در روايات منقول از اهل بيت عليهم السلام آمده است كه آخرين سوره، سوره نصر است.
در اين سوره به ظاهر بشارت به پيروزى مطلق شريعت داده شده كه پايههاى آن استوار و مستحكم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذيرفتهاند:
بسم الله الرحمانالرحيم،اذا جاء نصر الله و الفتح،و رايت الناس يدخلون في دين الله افواجا، فسبح بحمد ربكو استغفره انه كان توابا (1) . با نزول اين سوره،صحابه خرسند شدند.زيرا پيروزى مطلقاسلام بر كفر و تثبيت و استحكام پايههاى دين را بشارت مىداد. ولى عباس عموى پيامبر از نزول اين سوره سخت غمناك گرديد و گريان شد.پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود:
«اى عم چرا گريانى؟»گفت:«به گمانم از پايان كار تو خبر مىدهد». پيامبر صلى الله عليه و آلهفرمود:«همان گونه است كه گمان بردهاى».پيامبر پس از آن دو سال بيشتر زيستنكرد (2) .
امام صادق عليه السلام فرمود:«آخرين سوره،اذا جاء نصر الله و الفتح است» (3) .
از اين عباسنيز روايتشده كه آخرين سوره،سوره نصر است (4) و نيز روايتشده است:آخرينسوره،سوره برائت است كه نخستين آيات آن سال نهم هجرت نازل شد وپيامبر صلى الله عليه و آله على عليه السلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشركين بخواند (5) .
در بسيارى از روايات آمده است:آخرين آيه كه بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نازل شد اين آيهبود: و اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله ثم توفى كل نفس ما كسبت و هم لا يظلمون (6) .
جبرئيل آن را نازل كرد و گفت:آن را در ميانه آيه ربا و آيه دين(پس از آيه شماره 280)
از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پيامبر بيش از 21 روز و بنا بر قولى 7 روز ادامهحيات نداد (7) .
احمد بن ابى يعقوب مشهور به ابن واضح يعقوبى(متوفاى سالهاى پس از292)در تاريخ خود چنين آورده است:«گفتهاند كه آخرين آيه نازل شده بر پيامبراكرم صلى الله عليه و آله اين آيه بود: اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلامدينا (8) ،-سپس در ادامه مىگويد:-و همين گفتار نزد ما صحيح و استوار است و نزولآن در روز نصب مولى امير المؤمنين على بن ابى طالب در غدير خم بوده است» (9) .
آرى سوره نصر پيش از سوره برائت نازل شده است،زيرا سوره نصر در سال فتحمكه(عام الفتح) كه سال هشتم هجرت بود،نازل گرديده و سوره برائت پس از فتح،
برخى از نظر ادبى اشكال كرده گفتهاند،مصدر بودن آيه به«واو»عاطفه،با نزول انفرادى آيهسازش ندارد.
ولى بايد توجه داشت-بر فرض صحت روايت-مصدر شدن آيه به«واو»از آن جهت است تاتكمله آيه قبل قرار گيرد گر چه با فاصله زمانى و به طور انفرادى نازل گرديده باشد.علاوه مصدر شدن جملههاى بدون سابقه به«واو» در استعمالات عربى فراوان است:«و لقد امر على اللئيم يسبنى. فمضيت ثمةقلت لا يعنينى».«و رب قائلة يوما بذى سلم.اين الطريق الى حمام منجاب».
در قرآن نيز فراوان يافتمىشود كه بر سر آياتى«واو»آمده كه با آيات قبل رابطهاى ندارند.مثلا: «انما قولنا لشيء اذا اردناه ان نقول لهكن فيكون.و الذين هاجروا في الله من بعد ما ظلموا...و ما ارسلنا من قبلك الا رجالا نوحي اليهم...» (سوره نحل 43-40)آيه نخست در امر تكوين است.آيه بعد در رابطه با مهاجرت.آيه سوم مربوط به نحوه ارسال پيامبرانپر واضح است كه اين آيات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پى در پى بت شدهاند.
راه جمع ميان اين روايات بدين گونه است كهبگوييم:آخرين سوره كامل سوره نصر است و آخرين سوره به اعتبار آيات نخستينآن، سوره برائت است.اما آيه و اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله...» (10) طبق روايتماوردى در منى به سال حجة الوداع نازل گرديد (11) .بنابر اين نمىتواند آخرين آيهباشد،زيرا آيه«اكمال»پس از بازگشت پيامبر صلى الله عليه و آله از حجة الوداع در غدير خم بين راهنازل شده است.
پس گفته ابن واضح يعقوبى،صحيحتر به نظر مىرسد،زيرا سورهبرائت،پس از فتح مكه،در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت(سال حجة الوداع)نازل شده است.علاوه بر آن،سوره مائده مشتمل بر يك سرىاحكام است كه پايان جنگ و استقرار اسلام را مىرساند.به ويژه آيه«اكمال»كه ازپايان كار رسالتخبر مىدهد و با آخرين آيه در آخرين سوره تناسب دارد. پسآخرين سوره كامل،سوره نصر است كه در عام الفتح نازل شد و آخرين آيه كه پايانكار رسالت را خبر مىدهد،آيه«اكمال»است. گر چه ممكن استبه اعتبارآيات الاحكام،آخرين آيه: و اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله (12) باشد كه در سوره بقرهضبط و ثبتشده است.
نویسنده: محمد هادى معرفت
پىنوشتها:
1- نصر 110:3-1.
2- تفسير طبرسى،ج 10،ص 554.
3- تفسير برهان،ج 1،ص 29.
4- الاتقان،ج 1،ص 27.
5- تفسير صافى،ج 1،ص 680.
6- بقره 2:281.
7- تفسير شبر،ص 83.تفسير ماوردى،ج 1،ص 282.
8- مائده 5:3.
9- ابن واضح يعقوبى،تاريخ يعقوبى،ج 2.ص 35. سال نهم هجرت نازل شده است.
10- بقره 2:281.
11- تفسير ماوردى(النكت العيون)ج 1،ص 63.زركشى البرهان،ج 1،ص 186.
12- بقره 2:281.