند ویژگى راجع به پیامبر آشکار مىشود:
۱ - نخست آن که قرآن نسبت به پیامبر از تعبیر «بعث»، «ارسال»، «مبشّرین»، «منذرین»، «جعل» «اذ جعل فیکم انبیاء» (مائده /۲۰)، «و جعلنا فى ذریّتهما النبوه» (حدید /۲۶) «ایتاء» «اولئک الذین آتیناهم الکتاب و الحکم و النبوه» (انعام /۸۹) یاد کرده است. کمترین پیامى که این تعبیرات دارد، اولاً این است که پیامبران نوعى مسئولیت و مأموریت از سوى خدا دارند. این گونه نیست که صرفاً از یک سلسله حقایق غیبى آگاهى و اطلاع یابند و سپس به عنوان «پیامبرى» دست یازند. و ثانیاً تعبیر «مبشّرین و منذرین» که نسبت به همه انبیاء بکار رفته است، نشان مىدهد که مأموریت و مسئولیت آنان مربوط به شخص خودشان نیست، بلکه عمومى و فرافردى است.
حالا فرق نمىکند که گستره و محدوده آن کوچک باشد یا بزرگ و جهانى. و ثالثاً هر مأموریت و رسالتى از یک نوع «اراده» برمىخیزد. پس مأمور و مرسل در حقیقت حامل «اراده» آمر و ارسال کننده نسبت به جمعى است. این بدان معناست که علم و آگاهى مأمور از «اراده الهى» چه هنگام تلقى و گرفتن پیام و چه بعد از آن و براى آمادگى هر چه بیشتر انجام رسالت، گرچه ضرورى و غیرقابل انفکاک از مأموریت است امّا پایه و محور اصلى مأموریت نیست بلکه از لوازم آن است.
۲ - واقعیت دیگرى که در ادبیات قرآن نسبت به پیامبرى وجود دارد، تعبیر «کلام» در مورد ارتباط رسالتى پیامبر با خداوند است. در قرآن کریم آمده است: «و ما کان لبشر أن یکلّمه اللَّهالاّ وحیاً او من وراء حجاب او یرسل رسولاً فیوحى باذنه ما یشاء انّه علىّ حکیم». (شورى /۵۱) «و شایسته هیچ انسانى نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مىفرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مىکند؛ را که او بلند مقام و حکیم است!» این آیه که به گفته بسیارى از مفسّران۲۳ و نیز براساس روایاتى که در تفسیر و توضیح روشهاى سه گانه سخن گفتن در آیه، رسیده است،۲۴ مربوط به نبوت نبى و چگونگى سخن گفتن خدا با پیامبران است، بیانگر این حقیقت است که ارتباط نبوى و رسالى خدا با انبیاء و رسولان از مقوله کلام و سخن است.
از سوى دیگر کلام و به ویژه تکلیم که القاى کلام به مخاطب است، به طور کلى یا دست کم در مورد مخاطب انسانى مستلزم قالب بیانى و واژگانى است چنان که در مصباح اللغه مىگوید: «الکلام فى اصل اللغه عباره عن اصوات متتابعه لمعنى مفهوم.»۲۵ و نیز در مقاییس اللغه آمده است: «کلم اصلان: احدهما یدلّ على نطق مفهم و الآخر على الجراح».۲۶ مفردات نیز مىگوید: الکلم التاثیر المدرک باحدى الحاستین فالکلام مدرک بحاسّه السّمع و الکلم بحاسّه البصر».۲۷ نتیجه این مىشود که وحى نبوى همواره در قالب و تعبیر بیانى ویژه فرود مىآید و صرفاً اعطاى علم و آگاهى به یک سلسله حقایق نیست. از این رو در قرآن راجع به پیامبر دو تعبیر جداگانه بکار مىرود: یکى انزال کتاب و دیگر تعلیم: «و انزل اللَّه علیک الکتاب و الحکمه و علّمک ما لم تکن تعلم» (نساء /۱۱۳) تعبیر انزال کتاب و حکمت اشاره به وحى نبوى است و تعلیم اشاره به اعطاى علمى ویژه و این دو از هم جداست.
علامه طباطبائى مىفرماید: «آنچه از آیات گوناگون استفاده مىشود این است که مقصود از «انزال» وحى است، وحى کتاب و حکمت که نوعى تعلیم الهى نسبت به پیامبر است. امّا آنچه با جمله «علّمک ما لم تکن تعلم» بدان اشاره مىکند، تنها علم و آگاهى پیامبر به وسیله وحى کتاب و حکمت نیست؛ براى این که مورد آیه قضاوت پیامبر در حوادث و دعاوى است که بر او عرضه مىشود و این، رأى و نظر شخصى پیامبر است و نه کتاب و حکمت گرچه که متوقف بر آن است. از این جا آشکار مىشود که مقصود از انزال و تعلیم در آیه: «و انزل اللَّه علیک الکتاب و الحکمه و علّمک ما لم تکن تعلم» دوگونه علم است: یکى تعلیم با وحى و فرود آمدن روحالامین بر پیامبر و دیگر تعلیم از طریق نوعى الهام پنهان بدون فرود آمدن فرشته. و این چیزى است که روایات آن را تأیید مىکند.»۲۸
۳ - آخرین نکته راجع به ادبیات قرآن نسبت به پیامبرى، چگونگى تعبیر از تلقى خود پیامبر از وحى و انتساب آن به خداوند است. براساس گزارش قرآن تمام پیامبران آنچه را درمىیافتند از سوى خدا مىدانستند و به خدا نسبت مىدادند و این نه تنها مورد پذیرش خداوند بوده است، بلکه بدان سفارش و دستور داده است. «و اذ قال موسى لقومه إنّ اللَّه یأمرکم أن تذبحوا بقره». (بقره /۶۷) «و (به یاد آورید) هنگامى را که موسى به قوم خود گفت: «خداوند به شما دستور مىدهد ماده گاوى را ذبح کنید.» «ان اللَّه یأمرکم ان تؤدوا الامانات الى اهلها» (نساء /۵۸) «خداوند به شما فرمان مىدهد که امانتها را به صاحبانش بدهید.» «ان اللَّه یأمر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذى القربى»(نحل /۹۰) «خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان مىدهد.» «و قال لهم نبیّهم إنّ اللَّه قد بعث لکم طالوت ملکاً»(بقره /۲۴۷) «و پیامبرشان به آنها گفت: «خداوند طالوت را براى زمامدارى شما مبعوث (و انتخاب) کرده است.» «قال یا قوم لیس بى ضلاله و لکنّى رسولٌ من ربّ العالمین» (اعراف /۶۱) «گفت: «اى قوم من! هیچگونه گمراهى در من نیست؛ ولى من فرستادهاى از جانب پروردگار جهانیانم!» «و قال یا قوم لقد أبلغتکم رساله ربّى» (اعراف /۷۹) «و گفت: اى قوم من! من رسالت پروردگارم را به شما ابلاغ کردم.» «و یستفتونک فى النساء قل اللَّه یفتیکم فیهنّ» (نساء /۱۲۷) «از تو درباره حکم زنان سؤال مىکنند؛ بگو: خداوند درباره آنان به شما پاسخ مىدهد.» «قل انّما اتبع ما یوحى الىّ من ربّى» (اعراف /۲۰۳) «بگو: من تنها از چیزى پیروى مىکنم که بر من وحى مىشود.» از مجموع این آیات به خوبى استفاده مىشود که عنصر «انتساب به خدا» در مورد دریافتهاى وحیانى انبیاء و اینکه قاطعانه آنچه را مىیافتند به خدا نسبت مىدادند، واقعیت تردیدناپذیر است.
در حالى که در غیر انبیاء چنین نسبتى وجود ندارد؛ یعنى غیر پیامبر اگر چه اهل کشف و الهام باشد، نمىتواند دریافتهایش را به خدا منتسب کند و بگوید این گفته خداست، مگر این که علم و آگاهىاش برگرفته از وحى پیامبر و کتاب وى باشد. شاید تعبیر روایات در مورد رسول مبنى بر این که رسول فرشته را مىبیند و سخنش را مىشنود، نیز اشاره به همین واقعیت باشد که واسطه بین رسول و خدا معلوم است و یافتهها به خدا اسناد داده مىشود. به هر حال مؤلفه «اسناد به خدا» به علاوه دو مؤلفه پیشین یعنى «سرشت زبانى» داشتن و «مأموریت» سه مؤلفه اصلى تمایزبخش پیامبر از دیگران و وحى نبوى از دیگر دریافتها و کشفهاى درونى است که در میان آن سه نیز، مأموریت پایه و دو ویژگى دیگر از لوازم تفکیکناپذیر آن است.
نویسنده: سید موسى صدر
پی نوشت ها:
۱ - قمى، على بن ابراهیم بن حاتم، تفسیر القمى، ۲۶۳/۲.
۲ - طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان، ۳۱۱/۱۲؛ مکارم شیرازى، تفسیر نمونه، ۲۹۵/۱۱.
۳ - راغب اصفهانى، مفردات الفاظ القرآن، واژه وحى
۴ - مفید، محمد بن محمد بن نعمان، تصحیح اعتقادات الامامیه /۱۲۱.
۵ - صفّار، محمد بن الحسن، بصائر الدرجات /۳۷۱، نیز رک: اصول کافى ۱۳۵/۱.
۶ - بیات، بیتاللَّه، معجم فروق اللغه، مؤسسه النشر الاسلامى التابعه لجامعه المدرسین بقم المقدسه /۶۹.
۷ - صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیه /۳۷۷.
۸ - همان /۳۴۹.
۹ - مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار ۱۴۸/۵.
۱۰ - ابن منظور، جمالالدین محمد بن مکرم، لسان العرب ۵۵۵/۱۲.
۱۱ - معجم فروق اللغه /۶۸.
۱۲ - طیّب، سید عبدالحسین، اطیب البیان ۵۱۱/۱۱.
۱۳ - آملى، حیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار /۴۵۳.
۱۴ - قیصرى، داوود بن محمود بن محمد، شرح فصول الحکم /۱۱۰
۱۵ - جامع الاسرار و منبع الانوار /۴۶۲.
۱۶ - بصائر الدرجات /۳۷۱.
۱۷ - انصارى زنجانى، ابراهیم، اوائل المقالات، /۲۸۹.
۱۸ - مطهرى، مرتضى، خاتمیت /۵۱.
۱۹ - سروش، سید عبدالکریم، پاسخ به نقد آقاى بهمنپور، سایت سروش.
۲۰ - همان.
۲۱ - بصائر الدرجات /۳۲۳.
۲۲ - طبرسى، احمد بن على بن ابى طالب، الاحتجاج ۱۰۲/۱.
۲۳ - رک: المیزان ۷۵/۱۸، مجمع البیان ۳۷/۵، احسن الحدیث ۵۱ ./۹، نمونه ۴۵۸/۲۰.
۲۴ - رک: توحید صدوق /۱۱۵، امالى شیخ طوسى /۶۶۳.
۲۵ - فیّومى، احمدبن محمد، المصباح المنیر.
۲۶ - ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه.
۲۷ - راغب، مفردات الفاظ القرآن.
۲۸ - المیزان ۷۹-۸۰/۵.