واژه «اُمّی» که در قرآن و روایات اسلامی به کار رفته است، در هر مورد مفهوم خاصي دارد. در قرآن پيامبر اسلام دو بار به اين صفت متّصف شده است.
علمای لغت و تفسیر، «امّی» را به کسی میگفتند که خواندن و نوشتن نمی‌توانست، از این جهت اعتقاد بر این بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مانند توده مردم عرب خواندن و نوشتن نمی‌دانست.
در قسمت اوّل مقاله ابتدا مفهوم این واژه را درکتب لغت بیان و نظرهاي مختلف درباره واژه «امی» را از قول علما و مفسران می‌آوریم، سپس نظر مختار را با دلایل و شواهد انتخاب مي‌كنيم.
در بخش دوم مقاله با توجه به این‌که مستشرقان در مورد «امّی» بودن پیامبر(صلی الله علیه و آله) اختلاف دارند و گاه با هدف رسيدن به مصدر غیر وحیانی براي قرآن، حضرت را غیر امّی معرفی نموده‌اند، نظر برخی مستشرقان را به صورت موافق و مخالف ذکر و بررسی و نقد مي‌كنيم.
کلیدواژه ها: قرآن، پيامبر اسلام، امی، مستشرقان.
مقدمه
در مورد این پرسش که آیا پیامبر خواندن و نوشتن می‌دانست یا خیر، مستشرقان پاسخ‌های متفاوتی داده‌اند، البته اظهارات آنان در این خصوص آن قدر گسترده نیست كه کتاب یا مقاله مستقلی را شكل داده باشد؛ بلکه نظرهايشان را، در لابه‌لای کتاب‌های تاریخ قرآن و سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله) یا ضمن ترجمه متن قرآن آورده‌اند و گاه بیان آنان به صورت مستقیم ابراز نشده؛ بلکه به تلویح یا کنایه می‌توان مطلبی را مبنی بر امّی بودن یا نبودن حضرت دریافت و همين امر جست‌وجو و تتبع را در مورد پاسخ این پرسش مشکل كرده است.
از طرف دیگر آنان که نظر خود را در مورد مفهوم «امّی» بودن بیان کرده‌اند، بيشتر سخن خود را به دلائل و شواهدی مستند نکرده‌اند که بررسی و نقدپذير باشد. شاید بتوان گفت بیشترین اظهارها در این زمینه، به رژی بلاشر محقق و خاورشناس فرانسوی و مونتگمری وات مربوط است. ایشان بحث خود را به شواهد و دلايلی مستند می‌کنند. ما دلايل ایشان را در جای خود بحث و بررسی مي‌كنيم. و به نظرها و بیانات دیگر مستشرقان در حدّ کوتاه بسنده می‌نماییم. از آن‌جا که برخی از مستشرقان سخنان خود را مستند به دلیلی نکرده‌اند تا بتوان به قطع در مورد آن دلایل، به رد یا اثبات پرداخت، به ذكر سخن آنها اکتفا می‌كنیم.
در این مقاله، مستشرقان را در گروه، موافق «امّی» بودن پیامبر(صلی الله علیه و آله) و مخالف «امّی» بودن پیامبر تقسیم‌بندی و نظر کسانی را كه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را ناتوان از نوشتن و خواندن می‌دانستند، به صورتي جزيي نقد مي‌كنيم؛ اما دلايل و شواهد خاورشناسانی را که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را برخلاف نظر قرآن و علمای اسلامی، توانا بر خواندن و نوشتن می‌دانند، بیان و بررسي و نقد، و آنها را با مستندات عقلی و نقلی رد مي‌كنيم.
واژة «امّی» ـ منسوب به امّ ـ در قرآن کریم و به عنوان یکی از ویژگی‌ها و صفات پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)، دو بار به صورت مفرد ذکر شده است (اعراف/ 158 ـ 157) جمع این واژه به صورت «امّیون» یک بار درباره قوم یهود آمده (بقره/ 78) و سه بار به گونه «امیّین» در خصوص اعراب و بت‌پرستان به کار رفته است (آل عمران/ 20 و 57؛ جمعه/ 2). ابن فارس می‌نویسد:
«این واژه در اصل یک معنا دارد که از آن چهار معنای نزدیک به هم، یعنی: اصل، مرجع، جماعت و دین متفرع می‌شود» (ابن فارس، مقاييس اللغة، ج1، ص21).
شیخ طبرسی می‌گوید:
«امّی کسی است که ناآشنا به نوشتن است، چنین فردی را به یکی از چند دلیل، امّی می‌نامند: اول. از امّت به معنای خلقت گرفته شده باشد؛ یعنی کسی که بر خلقت و طبیعت اصلی خود باقی است. دوّم. مأخوذ از امّت به معنای جماعت باشد؛ يعني فردی که هم‌چون توده مردم با نوشتن سرو کار ندارد. سوّم. برگرفته از امّ باشد؛ یعنی کسی که به همان حالت و طبیعت که از مادر زاییده شده است، بماند» (طبرسي، مجمع البیان، ج 1، ص 144).
راغب اصفهانی می‌نویسد:
«امّی کسی است که نمی‌نویسد و نمی‌خواند. قطرب گوید: امّی از امّیه به معنای غفلت و نادانی گرفته شده است، بنابراین در مورد کسی که شناخت و معرفت اندک دارد، واژة امّی را به کار می‌برند؛ امّا این که چرا پیامبر اسلام را امّی نامیده‌اند، به اعتقاد برخی وي مانند توده مردم، اهل نوشتن نبود به نظر عده‌ای دیگر حضرت نمی‌نوشت و از روی کتابی نمی‌خواند و این فضیلتی برای او شمرده می‌شود، زیرا پیامبر(صلی الله علیه و آله) با توجه به حفظ قرآن و تضمینی که خداوند در مورد قرائت او داده بود «سَنُقرئُکَ فَلاتَنسی» (اعلی/ 6)، نیازی به کتابت و قرائت از روی کتاب نداشت. برخی دیگر هم معتقدند: امّی منسوب به امّ‌القری است؛ یعنی اهل مکه (راغب، مفردات في غريب القرآن، ماده، امّ).
علامه طباطبایی می‌نويسد:
«امّی منسوب به امّ است؛ یعنی فردی که نمی‌خواند و نمی‌نویسد، در حقیقت دلسوزی و مهربانی مادر نسبت به چنین فردی مانع از آن مي‌شود که کودک خود را برای آموزش و تربیت نزد معلم بفرستد و فقط خودش او را تربیت مي‌كند» (طباطبايي، المیزان في تفسير القرآن، ج 1، ص 215).
قاسمی نيز امّی را این گونه تفسیر می‌کند:
«کسی که دانش خود را از بشر نیاموخته است» (قاسمي، محاسن التأویل، ج7، ص 2869)
1) «الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِندَهُمْ فِي التَّورَاةِ وَالْإِنْجِيلِ...» (اعراف/ 157)؛ «(همان) كسانى كه از فرستادهى (خدا)، پيامبر درسنخوانده، پيروى مىكنند؛ آن (پيامبرى) كه (صفات) او را نزدشان در تورات و انجيل نوشته مىيابند ....».
بيشتر مفسران در تفسیر نوشته‌اند:
«امّی» از ماده «امّ» به معنی مادر یا امت به معنی جمعیت گرفته شده، لذا برخی آن را به معنی درس نخوانده و استاد ندیده می‌دانند؛ یعنی به همان حالتی که از مادر متولد شده، باقي مانده است برخی هم به معنی کسی مي‌دانند که از میان امت و توده مردم برخاسته است؛ نه از میان اشراف، مرفهان و جباران و عده‌اي به مناسبت این که مکه را «امّ القری» می‌گویند، این واژه را مرادف مکّی دانسته‌اند؛ البته هیچ مانعی ندارد که اين واژه اشاره به هر سه مفهوم باشد (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 6، ص 396 و 397).
آیت الله جوادی آملی در تفسیر آیه مي‌نويسد:
«این واژه کنایه از آن است که آن حضرت با این که مکتب نرفته و درس نخوانده، آموزگار صد مدرس شد وگرنه خود این صفت نشان کمال نیست (جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ج 5، ص 299).
2) «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلاَلٍ مُبِينٍ» (جمعه/ 2)؛ «او كسى است كه در ميان درسناخواندگان فرستادهاى از خودشان برانگيخت؛ كه آياتش را بر آنان مىخواند [و پيروى مىكند] و رشدشان مىدهد [و پاكشان مىگرداند] و كتاب [خدا] و فرزانگى به آنان مىآموزد؛ درحالى كه قطعاً، از پيش در گمراهى آشكارى بودند». علامه‌طباطبایی امّیین را به معنای کسانی می‌داند که نمی‌خواندند و نمی‌نوشتند (طباطبایی، حسین، همان، ج19، ص455) و منظور از این افراد هم قوم عرب است. طوسی و طبرسی همین معنا را از مجاهد و قتاده نقل کرده‌اند (طوسی، التبیان، ج10، ص4؛ طبرسی، مجمع‌البیان، ص 284).
آيت الله مكارم در تفسير نمونه امّیین را جمع امّی، به معنی درس نخوانده مي‌داند و تأکید می‌کند که امّی منسوب به امّ است؛ یعنی شخصی که مکتبی جز مکتب دامان مادرش ندیده است. وي (مکارم شیرازی، همان، ج24، ص106) نمی‌‌پذیرد که مراد از امّیین در این آیه، اهل مکه باشند؛ چرا که نه پیامبر اسلام تنها براي اهل مکه مبعوث شد و نه سوره جمعه در مکه نازل شد.
در بین مفسران اهل سنّت، طبری و فخررازی و بعضی دیگر آورده‌اند که مراد از امّیین در این آیه، قوم عرب است که نمی‌توانستند چیزی بخوانند یا بنویسند (فخر رازي، مفاتیح الغیب، ج 30، ص538).
3) «وَمَا كُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلاَ تَخُطَّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ» (عنکبوت/ 48)؛ «و پيش از اين (قرآن) هيچ كتابى نمىخواندى [و پيروى نمىكردى] و با دست راستت آن را نمىنوشتى؛ در صورتى كه (اگر مىخواندى و مىنوشتى) حتماً، باطلگرايان شك مىكردند».
اکثر مفسران شیعی معتقدند منظور آیه این است که تو پیش از نزول قرآن، نمی‌خواندی و نمی‌نوشتی؛ زیرا اگر می‌‌خواندی و می‌نوشتی، آنان که در پي تشکیک در صحت وحیانی بودن قرآن‌اند، با استناد به این پیشینه تو، درباره مطالب قرآن به شک می‌افتادند و میگفتند که این آیات ساخت توست (فیض کاشانی، تفسیر صافی، ج4، ص119؛ طباطبایی، ترجمه‌المیزان، ج 16، ص 207).
برخی نیز می‌گویند: مراد آیه این است که تو پیش از نزول قرآن نمی‌توانستی بخوانی یا بنویسی؛ زیرا اگر می‌توانستی بخوانی و بنویسی، اهل باطل در صحت مطالب قرآن به شک می‌افتادند؛ به عبارتی ديگر برخی از این آیه، نفی عادت پیامبر بر خواندن و نوشتن، پیش از نزول را فهمیده‌اند و برخی نیز عدم توانایی بر این امر را برداشت كرده‌اند (طوسی، التبیان، ص216؛ شبر، صفوه‌التفاسیر، ص605).
فخر رازی می‌نویسد: این یکی از معجزات پیامبر است که با وجود این که پیش از نزول قرآن، کتابی نخوانده و چیزی ننوشته بود، این کتاب آسمانی پر محتوا را آورد (فخر رازي، مفاتیح الغیب، ج 9، ص 64).
سید مرتضی می‌گوید: آیه دلالت می‌کند که پیامبر(صلی الله علیه و آله) قبل از نبوت، نوشتن نمی‌دانست؛ اما پس از نبوت، باید آشنایی پیغمبر(صلی الله علیه و آله) به خواندن و نوشتن تجویز کنیم؛ یعنی آن را احتمال دهیم (تاریخ قرآن، حجتی، ص197).
علاوه بر آیات شریفه قرآن کریم، دلایل روایی و تاریخی نیز اين موضوع را تأیید می‌نماید. خلاصه‌اي از اين دلايل را مرور مي‌كنيم.
در غزوه احد، عباس عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مکه بود و چون ابو‌سفیان با لشکر خود به قصد جنگ با حضرت از مکه روانه مدینه شد، عباس مردی از بنی غفار را به مزدوری گرفت تا پنهانی راه ده روزه را در سه شب طی کند و نامه‌ای را به پیغمبر(صلی الله علیه و آله) برساند. پیامبر در قبا بود و چون نامه عباس به او رسید، مهر از نامه بر گرفت و آن را به اُبیّ بن کعب داد تا بخواند. اُبیّ نامه را برای پیامبر خواند و رسول خدا از او خواست موضوع را پنهان دارد؛ در صورتی که اگر ایشان خواندن می‌دانست، چنین نامه پنهانی را به دیگری نشان نمی‌داد (صحیح، بخاری، المغازی، باب 17 و 20).
تمیم بن جراشه مي‌گويد: در وفد ثقیف بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) وارد شدیم تا اسلام بیاوریم. خواستیم نوشته‌ای بگیریم و در آن چند شرط بگنجانیم. ما می‌خواستیم ربا و زنا بر ما حلال باشد. با نوشته نزد پیغمبر(صلی الله علیه و آله) رفتیم. حضرت به خواننده نامه گفت که بخوان. چون به واژه ربا رسید، فرمود: دست مرا برآن بگذار. پس دستش را بر آن نهاد و فرمود «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا» و آن را پاک کرد (طبری، تاريخ، ج 3، حوادث سال نهم).
معادل انگلیسی واژه «امّی» در دائرة‌المعارف اسلام، «illiteracy» (دائرة‌المعارف اسلام، ص 492) و در دائرة المعارف قرآن به صورت کلمه اصلی «ummi» (دائرة المعارف قرآن، ص 606) وارد شده است. اربری گیوگور آورده است:
«طبق تفسیر رازی که محمد مردی بود که چیزی را از استادی یاد نگرفته بود و کتابی را نخوانده بود و در مکتب درسی شرکت نداشت، چون پیامبر(صلی الله علیه و آله) به طور طولانی در مکه بود و از آن‌جا خارج نشد تا در محل دیگری علمی را بیاموزد و مکه محل دانشمندان نبود، بنابراین خدا درهای علم و دانش را بر قلب او گشود»؛ لذا واژه «امّي» را گاهي متون انگلیسی به صورت «unlearnd» (دائرة المعارف اسلام، ص 496) نیز ترجمه کرده‌اند. به نظر می‌رسد این ترجمه برای واژه امی بهتر باشد، زیرا حضرت با این که مکتب و استاد ندیده بود، از علوم اولین و آخرین آگاه بود و به عبارت دیگر علم ایشان «لدنّی» بود.
عده‌ای از خاورشناسان گمان برده‌اند وصف «امّی» با دانستن خواندن و نوشتن منافاتی ندارد و پیامبر خوانا و نویسا بود. برخي ديگر مشرکان و بت‌پرستان را «امّیون» می‌دانند و دلیلشان هم جمله «ummat ha olam» است که عبرانیان بر غیر خود اطلاق می‌کردند و گفته‌اند واژه «امت» به معنی جماعت بزرگ و توده مردم از واژه «ummetha»ی سریانی است (shorter. P. 764 .Horovitz: S.51. Buhl – shaeder: Das Leben muhammeds. Leipzi« 1930 . S . Nolddeke I. S. 14) هود خود را بنی‌اسرائیل و غیر عبرانیان را معمول «ا«oy» و جمع آن ««oyim» می‌خوانند.
بعضی از مستشرقان واژه «امّیین» را عربی «گوی و گوییم» می‌دانند. بدین ترتیب یهود همسایگان عرب خود را «امّی» می‌خواندند و منظورشان جهل به قرائت و کتابت نبود؛ بلکه بیشتر مفهوم بیگانه و ««oyim» مورد نظرشان بود.
اين خاورشناس فرانسوی می‌نویسد:
«در ظاهر به نظر می‌رسد که هیچ کسی در مکه به این نمی‌اندیشید که به حضرت محمد نوشتن و خواندن بیاموزد. در آن زمان، هنر نگارش و خواندن، به نظر عرب‌ها اهمیتی نداشت، از این‌رو در قبیله قریش بیش از هفده نفر خواندن و نوشتن را نمی‌دانستند. معلوم نیست شخص حضرت چیزی نوشته باشد. او پس از نبوت، نويسنده ویژه داشت. با این وجود، معروف‌ترين و مشهورترین کتاب عربی بر زبان او جاری شد و نکات ظریف امور گوناگون را بهتر از مردم آموزش ديده، می‌دانست» (دورانت، ویل، قصه الحضاره، ج 13، ص 21 و 22).
بررسي: این که پیامبر(صلی الله علیه و آله) پیش و پس از بعثت چیزی ننوشت و با سوادترین و داناترین فرد به امور گوناگون بود، به قطع درست است؛ اما در مورد این که نگارش و خواندن در نظر عرب‌ها اهمیتی نداشت و در میان قریش بیش از هفده تن توان خواندن و نوشتن نداشتند، باید گفت مطلب به این‌گونه نیست؛ زیرا تعداد افرادی كه توانایی خواندن و نوشتن داشتند، بیش از این‌ها بود (جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ص 107 و 108).
توماس کارلایل مورخ و فیلسوف و خاورشناس انگلیسی می‌نویسد:
«چیز دیگری که نباید فراموش کنیم، این است که پیامبر هرگز درس‌هایی را نزد استادی فرا نگرفت. در آن زمان صنعت خط و نگارش تازه میان مردم عرب پیدا شده بود و من معتقدم حقیقت این است که حضرت محمد با نگارش و خواندن آشنا نبود و هر آن چه فرا‌گرفته بود، زندگی در صحرا و تحمل شرایط زیست در آن‌جا بود» (کارلایل، توماس، الابطال، ترجمه محمود السباعی، ص 54).
وي در جای دیگر معتقد است که خداوندگار عالم، آموزگار بزرگ محمد است. وي می‌نویسد:
«... او بزرگ مردی است که خداوند به او علم و حکمت آموخته، پس بر ما واجب است که به او گوش فرا دهیم» (زمانی، قرآن و مستشرقان، ص 108، به نقل از: «الابطال»).
بررسي: به نظر مي‌رسد ديدگاه توماس کارلایل و ویل دورانت با نظر اکثر علمای اسلام یکی است و از این جهت بر ديدگاه اين دو می‌توان مهر تأیید نهاد.
اين خاورشناس انگلیسی در کتاب «عذر به پیشگاه محمد و قرآن» می‌نویسد:
«در مورد تحصیل و فراگیری دانش، آن گونه که در جهان رواج دارد، همگان معتقدند که حضرت درس نخواند و چیزی نیاموخت، مگر آن چه در قبیله قریش رواج داشت» (قمیحا، دفاع عن حضره الرسول المصطفی من طریقی السنه والشیعه، ص 356).
بررسي: در نظر ما نیز همان گونه که قرآن و روایات بیان کرده‌اند، پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) پیش از نزول چیزی نخوانده و ننوشته است.
کنستان ویرژیل گیورگیو خاورشناس رومانیانی مي‌نويسد:
«علت این که قرآن به تدریج نازل شد به طوری که در سوره 25 قرآن به اسم فرقان، آیه 32 ذکر گردیده، این است که حضرت محمد بتواند آیات قرآن حفظ کند و آن را به خاطر بسپارد و دیگر این که آیات قرآن به اقتضای زمان، حوادث و لزوم وضع قوانین جدید، نازل می‌گردید. پیغمبرانی که قبل از محمد کتاب آسمانی آوردند، امی یعنی بی‌سواد نبودند، لذا کتاب آسمانی یک مرتبه بر آنها نازل شد، ولی حضرت محمد امی بود و به همین جهت، آیات به تدریج بر وی نازل می‌گردید که بتواند تمام آنها را به خاطر بسپارد» (ویرژیل محمد پیامبری که باید از نو شناخت، ص 68).
وي در جای دیگر می‌نویسد:
«حضرت محمد سواد نداشت و نزد هیچ آموزگاری درس نخوانده بود» (همو، ص 45).
وي بار دیگر همین سخن را تکرار می‌کند و می‌نويسد:
«با این که پیامبراسلام(صلی الله علیه و آله) امی بود، در اولین آیات که بر وی نازل شده صحبت از قلم و علم یعنی نوشتن و نویساندن و فرا گرفتن و تعلیم دادن است. هیچ دینی را نمی‌توان یافت که مبدأ آن علم و معرفت این قدر ارزش و اهمیت داشته باشد ...» (زمانی، ص 106).
بررسی: اعتقاد این خاورشناس مبنی بر این که پیامبر پیش از بعثت بی‌سواد بود و نزد هیچ استادی درس نخوانده بود، درست است، اما روش و استدلالش نادرست به نظر مي‌رسد؛ چرا که امّی بودن پیامبر با معنایی که او اراده کرده است، نمی‌تواند دلیلی برای نزول آیات قرآن به صورت تدریجی باشد؛ زیرا خود قرآن دلیل تدریجی بودن نزولش را در آیه 106 سوره اسرا بیان می‌کند و می‌فرماید:
«وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلاً»؛ «و قرآن، (آيات) آن را از هم جدا كرديم، تا آن را با درنگ بر مردم بخوانى؛ و آن را (بهتدريج) كاملاً فرو فرستاديم».
لذا می‌توان گفت، بنا بر نظر مفسران، حکمت تدریجی بودن نزول قرآن، با درنگ خواندن آن بر مردم است. آیت الله معرفت در این باره می‌نویسد:
«حکمت تدریجی بودن نزول قرآن این است که آنان احساس کنند همواره مورد عنایت خاص پروردگار قرار دارند و پیوسته رابطه آنان با حق تعالی بر قرار است و دل گرمی آنان تداوم داشته باشد» (معرفت، محمد هادی).
قرآن حکمت تدریجی بودن خود را به این گونه بیان مي‌كند:
«كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلاً»؛ (فرقان/ 32)، «اينگونه (قرآن را به تدريج فرو فرستاديم) تا دل [سوزان] تو را بدان استوار گردانيم، در حالى كه آن را كاملاً مرتب و آرام (بر تو) خوانديم».
این امر نشان میدهد که آرامش یافتن وجود پیامبر(صلی الله علیه و آله) و استوار شدن قلب ایشان، هدف دیگر نزول تدریجی بود. این آیه، همان آیه‌ای است که کنستان ویرژیل گیورگیو با استناد به آن، سعی داشت دلیل نزول تدریجی قرآن را به دست آورد، ولی عبارت «لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ» به هیچ روی تفسیر وی را بر نمی‌تابد؛ زیرا او معتقد است پیامبر(صلی الله علیه و آله) امّی می‌باشد و از این‌رو آیات به صورت تدریجی بر ایشان فرو فرستاده مي‌شد؛ در حالی که ارتباطی بین عدم نخواندن و ننوشتن و تدریجی بودن نزول قرآن وجود ندارد.
با این توضیح روشن می‌شود که به اعتقاد این مستشرق رومانیایی، پیامبر(صلی الله علیه و آله) پیش از بعثت بی‌سواد بود و توانايي خواندن و نوشتن نداشت و این دیدگاه بسیاری از اندیشمندان شیعه نیز می‌باشد.
«ادوارمونتیه» خاورشناس فرانسوی و «آماری» مستشرق ایتالیایی و «کازیمریسکی» خاورشناس لهستانی‌اند و رژی بلاشر آنان را از افرادی می‌داند که واژه امّی را به عنوان یکی از صفات پیامبر(صلی الله علیه و آله) به معنای «پیامبر ناتوان بر خواندن و نوشتن» گرفته‌اند (بلاشر، در آستانه قرآن، ص 21).
بررسي: با توجه به این مسأله که مونتیه و آماری امّی بودن را به صورت مطلق به کار برده‌اند، می‌توان گفت منظورشان ناتوانایی پیامبر پیش و بعد از بعثت است که اين نظر با برداشت بعضی از مفسران و علماي شیعه هم‌خوان است؛ زیرا به عقیده برخی دیگر از اندیشمندان مسلمان توانایی خواندن و نوشتن که نوعی کمال است، هم‌زمان با نبوت به رسول الله افاضه شد.
آرمسترانگ خاورشناس آمریکایی می‌نویسد:
«قرآن محمد را امی یعنی بی‌سواد می‌خواند، ولی هدف قرآن از تکیه بر امی بودن پیامبر، القا وحی بودن پیام الهی است. بعضی از محققان غربی بر این باورند که محمد(صلی الله علیه و آله) چون تاجر بوده، حتماً خواندن و نوشتن را می‌دانسته است و هدف از امی بودن نامیدن او، نه بی‌سواد بودن خود است، بلکه او را پیامبر افرادی معرفی می‌نماید که دارای کتاب نیستند. بدین ترتیب لغت امی به معنای «غیر‌یهودی» ترجمه می‌شود... . هیچ سند تاریخی دقیقی از این که محمد می‌توانسته بنویسد و بخواند وجود ندارد» (آرمسترانگ، کارل، زندگی نامه پیامبراسلام، ترجمه کیانوش حشمتی، تهران، انتشارات حکمت، 1383، ص 113 و 114).
بررسي: محمد رشيد رضا، شیخ محمد عبده، آیت الله خویی و آیت الله ضیا آبادی نيز همین نظر دارند؛ اما اعتقاد افرادي چون آیت الله معرفت، استاد مطهری و... اين است که پیامبر بعد از بعثت توانست بخواند و بنويسد.
کنت هنری دی کاستری می‌نویسد:
«محمد(صلی الله علیه و آله) نمی‌خواند و نمی‌نوشت؛ بلکه او امّی بود» (خیر الدرع، محمد، نبی الاسلام شخصیته، حیاته، رسالته فی عرض جدید علی اضواء العلم والفلسفه والتاریخ، ص 68).
بررسي: طبق دیدگاه وی پیامبر در تمام عمر ناتوان از خواندن و نوشتن بود؛ در حالی‌که این ناتوانی تنها در خصوص دوران پیش از بعثت پذیرفتني است. شاید كسی بگوید که این خاورشناس از توانایی یا ناتوانی پیامبر سخن به میان نمي‌آورد بلکه مي‌گويد که ایشان نخواند و ننوشت.
در پاسخ ميگوييم: اولاً او نظر دقیقی ارائه نکرده و منظور خود را واضح بیان نداشته است. ثانیاً آوردن لفظ امی در کلام او نشان میدهد که منظورش از نخواندن و ننوشتن، ناتواني بر این دو امر است؛ زیرا افرادی که معتقد به ناتواني پیامبر بر این دو امرند، از واژه امی به عنوان یک لغت معادل و مترادف برای شخص ناتوان از خواندن و نوشتن بهره می‌گیرند.
اين مستشرق فرانسوی می‌نویسد:
با این که محمد امی بود در اولین آیات که بر وی نازل شده، صحبت از قلم و علم، یعنی نوشتن و نویساندن و فراگرفتن و تعلیم دادن است. در هیچ یک از ادیان بزرگ این اندازه برای معرفت قايل به اهمیت نشده‌اند و هیچ دینی را نمی‌توان یافت که در مبدأ آن، علم و معرفت این قدر ارزش و اهمیت داشته باشد. اگر محمد یک دانشمند بود، نزول این آیات در غار حرا تولید حیرت نمی‌کرد؛ چون دانشمند قدر علم را می‌داند، ولی او سواد نداشت و نزد هیچ آموزگاری درس نخوانده بود. من به مسلمانان تهنیت می‌گویم که در مبدأ دین آنان، کسب معرفت، این قدر با اهمیت تلقی شده است» (لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ص 119 تا 120).
اين دسته گاه بر اساس دلايل و شواهدی و بیشتر بدون دلیل و استدلال معتقدند كه پیامبراکرم خواندن و نوشتن می‌دانست. اين عده در پی این پیش فرض اشتباه، دچار اشتباه‌ها و مغالطه‌های دیگری در مورد قرآن شده‌اند. در این قسمت آراي این دسته را بررسی مي‌كنيم.
«آلویس‌اسپرینگر» خاورشناس اطریشی است دکتر رامیار درباره او می‌نویسد:
«اسپرینگر از کسانی است که معتقد بود پیامبر خواندن و نوشتن می‌دانست وحتی کتاب‌هایی به نام اساطیر الاولین و صحف ابراهیم را درباره عقاید و ادیان و داستان‌های گذشتگان خوانده بود». (رامیار، تاریخ قرآن، ص 507).
وي در جلد اول کتابش با عنوان «زندگانی و اعتقاد محمد» می‌نویسد:
«اهل جزیرة‌العرب پیش از محمد به دو گروه اهل کتاب و بت‌پرستان تقسیم می‌شدند. اهل کتاب از یهود، نصاری و صابئین تشکیل می‌شدند و آنان قبیله‌هایی بودند که بر آنها وحی نازل شده بود؛ در حالی‌که بت‌پرستان بهره‌ای از وحی آسمانی نداشتند» (البدوی، دفاع عن القرآن ضد منتقدیه، عبد الرحمان، ص 14).
او در جلد دوم کتابش هم می‌نویسد: «امّی با بت‌پرستان هم معنا می‌باشد» (همو).
بررسي:
مبنای اعتقاد اسپرينگر «توانایی پیامبر بر خواندن و نوشتن پیش از بعثت» است و این پذیرفتني نيست چون پیامبر، به نقل آیات و روایات، پیش از بعثت بر این دو امر توانا نبود. دلایل «امّی» بودن پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ناتواني او قبل از بعثت، به استناد آیات و روایات حتمی است؛ به گونه‌ای که نمی‌توان در این باره شکی روا داشت و بسیاری از خاورشناسان هم این مسئله را تأیید كرده‌اند. اسپرینگر معتقد است كه پیامبر عقاید و داستان‌های امت‌ها و ادیان پیش از خود را خوانده است؛ در حالي که آیات قرآن (عنکبوت/ 48) به روشنی خلاف این مطلب را نشان می‌دهند. «وَمَا كُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلاَ تَخُطَّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ»؛ «و پيش از اين (قرآن) هيچ كتابى نمىخواندى [و پيروى نمىكردى] و با دست راستت آن را نمىنوشتى؛ در صورتى كه (اگر مىخواندى و مىنوشتى) حتماً، باطلگرايان شك مىكردند».
اشتباه دیگر او اين است که تصور کرده عبارت اساطیر الاولین در آیه پنجم سوره فرقان، نام کتابی است؛ در حالی که به نوشته مرحوم رامیار «صرف نظر از آن که قرآن ذکر می‌کند که قریش از روی استهزاء، گفتار پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) را افسانه‌های گذشتگان می‌خواندند، اگر کتبی به این نام‌ها وجود داشت، معاندین پیامبر میگفتند. هیچ معقول نیست که پیغمبر آن‌چه را که در کتب دیگر بوده به خود نسبت دهد و بعد نام آن کتب را هم ذکر نماید» (رامیار، تاریخ قرآن، ص 507).
آیه شریفه می‌فرماید:
«وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاؤُوا ظُلْماً وَزُوراً، وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلاً»؛ (فرقان/ 4ـ5) «و كسانى كه كفر ورزيدند گفتند: «اين [كتاب] نيست جز دروغى بزرگ كه آن را بربافته است و گروهى ديگر او را بر اين (كار) يارى داده‌اند.» و به يقين، (با اين سخن،) ستم و باطلى را آوردند، و گفتند: (اينها) افسانههاى پيشينيان است، در حالى كه آنها را نوشته است و آن (افسانهها)، صبحگاهان و عصرگاهان [و شب هنگام] بر او ديكته مىشود».
1ـ فاعل و گوینده تهمت «وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا» است؛ یعنی کفار عرب این تهمت را به پیامبر زدند و گفتند این قرآن نیست؛ مگر کلامی منحرف از وجهی‌ای که باید داشته باشد، چون کلام خود محمد است که به خدا نسبت داده است.
2ـ واژه اساطیر جمع اسطوره است که به معنای خبر نوشته شده است؛ ولی بیشتر در اخبار خرافی به كار مي‌رود و با واژه اکتباب، نوشتن را به حضرت نسبت داده‌اند، با این که می‌دانستند حضرت نوشتن نمی‌داند، از باب مجاز، و یا از این باب است که داده باشد دیگران بنويسند هم‌چنان که امیری می‌گوید من به فلانی چنین نوشتم، با این که منشی او به دستورش نوشته است. به شهادت این که دنبالش گفتند: فهی تملی علیه بکره واصیلاً، پس این قرآن صبح و شب بر او املا می‌شود؛ زیرا اگر خودش نویسنده بود، دیگر املا معنا نداشت.
بعضی دیگر از مفسران گفته‌اند: اصلاً کلمه اکتباب به معنی استکباب است؛ یعنی این که از کسی بخواهد برایش بنویسد (طباطبايي، همان، ترجمه، ج18، ص256). به عبارت دیگر، آیه دوم در پی تبیین و بیان آیه اول است که منظور از افک اين است که آن قوم، اساطیری قدیمی برایش می‌نویسند و املا می‌کنند تا حفظ شود، آن‌گاه او به عنوان کلام خدا برای مردم می‌خواند، بنابراین، آیه توانایی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را بر خواندن و نوشتن نشان نمی‌دهد؛ بلکه این نوع برداشت غلط اسپرینگر ناشی از بد فهمی او از آیه است؛ زیرا:
اول) کتابی به نام اساطیر الاولین وجود ندارد؛
دوم) تمام آیه شریفه قول کفار است؛ نه این‌که جمله «اکتتبها فهی تملی علیه» تا آخر پرسش انکاری خدا از اساطیر الاولین باشد و قبل از آن از کفار؛ زیرا این معنا با سیاق درست در نمی‌آید (همو).
نولدکه خاورشناس آلمانی، نويسنده کتاب «تاریخ قرآن» (قدیمی‌ترین کتاب موجود در خصوص تاریخ قرآن‌کریم) و متخصص زبان‌های سامی، لغات شرقی و آرامی بود. با این‌که نزديك به یک قرن از انتشار کتابش می‌گذرد، هنوز هم نقدهای مفصلی بر آرا‌ی تندش به نگارش در مي‌آيد. محققان علوم‌قرآنی معتقدند تمام تحقیقاتی که بعد از نولدکه درباره قرآن کریم نوشته شده؛ به گونه‌اي از آرا و اندیشه‌های او تأثیر پذیرفته‌اند (ربیعی آستانه، معرفی چند اثر برجسته مستشرقان، بینات، ش30). به اعتقاد نولدكه واژه «امّی» به عنوان صفت پیامبر، نشان نمی‌دهد که ایشان با خواندن و نوشتن نا آشنا بود، بلکه بدین معناست که ایشان با کتاب های ادیان پیش از خود آشنایی نداشت و آنها را نخوانده بود (رضا، محمد رسول الله، ص 57).
با این‌که تمامی مفسران و مترجمان قرآن مجید، واژه «اقرء» در آغاز سوره علق را به معنی «خواندن» گرفته‌اند؛ ولی نولدکه برای نخستین بار در تاریخ قرآن کلمه «اقرء» را در آغاز سوره علق به معنی «وعظ و تبلیغ» گرفت؛ نه خواندن (ربیعی، همان).
نولدکه به این نتیجه می‌رسد که «امّی» بر جهل پیامبر و ناتواني وي بر خواندن و نوشتن دلالت نمی‌کند، بلکه تنها نشان میدهد که وي کتب عهدین را نمی‌شناخت.
بررسي:
1ـ ترجمه وي از «اقرء» بر خلاف همه مفسران، لغت‌دانان عرب و خلاف قرآن است و چنين معنايي در هیچ کتاب تفسیری و روایی نیامده است. ایشان برای ترجمه‌اش و بر ادعايش مبنی بر این که «پیامبر با خواندن و نوشتن آشنا بود، ولی کتب مقدس را نخوانده است» دليلي نياورده است.
2ـ در رد ادعای دوم او (غیر امّی بودن رسول خدا) می‌گوییم: صنعت خط کمی قبل از ظهور اسلام و تازه وارد جزیره العرب شده بود و اوضاع و احوال محیط آن روز حجاز چنان بود که اگر کسی خواندن و نوشتن می‌دانست، معروف عام و خاص می‌شد. افرادی که مقارن ظهور اسلام این صنعت را می‌دانستند ـ در مکه و مدینه ـ معروف و انگشت شمار بودند، لذا نامشان در تاریخ ثبت شده است. اگر رسول خدا در زمره آنان می‌بود، به قطع به این صنعت شناخته می‌شد و چون اسمی از حضرت برده نشده است، معلوم می‌شود كه با خواندن و نوشتن سر و کار نداشت.
در انتها باید گفت مستشرقان به خاطر پیش فرض‌ها و مبانی اشتباه، دچار خطاهاي پي‌درپي می‌شوند، مثلاً نفهميدن درست واژه «امّی» باعث شده است نولدکه در کتاب تاریخ قرآن، مصادر خارجی برای قرآن کریم در نظر بگیرد و به غلط اظهار کند که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در قصص قرآنی از معارف مسیحی و یهودی که به صورت شفاهی به اعراب منتقل شده بود، تأثير پذيرفت.
گوستاو ویل خاورشناس آلمانی به پیروی از نولدکه معتقد است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) با خواندن و نوشتن آشنایی داشت؛ ولي پیش از بعثت، کتب یهود و نصاری را نخوانده بود. در کتاب «تاریخ القرآن» عبد الصبور شاهین در مورد یکی از دستاوردهای پژوهش ویل آمده است: او با نظر به آیه شریفه «وَمَا كُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلاَ تَخُطَّهُ بِيَمِينِكَ» چنین نتیجه‌ای مي‌گيرد و با توجه به ریشه «تتلو» (ت ل و) مي‌گويد: تلاوت به معنی اتصال و تقریر شفاهی است.
منظور ویل از کتاب در آیه، «کتاب آسمانی» می‌باشد و معنای آیه این است که پیامبر پیش از بعثت هیچ کتاب آسمانی را نخوانده و از روی آن ننوشته بود، پس نمی‌توان از آیه استنباط کرد که وي پیش از بعثت ناتوان از خواندن بود.
بررسي:
همان جواب به نولدکه در اين جا تکرار می‌شود؛ به علاوه استدلال او از جهت ديگر هم ضعیف است؛ زیرا واژه «تلاوت» در آیه، به معنی عرض و تقریر شفاهی نیست؛ بلکه منظور «خواندن با صدای بلند» است؛ به گونه‌اي که دیگران هم بشنوند؛ چه از روی کتاب باشد يا حفظ و مراد در این آیه، به قرینه مقام، همان طریقت اول است (طباطبایی، همان، ج20، ص218). علاوه بر آن، ویل عبارت «ولاتخطه بیمینک» را در نظر نگرفته است که از لحاظ دلالت بسیار روشن است و بدون تردید دلالت دارد که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) کتب یهود و نصاری را نخوانده بود و چیزی نمي‌نوشت. آيه با این توجیه، هیچ پیوندی با موضوع آشنایی یا ناآشنایی پیامبر(صلی الله علیه و آله) با خواندن و نوشتن ندارد (حجتی، تاریخ قرآن، ص190).
پاسخ دیگر به ویل این است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) پیش از بعثت نه تنها کتب آسمانی، بلکه هیچ نوشته‌ای را نخوانده و رونویسی نکرده بود. واژه «کتاب» تنها به معنی کتاب نیست، بلکه قرآن کریم واژه «کتاب» را در موارد دیگری هم به کار برده؛ ولی معنای «مکتوب» را اراده كرده است، مانند «فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمينِهِ فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُا كِتَابِيَهْ» (حاقه/ 19). آیاتي از اين دست در قرآن زياد به چشم می‌خورد (اسراء/ 71؛ نمل/ 29؛ نور/ 33؛ انعام/ 59).
پس واژه کتاب در آیه 48 سوره عنکبوت، شامل هر نوع «مکتوب» (کتاب يا نوشته) می‌باشد؛ بنابراین از آیه مذکور نمی‌توان دریافت که پیامبر(صلی الله علیه و آله) تنها کتب پیشینیان را نخوانده و از روی آنها رونویسی نکرده بود، لذا احتمال خواندن و نوشتن پیش از بعثت و پیرو آن، توانایی ایشان بر خواندن و نوشتن منتفی مي‌شود. ویل در رأی خود دچار تردید و تحیّر است، چون ادله و شواهد متعارضی را در برابر خود می‌بیند که برخی از آنها مؤیّد امّی بودن پیامبر است و برخی دیگر از این شواهد، امّی بودن را نفی می‌کند و او نتوانسته است بین «اقرء» و «امّی» بودن جمع کند.
رژی بلاشر خاورشناس شهیر فرانسوی و صاحب تألیفاتی چون «در آستانه قرآن»، «در آمدی بر قرآن»، «ترجمه قرآن به ترتیب موجود»، و «ترجمه قرآن به ترتیب نزول» است. می‌توان گفت وي در بین خاورشناسان، تنها کسی است که در بحث «امّی» بودن پیامبر(صلی الله علیه و آله)، سخنان خود را با استدلال و دلیل بیان كرده است؛ بنابراین می‌توان راجع به اظهارهاي او بیشتر به بررسی و نقد نشست.
بلاشر در کتابش (در آستانه قرآن) پرسشي در مورد این‌که «آیا حضرت محمد با خواندن و نوشتن آشنا بوده یا نه»، مطرح می‌کند و مي‌گويد: این پرسش در رابطه با موضوع بحث او، بسیار مهم و جدی می‌باشد و تاکنون پاسخ‌های متفاوتی به آن داده شده است. وي در ادامه می‌گوید:
امروز دیدگاه ثابت میان مسلمانان اين است که محمد(صلی الله علیه و آله) هرگز با این دو امر آشنایی نداشت، سپس تأکید می‌كند که این دیدگاه، بر خبری قدیمی تکیه دارد که در علم تفسیر رواج یافته است و این نظر، اشتقاق واژه امی، به ویژه در مورد تعبیر «النبی الامی»، را به معنای «فردی که ناتوان از خواندن و نوشتن است» بر می‌‌گرداند (شاهین، تاریخ القرآن، ص 248، Introductian amcoram Edit 1959).
او در ادامه می‌نویسد: واژه «امیین» در آیه دوم سوره جمعه «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلاَلٍ مُبِينٍ» و در بسیاری از آیات دیگر ، به معنای «عرب‌های مشرک» می‌باشد که بر خلاف یهویان و نصاری، از وحی بی‌بهره بودند؛ به همین دلیل در جهل و ناآگاهی نسبت به شریعت خداوند به سر می‌بردند.
او معتقد است که اخبار فراوانی در تفسیر طبری هست که به ابن‌عباس نسبت داده شده است و این معنا را تأیید می‌کند، سپس نتیجه می‌گیرد که «النبی الامی» به معنای پیامبر جاهل و بی‌سواد نیست؛ بلکه به معنای پیامبر بت‌پرستان است. بلاشر تصریح می‌کند که صفت «امّی» از واژه عربی «امه» مشتق شده است و به قطع به واژه عبری «امت‌ها عولام»؛ یعنی «امم العالم» (امت‌های جهان)، به معنی بت‌پرستانی که یهود و نصاری آنها را می‌شناسند، باز می‌گردد (همو).
بلاشر با استناد به خبر صلح حدیبیه و اخبار وصیت، پیامبر(صلی الله علیه و آله) را پیش از بعثت تواناي بر خواندن و نوشتن معرفی کند و می‌نویسد: در خبر حدیبیه آمده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) و سهیل، فرستاده مکه، پیمانی بستند. وقتی کاتبش را فرا خواند و شروع به املاي بسم الله الرحمان الرحیم کرد، سهیل همان لحظه پیامبر را آگاه کرد و گفت: همان گونه که قبلاً می نوشتی بنویس و بنویس باسمک اللهم.
بلاشر با استناد به این سخن، نتیجه می‌گیرد که سهیل به برخی نوشته‌هایی که محمد پیش از هجرت از مکه و چه بسا پیش از بعثت، به دست خویش مي‌نوشت، اشاره می‌کند (همو) و در ادامه مي‌گويد: مهم‌تر از این‌مطلب، مجموعه اخباری است که پیامبر در حال احتضار، استخوان شانه شتر یا تکه پوستی یا مرکبی خواست تا وصیت سیاسی خود را بنویسند. بلاشر در نهایت با استناد به قرینه‌هایی، پیامبر(صلی الله علیه و آله) را پیش از بعثت توانمند بر خواندن و نوشتن معرفی می‌کند.
سومین دلیل بلاشر اصطلاحات تجاری بسیاری است که در قرآن یافت می‌شود. او معتقد است كه چون محمد در آغاز حساب‌دار خدیجه بود، پس بی‌گمان می‌توانست محاسبات خود را روی کاغذ بیاورد و با خواندن و نوشتن ناآشنا نبود. علاوه بر این، ادله‌ای در دست است که بر اساس آنها عده‌ای از خاندان پیغمبر(صلی الله علیه و آله) و وابستگان او مانند ابو‌طالب، عموی پیامبر و علی بن ابیطالب پسر عموی حضرت از خواندن و نوشتن بی‌نصیب نبودند (مقدمه بر قرآن، بلاشر، ص 11ـ 6). بلاشر پس از این مقدمات، می‌نویسد: قرائن و شواهد موجود دلالت دارد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) با خواندن و نوشتن آشنا بود.
بررسی:
موضوع درس نخواندن پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) که مورد اجماع مفسران مسلمان است، از اوايل قرن بیستم، بحث‌هایی را میان خاورشناسان برانگیخت؛ همان گونه که بعد نشان خواهیم داد، بسیاری از مستشرقان به این موضوع اذعان دارند؛ اما مشکل آنها این است که نمی‌توانند به سادگی درک کنند که چگونه امر به قرائت در آغاز سوره علق (اقرا)، با «امی» بودن پیامبر(صلی الله علیه و آله) سازگار است؟
خاورشناسان «امی» بودن پیامبر را به پیروی از پیش داوری‌های رایج میان مسیحیان، نقصی بر کمال حضرت می‌پنداشتند. از میان مترجمان فرانسوی، نخستین کسی که در این باب به اجتهاد پرداخت، بلاشر بود. او در «درآمدی بر قرآن» و «ترجمه قرآن» و سرانجام در «معمای محمد(صلی الله علیه و آله)» دلايل خود را بر اثبات این که پیامبر خواندن و نوشتن می‌دانست، اقامه کرد. ممکن است این دلايل کسانی را که با زبان عربی آشنا نیستند، متقاعد کند؛ به ويژه که بلاشر براي اثبات نظرش به بخاری، ابن‌سعد و ابن‌عباس هم استناد جسته است. با این همه استدلال وي در برابر تحلیل علمی تاب نمی‌آورد.
اولاً) وی معتقد است که مراد از «امّی» در قرآن «درس ناخوانده» نیست؛ بلکه همان‌گونه که در تاریخ آیین یهود، مشرکان و غیریهودیان را ««entils»، و پطروس قدیس را «A potre des «entils» می‌خواندند، اعراب بت‌پرست دوره جاهلی نیز «امی» نامیده شده‌اند؛ بنابراین عبارت «النبی الامی»؛ یعنی «پیامبر مبعوث بر بت‌پرستان» (ترجمه قرآن بلاشر، ص 194؛ حاشیه در آمدی بر قرآن، ص 12ـ 8).
باید اذعان داشت كه این تعبیر، مفهوم صریح «النبی الامی» را تغییر میدهد؛ زیرا بر خلاف آن‌چه در عبارت «Apotre des «entils» آمده، «النبی» بر «الامی» اضافه نشده است تا بتوان آن را به «پیامبر مبعوث بر بت‌پرستان» ترجمه کرد . این دو واژه صفت و موصوف‌اند و در این صورت اگر «امی» را به معنای «مشرک» بگيريم؛ چنان‌که مردم دوره جاهلی را بدان متصف می‌کنیم، باید در مجموع دو واژه را به «پیامبر بت‌پرست» ترجمه کنیم که این نوع ترجمه کاملاً غلط است و نقض غرض تعالیم اسلام خواهد شد.
ثانیاً) بر فرض که این توجیه را به زحمت در مورد آیه دوم سوره جمعه بپذیریم؛ ولی واژه «امی» در آیه «الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً...» وصف خود پیامبر است؛ یعنی حضرت رسول خود نیز امّی بود و ناآشنا به خواندن و نوشتن و طبق آیه «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ...» بر مردمی مبعوث گشت که آنها نیز از خواندن و نوشتن بی‌بهره بودند (حجتی، همان، ص 190).
آن‌چه اساس الهی و آسمانی بودن این کتاب مقدس را تأیید می‌کند، همین نکته است که قرآن بر پیامبر امّی نازل شد و همین «امي بودن و ناآشنایی با خواندن و نوشتن»، بزرگ‌ترین سدّی بود که میان آموزه‌هاي وی و تورات و انجیل جدایی ایجاد می‌کرد و مانع از آن مي‌شد كه رسول خدا در مورد سرمایه الهی خود، از کتب یهود و نصاری ياري بگيرد و همین شگفتی انسان را بر می‌انگیزد که چنين فردي چگونه دارای شکوه و عظمت مقام رسالت شده است (همو).
امروزه ما می‌بینیم كه مستشرقان برای از بین بردن این سدّ تلاش می‌کنند پیامبر(صلی الله علیه و آله) را غیر امی جلوه دهند و نتیجه بگیرند که آموزه‌هاي قرآن همان مطالب تورات و انجیل است که پیامبر از یهودیان و مسیحیان فرا گرفت. بلاشر با پیش فرض نادرست خود، همین اعتقاد را دارد و می‌نویسد:
«تشابه قصص قرآنی با قصص یهودی و مسیحی، تقویت می‌کند که قرآن، کتاب بشری و متأثر از عوامل خارجی است؛ به ویژه در سوره‌های مکّي کاملاً
روشن است كه از معارف مسیحیت متأثر شده است» (سالم الحاج، نقد الخطاب الاستشراقی).
از نظر بلاشر دو حدیث اخیر گوياي آن است که رسول خدا به نوشتن آگاهی داشت، ولی باید توجه داشت که محتوای این دو حدیث هیچ صراحتی ندارند که شخص رسول خدا چیزی نوشته باشد.
براي روشن شدن ماجرای صلح حدیبیه، آن را از زبان طبری نقل می‌کنیم:
«وقتی متارکه حدیبیه پیش آمد، برای تنظیم پیمان متارکه، حضرت به علی بن ابیطالب فرمود که پیمان را بنویسد و فرمود: بنویس «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»؛ ولی سهیل بن عمرو فرستاده قریش اعتراض کرد و بالاخره قرار شد كه «بسمک اللهم» بنویسد. سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: این است آن‌چه محمد رسول الله و سهیل بن عمرو موافقت کردند؛ ولی سهیل باز هم اعتراض کرد و گفت: اگر ما گواهی می‌دادیم که تو رسول الله هستی، دیگر جنگ نمی‌کردیم. پس باید بنویسد محمد بن عبدالله.
پیغمبر فرمود: من هم رسول الله هستم و هم پسر عبدالله، سپس به علی(علیه السلام) گفت که عبارت را حذف کند؛ ولی علی گفت: قسم به خدا که من هرگز آن را حذف نخواهم کرد. رسول خدا نامه را گرفت و او نوشتن نمی‌دانست (لا یحسن ان یکتب، درست یا خوب) و به جای رسول الله، محمد نوشت ...؛ ولی به روایتی دیگر رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: کلمه را به من بنما و آن‌گاه خود آن را محو كرد و گفت: بنویس... . نیز گفته‌اند در حالی رسول خدا نامه را می‌نوشت او و سهیل بن عمرو، ابو‌جندل، فرزند سهیل خواست به مسلمانان پیوندد که سهیل او را نزد قریش برگرداند (طبري، تفسیر، ج 2، ص 282).
این قبیل روایات موجب شده است عده‌ای از علما یا مستشرقان گمان برند که پیغمبر خواندن و نوشتن می‌دانست؛ ولی مخالفان این اعتقاد، واقعه را به گونه‌ای دیگر تعبیر می‌کنند. در روایت بخاری که می‌گوید با دست خود (بیده) نوشت، کلمه (بیده) را زاید می‌داند و می‌گوید: بعدها در این روایت وارد شده است: بعضی دیگر می‌گویند نوشتن فقط در همان لحظه خاص بود و این خود معجزه است. برخي هم گفته‌اند جمله «لایحسن ان یکتب»، منفی نوشتن است؛ یعنی نوشتن نمی‌دانست؛ نه این‌که خوب نمی‌توانست بنويسد؛ چنان‌که در اوّل فهمیده می‌شود و پاره‌ای از مستشرقان یا علمای شرق استنتاج می‌کنند.
در جمله «فکتب مکان رسول الله» پس (به جای رسول الله نوشت)، «گمان برده‌اند که ضمیر فاعل در «کتب» خود رسول الله است؛ در صورتی که نویسنده صلح نامه، علی بن ابی طالب بود و در کلام اختصار هست. وقتی رسول الله به علی(علیه السلام) فرمود آن را محو کند، علی(علیه السلام) امتناع کرد. رسول الله نامه را گرفت و او نوشتن نمی‌دانست؛ نه این که نوشتن خوب نمی‌دانست. «یحسن» در این‌جا به معنی «یعلم» است و این نكته ادبی شایسته و پسندیده است که گوينده خواسته است علم را درباره پیغمبر نفی نکرده باشند؛ چنان‌که در تفسیر آیه «أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ» گفته‌اند «اعلم کل شی خلقه» (همو). عرب به این‌گونه رعايت ادب می‌کرد و گاهی هم واژه‌اي را از نظر ادب به جای واژه‌اي دیگر به کار می‌برد، پس معنی «لیس یحسن یکتب» چنين مي‌شود: «لیس یعرف یکتب» (طبری، همان، ص 258).
به هر صورت بر اساس نظر علمای مسلمان در قضیه حدیبیه، همان گونه که بلاشر گفته‌اش را در حاشیه صفحه اول مقدمه بر قرآن نقض کرده است، کتابت رسول خدا به معنی املاء بر کاتب است؛ یعنی پیامبر شخص دیگری را مأمور نوشتن كرد و این املا روش ويژه حضرت در طول حیات پیامبر بود.
ماجرای قلم و دوات
داستان قلم و دوات خواستن رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در بستر رحلت براي نوشتن مطلبي، در اخبار خاصه و عامه آمده است؛ اين که حضرت در وقت شدت مرض موت گفت: «دواتی و کاغذی بیاورید تا چیزی برای شما بنویسم که پس از من گمراه نشوید»؛ ولی هیاهویی شد و گفتند پیامبر هذیان می‌گوید. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هم رنجیده خاطر شد و دستور داد حاضران از نزد او بیرون بروند (طبری، همان، ج 3، ص 192). این روایت دلالت صریح بر توانایی پیامبر بر نوشتن می‌کند.
بررسي:
این ماجرا به هیچ وجه ادعای بلاشر را ثابت نمی‌کند؛ زیرا رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در حالات عادی هم کاغذ و قلم می‌خواست تا کاتبان وحی و نویسندگان، آیات و نامه‌های حضرت را بنویسند. چگونه می‌توان باور کرد که حضرت در چنان حالات بحرانی و احتضار می‌خواست خودش نامه بنويسد در حالی که درد چنين اجازه‌اي به وی نمی‌داد.
به علاوه بلاشر می‌نویسد: در این لحظات، علی(علیه السلام)، عمر و دیگران کنار بستر پیامبر حضور داشتند (مقدمه بر قرآن، ص 11). بر حسب معمول باید آنها نوشتن را به عهده می‌گرفتند؛ چنان که در حالات عادی نیز روش رسول خدا(صلی الله علیه و آله) همین بود.
سومین دلیل بلاشر این بود که چون در قرآن اصطلاحات تجاری فراوان آمده و محمد(صلی الله علیه و آله) قبل از بعثت حساب‌دار خدیجه بود، پس او حساب و کتاب و نوشتن را می‌دانست.
در پاسخ این استدلال بلاشر، ميگوييم: به تجربه افراد بسیاري را ديده‌ايم که اهل تجارت و حساب و کتاب هستند اما نمی‌توانند بنویسند و بخوانند.
در نقد نظریه مذکور شاید جالب باشد که بدانیم تقریباً دو قرن پیش از بلاشر، نویسنده نامدار فرانسوی، ولتر، همین دلایل را براي اثبات درس خواندگی پیامبر(صلی الله علیه و آله) اقامه کرده و دلیل دیگری هم بر آنها افزوده است، مانند این که پیامبر تقویم ناقص اعراب را اصلاح کرد و کسی که محاسبات نجومی بداند، خواندن و نوشتن هم می‌داند. (کلیات ولتر ، چاپ Lquis Mahand ، 11/207 مراد ولتر آیه مبارکه 36 سوره توبه «ان عده الشهور عندالله اثنی عشر شهرا» است).
ولتر با بی شرمی تمام گفته است پیامبر به جهل خواندن و نوشتن تظاهر می‌کرد تا قرآن را معجزه بنمایاند. وي می‌نویسد: چه اشکالی دارد که کسی خواندن و نوشتن بداند، ولی خود را دانشمند ننامد؟ (همو، ج 11، ص 207).
به گمان ولتر و پیروان او، واژه «امّی» در قرآن از روی مبالغه و برای زینت کلام به کار رفته است؛ مانند نظریه ادوار مونته. که كاربرد «امی» را برای زینت کلام می‌داند. بلاشر پا را فراتر می‌گذارد و اصلاً در معنای واقعی «امّی»، به رغم اجماع مسلمانان و فرهنگ‌نویسان عرب، تردید می‌کند و آن را مغایر روایات ابن سعد می‌داند. باید پرسید چرا وی با همه وسواس علمی، در نص قرآن تردید می‌کند و به برخی از روایات استناد می‌جوید؛ در حالی خودش در موارد دیگر همین روایات را اعتمادناپذير می‌داند؟ به علاوه قرآن از نظر اصول مسلمانان، قطعی الصدور است و اغلب روایات ظنی الصدورند. در موارد شک و شبهه باید روایات را به قرآن ارجاع داد؛ نه اين‌كه قرآن را با روایات توجیه كرد؛ مانند کاری که بلاشر انجام داده است!
در واقع بلاشر و امثال او را، دچار سر درگمی کرده، شگفت‌زدگی در برابر اسلام و قرآن است. چگونه مردی که حتی سواد خواندن و نوشتن نداشت، توانسته است کتابی به این شیوایی بیاورد و در مدتی کوتاه بر سراسر شبه جزیره عربستان مسلط گردد. و اساس تمدنی درخشان را پی ریزد؛ در حالي که، به گفته ولتر، «دانشمندانی مانند نیوتن و لاک که بزرگ‌ترین فیلسوفان و بهترین نویسندگان زمان خود بودند، به زحمت توانسته‌اند گروهی اندک را گرد خود آورند که از تعداد آنان هم روز به روز کاسته می‌شود»؟ (ولتر، همان، ج1، ص 80).
از این‌رو بلاشر مي‌كوشد تا ثابت کند كه پیامبر باسواد بود و دست کم خواندن و نوشتن می‌دانسته وي در این راه چندان می‌کوشد که دچار تناقض می‌گردد. اگر بپذیریم که پیامبر خواندن و نوشتن می‌دانست، آن گاه ترجمه نخستین آیه از سوره «علق» نیازی به توجیه و تفسیر نخواهد داشت.
با این همه، بلاشر فعل «اقرأ» را در آیه مذکور به «Preche» (موعظه یا تبلیغ کن) ترجمه کرده است؛ ولی برای ترجمه خود در کتاب دیگرش، درآمدی بر قرآن به توجیه‌هاي متعددي متوسل شده است (بلاشر، درآمدی بر قرآن، ص10ـ 6). می‌توان گفت بلاشر تحت تأثیر ترجمه نولدکه قرار گرفته است که قبل از او فعل «اقرأ» را به «وعظ و تبلیغ» ترجمه کرده بود.
در مورد آیه 47 و 48 سوره عنکبوت و عبارت «وَمَا كُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ» که در ترجمه آن «Tu ne recitais pas» (با صدای بلند نمی‌خواندی) آورده است، نيز همين گونه است. در این صورت ترجمه جزء دیگر آیه «وَلاَ تَخُطَّهُ بِيَمِينِكَ» چه می‌شود؟ این‌ها پاسخ‌هایی است که خدای متعال به آن دسته از یهودیان که میگفتند پیامبر(صلی الله علیه و آله) مطالب قرآن را در تورات و انجیل خوانده است، مي‌دهد. بلاشر در کتاب «در آستانه قرآن» برای تقویت رأی خود، در مورد واژه امی («امی» به معنی ناتوانی نسبت به قرائت و کتابت نیست؛ بلکه مراد از امیون کسانی‌اند که وحی و کتابی را تلقی نکرده و نپذیرفته‌اند، پس نسبت به شرائع الهی نادان‌اند؛ نه نسبت به خواندن و نوشتن) به تفسیر طبری ارجاع میدهد و می‌نویسد: طبری در این‌باره روایات متعددی را آورده است، از جمله این روایت که از ابن عباس آورده، می‌گوید «الامیون قوم لم یصدقوا رسولا ارسله الله ولا کتابا انزله الله فکتبوا کتابا بایدیهم ثم قالوا سفله جهال (هذا من عندالله).
بلاشر آن‌گاه می‌نویسد: خداوند خبر داده که آنها می‌نویسند و به جهت جحودشان نسبت به کتاب آسمانی و پیامبران، امّی خوانده شده‌اند. در حالی که اگر ما به تفسیر طبری مراجعه کنیم، مشاهده می‌نماییم که طبری در دنباله قول خود آورده است. وهذا التاویل تاویل علی خلاف مایعرف من کلام‌العرب المستفیض بینهم وذلک ان الامی بین العرب هوالذی لایکتب» (بلاشر، در آستانه قرآن، ص7). به بیان دیگر بلاشر قسمت اول سخن طبری از ابن عباس را مورد توجه قرار داده و ادامه سخن وي را از قلم انداخته است.
سرگشتگی بلاشر در این نوع از استدلال‌ها مشهود است. آن‌چه او را دچار این سردرگمي می‌کرد، همان بود که از اواخر قرن نوزدهم و در طول نیمه اول قرن بیستم، گریبان اصحاب عقل و علم را فرا گرفته بود؛ کسانی که می‌خواستند همه چیز، حتی دین و ماورا الطبیعه، را با محک علوم تجربی که پیوسته در حال پیشرفت و تغییر دائمی است، بسنجند. هرچند عقیده مسلمانان این است که موهبت خواندن و نوشتن پس از بعثت به پیامبر(صلی الله علیه و آله) تفویض شده است (حدیدی، نقدی بر ترجمه بلاشر، ترجمان وحی، ش2)؛ اما مسلماً نوع علم رسول‌الله اکتسابی و طبیعی نبود.
مونتگمری وات خاورشناس انگلیسی و نويسنده كتاب‌هايي چون «محمد در مکه»، «محمد در مدینه»، «محمد پیامبر و زمامدار»، و «وحی در جهان معاصر» است. مقالاتي هم از وي در دایرة‌المعارف اسلامی به رشته تحریر در آمده است.
وات مانند بلاشر، نولدکه و برخی مستشرقان اعتقاد دارد که پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) پيش از بعثت تواناي بر خواندن و نوشتن بوده؛ اما ادعاي وي مانند بلاشر استدلال قوی ندارد. او می‌نویسد:
«با وجود این‌که اسلام اصولی را بیان می‌کند که محمد(صلی الله علیه و آله) خواندن و نوشتن نمی‌دانست، ولی دانشمندان جدید غرب، در این مسأله تردید دارند... . فرض این است که تاجری فعّال مثل محمد(صلی الله علیه و آله) (پیوسته) بهره‌ا‌ش از فنونی مثل خواندن و نوشتن افزایش می‌یافته است» (لخضر شایب، نبوة محمد فی الفکر الاستشراقی، ص390).
به عقیده وات مسلمانان می‌خواهند با «امّی» نشان دادن پیامبر، معجزه بودن قرآن را نتیجه بگیرند. وي می‌نویسد:
«مسلمانان متعصب عقیده دارند که محمد خواندن و نوشتن نمی‌دانست، ولی این عقیده مورد شک محققان جدید غربی است؛ زیرا می‌گویند مسلمانان با این بیان مي‌خواهند ثابت کنند که قرآن معجزه است» (محمد در مکه، تعریب شعبان برکات).
وات معتقد است كه بیشتر مردم مکه خواندن و نوشتن می‌دانستند و با انتساب حرفه بازرگانی به پیامبر(صلی الله علیه و آله)، می‌گوید:
«بعید به نظر می‌رسد تاجر با استعدادی مانند محمد از این هنر (خواندن و نوشتن) بی‌بهره باشد» (محمد در مدینه، تعریب شعبان برکات).
بررسی:
وات معتقد است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) پیش از بعثت تواناي بر خواندن و نوشتن بود. باید بگوييم که این مطلب خلاف شهادت قرآن‌کریم و اجماع مسلمانان است. وات تنها یک دلیل بر عقیده خود می‌آورد و آن هم عبارت است از بازرگان بودن محمد(صلی الله علیه و آله)! در صورتی که
اولاً. ارتباطی بین تاجر بودن و توانایی بر خواندن و نوشتن وجود ندارد و تاجر بودن نه دلیل بر توانایی بر نوشتن و خواندن است؛ نه دلیل بر ناتواني.
ثانياً. پیامبر(صلی الله علیه و آله) در تاریخ اسلام فردی تاجر شناخته نشده است و جز چند مورد جزیی تجارت نكرد؛ بنابراین صغرای گفتار وات، علاوه بر نتیجه‌اش، اشتباه است.
اشکال دیگر این است که او اکثر مردم مکه را باسواد مي‌داند؛ در حالی كه به اعتقاد همه مورخان و شواهد تاریخی، قوم پیامبر(صلی الله علیه و آله) اسلام که قرآن بر آنها نازل شد، خواندن و نوشتن نمی‌دانستند. آورده‌اند که حرب بن امیه (تولد: 39 سال قبل از هجرت) نخستین کسی بود که خط را از مردم حیره آموخت و به مکه آورد؛ بنابراین در عصری که قرآن نازل شد، خط و کتابت پیشینه قابل ذکری میان قوم رسول خدا نداشت و مردم بیش از نوشتن و خواندن، به حافظه قوی خود اعتماد مي‌كردند. از این‌رو گفته‌اند در اوايل بعثت در تمام قریش تنها بيست و دو نفر خواندن و نوشتن می‌دانستند. افراد با سواد در مدینه از این تعداد نیز کم‌تر بودند؛ به گونه‌اي كه واقدی شمار آنان را يازده نفر مي‌داند (رامیار، تاریخ قرآن، ج2، ص 291). تا اواخر دوره رسالت نیز تعداد با سوادان چندان افزایش نیافت، زیرا آخرین عددی که برای کاتبان وحی یاد کرده‌اند چهل و پنج نفر است (همو).
این تعداد در قیاس با ده‌ها هزار مردمی که در عهد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مخاطب وحی بودند، بسیار ناچیز است؛ بنابراین شواهد، وات نمي‌تواند ادعای با سوادی مردم مکه را مطرح كند و با سوادی پیامبر را از آن نتيجه بگيرد.
علاوه بر اين، قرآن زبان صدق خداوندگار عالم، نیز به بی‌سوادی قوم رسولش گواهی میدهد؛ آن‌جا که می‌فرماید:
«هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلاَلٍ مُبِينٍ».
مونتگمری وات برای این که بتواند تاثیر پذیری پیامبر(صلی الله علیه و آله) از متون اهل کتاب را تبیین کند، سخن خود را بر اساس تردید در «امی بودن» پیامبر و انكار آن آغاز می‌کند، سپس با استناد به تشابه میان برخی آموزه‌هاي اسلام و مسیحیت، از جمله اعتقاد به خالقیت، قضا و قدر، روز رستاخیز و ...، آیین مسیحیت را منشأ دین اسلام معرفي مي‌كند و در پي تبیین چگونگی این منشأ بر مي‌آيد. وات منشأ اصلی دین اسلام را اندیشه‌های پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌داند؛ اين كه وي با تخیل خلاق خود و اندیشه‌ورزي در اوضاع جامعه، آموزه‌هاي اسلام را ارائه نمود. بر این اساس او مي‌پندارد پیامبر(صلی الله علیه و آله) تعالیم اسلام را از وحی دریافت نکرده؛ بلکه از دو منبع تعالیم یهودیت و مسیحیت و شرایط اجتماعی و فرهنگی محیط عربستان باز خوانی نموده است. روشن است كه اثبات این مطالب، بدون توانایی پيامبر بر خواندن و نوشتن ممکن نبود؛ لذا «امی» بودن حضرت را نفی می‌نماید.
وات هیچ دلیلی برای با سواد بودن پیامبر(صلی الله علیه و آله) ارائه نکرده است. وي آن را يا به اعتقاد دانشمندان غربی نسبت میدهد یا با توجه به تاجر بودن پیامبر(صلی الله علیه و آله) بي‌سوادي حضرت را بعید می‌داند. گرچه خودش در ادامه غیر مستقیم به بطلان مسأله پی‌برده است. او در جايی دیگر می‌نویسد:
«طرز بیان مطالب کتاب مقدس در قرآن نشان میدهد که او خود این کتاب را نخوانده است. هم‌چنین نشان میدهد که از کتاب دیگری استفاده نکرده است» (محمد وسیاستمدار، ترجمه اسماعیل والی زاده، 1244).
وات معتقد است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) کتاب مقدس را به صورت مستقیم نخوانده بود؛ ولی چون با پیروان دیگر ادیان الهی و اهل کتاب در تماس بود، با نیروی خلاق خویش و تغییر و تحول در آن تعالیم، توانست قرآن را به وجود آورد. این‌ها فرضیاتی‌اند که به هم‌دیگر بافته شده‌اند‌و مدعاهای بی‌دلیلی‌اند که استدلالی برآن‌ها اقامه نکرده است.
نخستین فرد مستشرق اسکاتلندی و دومی خاورشناسی انگلیسی است. گیپ در توصیف پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌نویسد:
«امی یعنی غیر مرتبط به یهود که بعدها این واژه به وسیله عامه مسلمین به پیغمبری که سواد خواندن ونوشتن نداشته، تفسیر شده است» (گیپ، اسلام بررسی تاریخی، ص 79).
بر همین اساس گیپ منشأ غیر وحیانی و غیر‌الهی را برای قرآن درنظر می‌گیرد و می‌نویسد:
«محمد مانند هر شخصیت مبتکری از یک سو از اوضاع داخلی متأثر است و از سوی دیگر از عقاید و آراء و افکار حاکم زمان خویش و محیطی که در آن رشد کرده، تأثیر می‌پذیرد و مکه در این تأثیر‌گذاری نقش ممتازی دارد و می‌توان گفت تأثیر دوران مکه بر سراسر زندگی محمد آشكار است و به تعبیر انسانی، می‌توان گفت: محمد پیروز شد چرا که یکی از مکی‌ها بود» (سالم الحاج، نقد الخطابات الاستشراقی)؛
بنابراین گیپ بر اساس پیش‌فرض «غیر امی» بودن حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)، مصدر قرآن را داخلی و اَعمال و رفتارهای اعراب جاهلی معرفی می‌کند.
برنارد لوئیس هم اظهار می‌دارد:
«محمد پیش از بعثت کتاب مقدس مسیحیان را نخوانده بود» (یوسف مروه، ص 44 و 80).
بررسي:
اگر منظور لوئیس این است که رسول خدا فقط کتاب انجیل را نخوانده بود، ميگوييم: پیامبر نه تنها کتاب مسیحیان؛ بلکه هیچ کتاب دیگری را نخوانده بود. نظریه این دو مستشرق در مورد «امی» بودن کاملاً روشن نیست وآن‌ها دلیلی بر مدعای خود ذکر نکرده‌اند که نقدپذير باشد و تنها اظهار‌نظرهايي كرده‌اند که مخالف قرآن و اجماع مسلمانان است.
لامنس خاورشناس بلژیکی و از راهبان متعصب مسیحی بود. آثارش سرشار از تعصب و عاری از انصاف است. او از طرف‌داران سرسخت بنی‌امیه و یزید و مخالف شیعه، امام علی و پیشوایان تشیع است. لامنس در باره موضوع بحث ما می‌نویسد:
«درباره این سؤال که آیا پیامبر(صلی الله علیه و آله) با خواندن و نوشتن آشنا بوده، باید گفت که بله، همین طور بوده».
از طرفی لامنس معتقد است:
«قرآن یگانه منبعی است که باید در بیان سیره پیامبر مورد استناد قرار گیرد و کتب حدیث جملگی مجعول هستند و با هدف ستایش از زندگی پیامبر ساخته و پرداخته شده‌اند» (شینی میرزا، خاورشناسی و حدیث، مجله علوم حدیث، ش 39).
بنابراین لامنس مانند برخی از مستشرقین هیچ ارزشی برای کتب حدیث و سیره قائل نیست.
بررسي:
لامنس اظهار‌‌نظری بدون دلیل ارائه نموده است. او منتظر نظر قرآن و اسلام اصیل است، تا به گونه‌ای بر عکس آن سخن بگوید.
به نظر لامنس قرآن یگانه منبعی است که باید مستقل از حدیث مورد استناد سیره پیامبر قرار بگیرد، اما خودش بر خلاف سخنش در بیان سیره حضرت، به قرآن استناد نکرده است؛ زیرا مایه‌های آیات قرآنی بر این اساس دلالت دارد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به صراحت «امی» و ناآشنای با خواندن و نوشتن معرفی می‌کند.
نتیجه
در اين مقاله نظر هیجده تن از خاورشناسان در مورد «امی» بودن یا نبودن پیامبر بيان و بر اساس دلایل عقلی و نقلی و مستندات قرآنی و روایات و اجماع مسلمانان بررسي شد و حاصل اين‌که بین «غیر امی» بودن و «منشا صدور غیر الهی» بودن قرآن ارتباط هست. از سوی دیگر نظر برخی دیگر از خاورشناسان در ردیف نظر مفسران اسلامی است و جایگاه ويژه‌اي در بين آنها دارد.
نویسنده: دکتر معصومه دولت آبادي