مقدمه:
قرآن كريم رساترين پيام الهي براي بشريت است كه مهمترين هدف آن، هدايت انسان به سمت فلاح و رستگاري است. از آنجاكه انسان سالم در انجام وظايف خود و رسيدن به رستگاري موفقيت بيشتري دارد، اسلام برحفظ سلامتي بدن و عدم تحميل وظايف بيش از حد توان برخودتاكيد مي كند.
پيشينه پزشكي در اسلام
پيامبر اسلام(ص) با تاكيد براينكه عقل سليم نيازمند جسم سليم است در کنار ساير علوم، علم طب را نيز براي دستيابي به تندرستي بدن ها محترم شمرد، و بر اين پايه بود كه پيامبر اکرم(ص) بيماران را براي درمان حتي نزد پزشكاني مي فرستاد كه هنوز به اسلام نگرويده بودند. و به دانش پزشكي گذشتگان از هر مرام و نژاد ارج مي نهاد و مؤمنان را برآن مي داشت كه طب را نيز چون سايرتخصص‌ها در هر كجا و نزد هر كس كه باشد بيابند و برآن دست يازند.1 و از پيامبر نقل است كه «تداووا فان الذي انزل الداء انزل الدواء» به مداواي خويش پردازيد كه هر كه دردي داد، درمان نيز داد.2
روش و سيره پيامبر اكرم (ص) باعث ايجاد تمدن عظيمي توسط اعراب و ملتهاي مسلمان شد و چشم جهانيان را خيره ساخت به گونه اي كه رشد علوم پزشكي در جهان اسلام چنان اوج گرفت كه «پي ير روسو» در تاريخ علم خود مي نويسد: «يكي از پادشاهان اروپا (منطقه باستيل) هنگامي كه بيمار شد براي معالجه به نزد دشمنان خود يعني مسلمانان به شهر قرطبه آمد».3
در كشورهاي اسلامي بيمارستانهاي متعدد و پيشرفته بنا نهاده شد به صورتي كه در روزگار قديم، درحدود هشتاد بيمارستان دركشورهاي‌اسلامي به پا شده بودكه بعضي از آنها قرنها تمام بيماران را به صورت رايگان معالجه مي‌كردند و بزرگترين بيمارستان قرون وسطي در مصر ساخته شد كه براي بيماران مختلف بخش هاي جداگانه داشت و در شهرهاي بزرگ براي مراقبت از بيماران رواني، تيمارستان‌ها ساخته وحتي اولين مدرسه پزشكي را در اروپا (ساليدين ايتاليا ) مسلمانان ايجاد نمودند.4 و پزشكان صاحب نامي همچون زكرياي رازي، ابوريحان بيروني، و ابو علي سينا آثار جاويداني به جهان عرضه نمودند كه تا کنون در مراكز علمي بزرگ دنيا مورد استفاده قرار مي گيرند. راز توجه مسلمانان به علوم مختلف همچون پزشكي را بايد در پيام هاي قرآن كريم و مفسران آن يعني پيامبر (ص) و اهل بيت پيامبر جستجو كرد. در كنار دعوت عمومي آيات قرآن به دانش و تعمق و تفكر درپديده هاي طبيعت، موارد خاصي نيز وجود دارد كه انسان را به تعليم و تعلّم در شاخه هاي علوم پزشكي هدايت مي كند.5 شايداز همين روي بوده است كه در حوزه هاي علميه علم طب، همچون ساير رشته هاي علوم تدريس مي‌شده است.
و از آنجا كه انسان موجودي دو بعدي(مادي و معنوي) است ، قرآن كريم نيز به هر دو بعد نظر دارد و مي‌خواهد جسم و جان هر دو را شفا دهد.
آيات مرتبط با پزشكي و بهداشت روح و روان را مي‌توان در دو دسته جداگانه مطرح نمود:
الف ـ بهداشت رواني:
در متن تعاليم اسلامي، روشهايي براي مقابله با ناكاميها و سازگاري با سختيها ذكر شده‌كه آنها را در سه بخش «روشهاي شناختي» « روشهاي رفتاري» و« روشهاي عاطفي» مورد بررسي قرار مي‌دهيم.
1ـ روشهاي شناختي:
دراين روشها كه برشناخت‌هاي فرد نسبت به جهان و زندگي فردي و اجتماعي تأكيد مي‌شود فرد با استفاده از شناختها در صدد مقابله با تنيدگي‌ها بر مي‌آيد و به كمك توانايي فكري و ذهني خود، با مشكل برخورد مي‌كند. از جمله روشهاي شناختي مي‌توان به موارد زير اشاره نمود:
ايمان به خدا باعث مي‌شود كه فرد متكي بر موجودي شود كه علم، قدرت و خير خواهي بي‌نهايت دارد، ولذا ترس و دلهره و اضطراب و تزلزل در فرد ايجاد نمي‌شود و احساس بي‌نيازي و آرامش به او دست مي‌دهد. «هوالذي انزل السكينه في قلوب المؤمنين.... او (خدا) كسي است كه آرامش را در دلهاي مؤمنان نازل كرد...»فتح/ 4
- بينش فرد نسبت به وقوع سختيها و مشكلات: در تعاليم اسلامي تأكيد شده كه طبيعت زندگي، آميخته با سختي‌هاست. «لقد خلقنا الانسان في كبد ما انسان را در رنج آفريديم(زندگي او پر از رنجهاست) »./ بلد/ 4 بدين‌ترتيب اگر انسان وقوع سختيها را اجتناب‌ناپذير بداند، خود را براي مقابله با آنها آماده مي‌كند.
- توكل به خدا :
توكل به خدا، پشتيبان قدرتمندي براي انسان در حل مشكلات است، آنان كه توكل كرده‌اند نااميد نشده و از انجام تكاليف نمانده‌اند و نگران آينده نيستند: چون در هر صورت به وظيفه عمل مي‌كنند. «...و من يتوكل علي الله فهو حسبه ... و هر كس بر خدا توكل كند كفايت امرش مي‌كند..طلاق/3 »
- اعتقاد به مقدرات الهي:
چنين اعتقادي از مراتب بالاي ايمان بوده و برآن تأكيد شده است، چرا كه اين اعتقاد سازگاري فرد را با تبعات يك حادثه آسان‌تر خواهد كرد.« قل لن يصيبنا الا ما كتب الله لنا هو مولينا .... بگو هيچ حادثه‌اي براي ما رخ نمي‌دهد، مگر آنچه خداوند براي ما نوشته و مقرر داشته است؛ او مولا (و سرپرست) ماست....توبه/51 »
در روشهاي رفتاري، دستورات و توصيه‌هاي عملي، از جمله آداب برخورد و رفتار متقابل مورد نظر است. برخي از اين روشها عبارتند از:
صبر و خوشتن‌داري:
تعاليم قرآني، افراد را در شرايط تضادهاي اجتماعي و مشكلات، به صبر و عكس‌العمل منطقي دعوت مي‌كند چرا كه اگر فرد واكنشهاي عجولانه و حساب نشده‌اي نشان ندهد دچار استرس كمتري خواهد شد.
تفريحات سالم :
مقتضاي فعاليت و كار مداوم، وارد آمدن فشار جسمي و روحي بر فرد است، و لذا بايد تفريحات سالمي باشد كه به فرد روحيه دهد و به او آرامش بخشد همانند مصاحبت و شوخي با دوستان، تا ورزش و مسافرت و.....
ازدواج و روابط خانوادگي:
اسلام به ازدواج و روابط خانوادگي بسيار اهميت مي‌دهد و از عزلت و گوشه‌گيري نهي مي‌كندكه اين خود حكايت از تأثيرعميق ديني، اجتماعي و رواني آن بر فرد است. «و من ءاياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لتسكنوا اليها....واز نشانه‌هاي او اينكه همسراني از جنس خودتان براي شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد... روم / 21»
حمايت اجتماعي:
گستره حمايت اجتماعي در اسلام، از محدوده كوچك خانواده آغاز مي شود و خويشاوندان، همسايگان، شهروندان، و حتي به گونه‌اي كل جامعه بشري را در بر مي‌گيرد.« انما المؤمنون اخوه ... مؤمنان برادر يكديگر هستند... حجرات/10 »
3- روشهاي معنوي-عاطفي:
در اين روشها فرد نوعي ارتباط عاطفي با خدا و اولياي دين برقرار مي‌كند به گونه اي كه اين روابط انسان را در مواجهه با مشكلات و حل آنها ياري مي‌رساند.
ياد خدا:
يكي از اموري كه به انسان آرامش مي بخشد ياد خداست،«....اَلا بذكرالله تطمئن القلوب آگاه باشيد، تنها با ياد خدا دلها آرامش مي‌يابد. رعد/28 »،و اين موضوع باعث ايجاد آرامش زود هنگام در روان و جسم فرد مي‌شود،«...ثم تلين جلودهم و قلوبهم الي ذكرالله...سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذكر خدا مي‌شود... زمر/23 »،ودر مقابل دوري از ياد خدا ، زندگي را دشوار مي‌سازد،«و من اعرض عن ذكري فان له معيشه ضنكا...و هر كس از ياد من روي گرداند، زندگي(سخت و) تنگي خواهد داشت... طه/124»
دعا:
ياري خواستن از قدرت بي‌نهايت خداوند نوعي رابطه بين انسان و پروردگار برقرار مي‌سازد، «امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء ....يا كسي كه دعاي مضطر را اجابت مي‌كند و گرفتاري را بر طرف مي‌سازد.....نمل/62»
نماز:
راز و نياز با خدا با آداب مخصوص بصورت منظم مي‌باشد، « واستعينوا بالصبر و الصلوه.... از صبر و نماز ياري بجوييد... بقره/45 »
توسل:
توسل به ائمه معصومين (عليهم‌السلام) و اولياي خدا، برقراري ارتباط با كساني است كه در نظام هستي قدرت تصرفي بيش از ساير انسانها دارند و داراي صفات والاي اخلاقي هستند. از همين روي فرد به نيرويي ماوراي طبيعي دلبسته مي‌شود كه به طور متقابل به فرد توجه و عنايت فراوان دارد، و لذا در اين حالت، فرد احساس تنهايي و درماندگي نمي‌كند.6
برخي از احكام ديني ذكر شده در قرآن كريم داراي فوايد پزشكي و بهداشتي نيز مي‌باشد به گونه‌اي كه رعايت آنها باعث جلوگيري از بيماريها مي‌شود. و البته با پيشرفت علوم پزشكي مصالح و حكمت هاي آنها بيشتر آشكار خواهدشد.در اين قسمت به موارد زير مي توان اشاره نمود7:
دعوت به خوردن غذاهاي پاكيزه و پرهيز از غذاهاي مضر:
قرآن كريم از طرفي انسان را به خوردن غذاهاي پاك و مفيد توصيه مي كند واز طرف ديگر او را نسبت به مصرف غذاهاي مضر باز مي دارد، و اين دو دستور، سلامتي و بهداشت جسم انسان را تامين مي‌كند، همانگونه كه آرامش رواني و بهداشت اجتماعي انسانها را با قيد حلال بودن تامين مي كند.«يا ايها الذين ءامنوا كلوا من طيبات ما رزقناكم .... اي كسانيكه ايمان آورده‌ايد! از نعمتهاي پاكيزه‌اي كه به شما روزي داده‌ايم بخوريد...بقره/172» ، «و كلوا مما رزقكم الله حلالا طيباً ....و از نعمتهاي حلال و پاكيزه‌اي كه خداوند به شما روزي داده‌است، بخوريد.مائده/88 »
اسلام غذاهاي پليد و خبيث را حرام كرده‌است. «...و يحرم عليهم الخبائث.
رابطه قرآن و بهداشت و پزشكی ..ناپاكيها را بر شما حرام مي‌كند... اعراف /157» ، خبائث به چيزهايي گفته مي‌شود كه پليد است، يعني امور پست و فاسد و متعفن كه تنفر آميزند و طبع انسان آنها را نمي‌پسندد و از نظر پزشكي براي سلامت انسان ضرر دارد.
پرخوري و اسراف:
پرخوري و اسراف در قرآن مورد نكوهش قرار گرفته است. «..كلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا يحب المسرفين .(از نعمتهاي الهي)بخوريد و بياشاميد، ولي اسراف نكنيد كه خداوند مسرفان را دوست نمي‌دارد.عراف/31 » و لذا اگر تغذيه از حالت اعتدال خارج شود براي انسان ضرر دارد و سلامت جسمي او را به خطر مي اندازد.
ممنوعيت خوردن گوشت مردار و خون وگوشت خوك:
«انما حرم عليكم الميته و الدم و لحم الخنزير.... خداوند، تنها (گوشت) مردار، خون، گوشت خوك و ... را بر شما حرام كرده‌است ....بقره/173»
ممنوعيت نوشيدن شراب:
« يا ايها الذين ءامنوا انما الخمر والميسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشيطان فاجتنبوه لعلكم تفلحون. اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! شراب و قمار و بتها و ازلام(نوعي بخت آزمايي)، پليد و از عمل شيطان است، از آنها دوري كنيد تا رستگار شويد. مائده/90»
نویسنده: محمدرضا حاتمي
پی نوشت: