مقدمه
انسان به مقتضاي فطرت الهي خود به دنبال برقراري ارتباط با ماوراء طبيعت و با خالق حقيقي خويش است و چون حجاب ماده و جسمانيت را فراروي خود بيند درصدد «واسطه »اي در اين ميان است. گاه اين جستجو به انحراف كشيده مي شود و به گاه هدايت اين خواست و طلب فطري ، انبيا را مي يابد ، كساني كه پيام روحنواز الهي را برايش مي آورند و نداي نجات و سعادت را بدو مي رسانند. از سوي ديگر ، گاه كه جرم و گناه و عصيان ، دامانش را مي آلايد، باز به دنبال وسيله اي است كه نزد خدا شفاعت كند و آمرزش الهي را نويد آورد.
در زمينه ي « شفاعت» ، برداشتهاي نادرستي ديده مي شود. بعضي ، با افراط و زياده روي، شفاعت را دستاويزي براي ارتكاب گناه قرار داده اند، و عده اي ، از جمله هابيان، برخي آيات قرآني را ـ بدون توجه به آيات ديگر ـ مستمسك انكار مسأله ي شفاعت ساخته اند.
بي شك، مفهوم دقيق و عميق شفاعت و شفيع از ديدگاه قرآن، بسيار فراتر از برداشت و فهم عمومي از اين موضوع است؛ اما نكته اي قابل ، اصل اعتقاد به وجود شفاعت و پذيرش حقانيت اين امر است كه در آينده هاي ديني ما نيز پذيرفته شده است. در اين زمينه ، امور مهم ديگري نيز قابل بررسي است: اينكه چه شرايطي براي تحقق شفاعت لازم است؟ چه كساني لياقت شفاعت شدن دارند؟ شفيعان حقيقي كيانند؟ آيا شفاعت با علم و اراده و قدرت مطلق الهي منافات دارد؟ و .... و مسائلي از اين قبيل كه بي توجهي و غفلت از آنها مي تواند ايرادها و اشكالات فراوان و شبهات گريز ناپذيري را به دامنه اي اين بحث مهم بكشاند.
اين نوشتار، كوششي است در جهت بررسي مفهوم شفاعت از منظر شفيع مشفع ، قرآن كريم و تبيين نقش و جايگاه اين امر در زندگي انسان. از خداوند متعال توفيق در اين زمينه را خواستاريم .
واژه شناسي
كلمه ي شفاعت از ريشه ي ثلاثي « شفع» مي باشد . شفع در اصل به معناي زوج و جفت آمده است: اشفع تاكان من العدد ازواجاً ، و به اين معني در مقابل كلمه « وتر» به معناي تك است، چنانكه اگر وتر را به چيزي ضميمه كنيم، شفع حاصل مي شود.[1]
در قرآن كريم اين دو كلمه در كنار هم به كار رفته است: واشفع و الوتر (فجر/3) به عبارت ديگر ، « تشفيع عدد» مساوي «زوج ساختن آن » است، چنانكه در اقرب الموارد يادآوري مي شود: شفع العدد ميره زوجاً اي اضاف الي الواحد ثانياً . همچنين راغب شفع را در حالت مصدري به معناي «پيوستن و ضميمه شدن چيزي به همانند خود» مي داند(ختم الشيء الي مثله) و يادآور مي شود كه به جاي مشفوع نيز شفع به كار مي رود[2].
بنابراين شفع و شفاعت ، هر دو مصدرند به معناي منضم چيزي به چيزي ، و شفاعت ، بيشتر در مفهوم پيوستن به ديگري به منظور درخواست ياري ديده مي شود، و معمولاً انضمام به كسي مورد نظر است كه از نظر حرمت و مقام، بالاتر از شفاعت شونده است، و شفاعت در قيامت به اين معنا مي باشد[3].
از مصدر شفاعت (واسطه شدن) كلمه ي شفيع(واسطه) و اسم فاعل آن: شافع را داريم. شافع به معناي درخواست كننده براي ديگري (الطالب نعيره) و نيز كمك رساننده (المعين) آمده است[4].
تعريف
معاني اصطلاحي و تعريف شفاعت، ارتباط مستقيمي با معناي لغوي آن دارد. ظاهراً شفاعت را از آن جهت شفاعت گفته اند كه شفيع، خواهش و وساطت خويش را به ايمان و عمل ناقص شفاعت شده ضميمه مي كند و هر دو مجموعاً پيش خدا اثر مي كنند[5] . به عبارت ديگر حقيقت شفاعت ، واسطه شدن در رساندن نفع و يا دفع شر و ضرر است [6]. به بيان محدودتر مي توان گفت دو كاربرد براي شفاعت قابل تصور است: 1ـ درخواست درگذشت صاحب حقي از ضايع كننده ي حق (معناي فقهي و اين جهاني) .2ـ درخواست از پروردگار عالميان براي عفو لغزشهاي بندگان (معناي فقهي و آن جهاني)[7].
فلسفه شفاعت
گفتيم در مورد شفاعت ، شبهات متعددي وجود دارد . يكي از اين موارد ، اصل شفاعت و فلسفه اي وجودي آن است، و اينكه چه ضرورت و لزومي براي اين مسأله قابل طرح است؟ در پاسخ مي توان گفت « بدون شك، مجازاتهاي الهي، چه در اين جهان و چه در قيامت ، جنبه انتقامي ندارد، بلكه همه ي آنها در حقيقت ضامن اجرا براي اطاعت از قوانين و در نتيجه پيشرفت و تكامل انسانهاست ، بنابراين هر چيز كه اين ضامن اجرا را تضعيف كند بايد از آن احتراز جست تا جرأت و جسارت بر گناه در مردم پيدا نشود. از سوي ديگر، نبايد راه بازگشت و اصلاح را به كلي بر روي گناهكاران بست، بلكه بايد به آنها امكان داد كه خود را اصلاح كنند و به سوي خدا و پاكي تقوا بازگردند. « شفاعت» در معني صحيحش براي حفظ همين تعادل است، و وسيله اي است براي بازگشت گناهكاران و آلودگان ، و در معني غلطش موجب تشويق و جرأت بر گناه است»[8].
انواع آيات قرآني (در زمينه شفاعت )
كلمه ي شفاعت و مشقات آن در حدود سي بار در آيات قرآن ديده مي شود ، (البته در مواردي هم بدون كاربرد اين ريشه به شفاعت اشاره شده است ). اين آيات در چند دسته قابل بررسي است[9]:
1ـ آياتي كه به طور مطلق شفاعت را نفي مي كند، مانند : ولايقبل منها شفاعة ... (بقره /48) يوم لابيع فيه و لاخلة و الاشفاعة ...(بقره /254)
2ـ آياتي كه شفيع را منحصراًخدا معرفي مي كند، مانند : ما لكم من دونه من ولي و لاشفيع ... (سجده /4) قل لله الشفاعه جميعاً ....(زمر 44)
3ـ آياتي كه شفاعت را مشروط به اذن و فرمان خدا مي كند، مانند : من ذاالذي يشفع عنده الاباذنه (بقره /255) و لا تنفع الشفاعة عنده الالمن اذن له (سبا/23)
4ـ آياتي كه شرايطي را براي شفاعت شونده بيان كرده است، مانند : و لا يشفعون الالمن ارتضي (انبيا 28)
البته ذيل هر يك از اين عناوين، آيات و موضوعات ديگري نيز گنجانده مي شود، كه ان شاء الله بدان خواهيم پرداخت . نكته ي بسيار مهم در بررسي آيات مرتبط با مسأله ي شفاعت ـ و هر موضوع ديگري ـ اين است كه ما اجازه نداريم يك آيه را به تنهايي و بي توجه به آيات، و روايات معتبر مرتبط با آن در نظر بگيريم، بلكه يك بررسي موضوعي و همه جانبه لازم است . ضرورت اين امر در بحث آيات نفي و اثبات شفاعت، تبيين خواهد شد.
انواع شفاعت
مسأله ي شفاعت از جهات مختلف به انواع متفاوتي قابل تقسيم است، كه به برخي از آنها مي پردازيم
1- شفاعت تکوینی و شفاعت تشریعی
شفاعت تكويني عبارت است از وساطت علل وجودي در ميان خداوند و موجودات ديگر، و از اين نظر تمام اسباب و علل وجودي شفيع نزد خدا محسوب مي شوند. ولي شفاعت تشريعي آن است كه در عالم تكليف و مجازات واقع مي شود... و آن انواعي دارد، بعضي به هر گناه اعم از شرك و غير آن تعلق مي گيرد، مانند شفاعت توبه و ايمان در دنيا، بعضي ديگر فقط مربوط به پاره اي از گناهان است مانند پاره اي از اعمال صالح. اما شفاعت انبيا و امثال ايشان در قيامت از گنهكاران متعلق به كساني است كه ايمان صحيح دارند و مرتكب گناهان كبيره شده اند[10]...»
« از جهت تكوين،از بعضي آيات مستفاد مي شود كه كليه ي اسباب و وسائل زندگي نسبت به مسببات و رساندن رحمت خدا به خلق، واسطه و شفيع اند: ان ربك الله الذي خلق السموات و الارض في سته ايام ثم استوي علي العرش يد بر الاسرمامين شفيع الا من بعد اذنه ... (يونس 3) جمله ي « ما من شفيع ... » پس از ذكر آفرينش آسمانها و زمين و تدبير آنها، روشن مي كند آنها نيز شفيع و واسطه ي رحمت خدايند (ايضاً بقره /255 و زمر /44) و در آياتي نظير « مالكم من دونه من ولي ولا شفيع »(سجده/4) ظاهراً مراد انضمام اسباب به يكديگر است كه به اراده ي خدا انجام مي پذيرد مثل « يدبر الامر » اما از جهت تشريع مي شود گفت كليه ي اعمال وسائل و شفيعانند در جلب رحمت و مغفرت خداوند : يا ايها الذين امنوااتقوا الله و ابتغوااليه الوسيله(مائده/35) وسيله اي كه مي توان نسبت به خدا طلب كرد، همان راهها و اعمالي است كه خداوند قرار داده است، و نيز شفيعان آخرتند كه از جانب خدا به اين مقام منصوبند.[11]»
2ـ شفاعت صحيح و شفاعت نادرست
« ... شفاعت اقسامي دارد كه برخي از آنها نادرست و ظالمانه است ، در دستگاه الهي وجود ندارد ولي برخي ، صحيح و عادلانه است و وجود دارد. شفاعت غلط برهم زننده ي قانون و ضد آن است ولي شفاعت صحيح، حافظ و تأييد كننده ي قانون است. شفاعت غلط آن است كه كسي بخواهد از راه پارتي بازي جلوي اجراي قانون را بگيرد . بر حسب چنين تصوري از شفاعت، مجرم بر خلاف خواست قانونگذار و بر خلاف هدف قوانين اقدام مي كند و از راه توسل به پارتي، بر اراده ي قانونگزار و هدف قانون چيره مي گردد . اين گونه شفاعت ، در دين ظلم است و در آخرت غير ممكن .ايرادهايي كه بر شفاعت مي شود ، بر همين قسم از شفاعت وارد است، و اين همان است كه قرآن كريم آن را نفي فرموده است. شفاعت صحيح، نوعي ديگر از شفاعت است كه در آن ، نه استثناء و تبعيض وجود دارد و نه نقض قوانين ، و نه مستلزم غلبه بر اراده اي قانونگزار است. قرآن اين نوع شفاعت را صريحاً تأييدكرده است...[12]»
3ـ شفاعت كبري و شفاعت صغري
« شفاعت كبري عبارت است از شفاعت پيامبر (ص)در روز قيامت براي شروع دادگاه الهي. يكي ازمهم ترين احاديث شفاعت در باب شفاعت كبري است و رفتن مردم به خدمت انبياي الهي و ارجاع انبياي الهي به رسول اكرم و كلام خداوند به ايشان در باب اجازه شفاعت. (مسلم، كتاب الايمان ، حديث 322؛ تفسير عياشي، سوره اسراء 79) اين همان «مقام محمود» رسول (ص) است كه در كتب شيعه و سني فراوان در مورد آن بحث شده است (الميزان ج 1/175) و قرآن نيز به آن اشاره كرده است (اسراء 79) . شفاعت صغري، شفاعت شافعان براي قلم عفو كشيدن توسط پروردگار بر گناهان و لغزشهاي مردمان و حتي ازدياد درجات بهشتيان است(كشاف اصطلاحات الفنون 1/762) معمولاً گونه ي دوم شفاعت در ميان عامه مردم ، استعداد بدفهمي و سوء استفاده داشته است...[13]»
4ـ شفاعت مردود شفاعت مثبت
«خيالهاي بيهوده ي يهود پيرامون شفاعت باطل و بي اساس است، آنان تصور مي كردند كه چون فرزندان پيامبران اند هر اندازه هم مجرم باشند، مورد شفاعت نياكان خود قرار خواهند گرفت، و نيز تصور مي كردند كه براي گناهان مي توان بدل تهيه نمود. قرآن براي كوبيدن چنين افكار غلط فرمود: و لايقبل منها شفاعة و لايؤخذ منها عدل ....[نوع درم شفاعت مردود، در مورد گروهي است] كه پيوند ايماني خود را با خدا قطع نموده و با شفيعان روز رستاخيز رابطه ي معنوي برقرار نكرده اند، از شفاعت محروم بوده، و هرگز براي آنان شفيعي نخواهد بود مانند بت پرستان و منكران توحيد و روز رستاخيز...[همچنين] بت هاي مصنوعي عرب جاهلي حق شفاعت در روند رستاخيز ندارند و آنها پست تر از آنند كه درباره ي پرستندگان خود شفاعت نمايند.
اما شفاعت هاي مثبت و مجاز به قرار زير است: 1ـ شفاعت از آن خداست و حق مختص او مي باشد و احدي در اين حق نمي تواند با او منازعه كند. 2ـ به طور كلي گروهي از بندگان خدا بدون آن كه از نام و خصوصيات آنها آگاه باشيم تحت شرائطي كه مهم ترين آنها اذن خداوند است در مورد افراد محدودي كه مورد انتخاب و رضايت خدا مي باشند، شفاعت مي نمايند و شفاعتشان پذيرفته مي شود. 3ـ گروهي از بندگان خدا به نام فرشته و حاملان عرش به اذن خداوند در روز رستاخيز شفاعت خواهند نمود و شفاعت آنها پذيرفته خواهد شد[14].»
شرايط شفاعت كننده
بدون شك،در نظام حكيمانه و احسن خلقت، هيچ امري بدون حصول مقدمات و علل خاص آن، تحقق نمي يابد. براي مسأله ي شفاعت نيز ـ كه خود در مجموعه ي علي و معلولي جهان قابل تصور است ـ شروط و پيش زمينه هايي لازم است، نه آنكه امري بي قيد و شرط باشد. بعضي از اين شرائط به شفاعت كننده اختصاص دارد كه بدان اشاره مي كنيم .مهم ترين اين امور عبارتند از :
1ـ اذن الهي : من ذالذي يشفع عنده الاباذنه (بقره /255) و لاتقع اشفاعة الا لمن اذن له (سبأ 23) اين آيات صراحت دارد كه شفيع را بايد خدا منصوب كند و به وي اجازه دهد، چرا كه مطلق شفاعت از آن خداست و حكومت آسمانها و زمين از اوست (زمر/44)
2ـ پذيرش توحيد و علم به مورد شفاعت : ولايملك الذين يدعون من دونه الشفاعة الا من شهد...(زخرف /86)
آنها كه توحيد و يگانگي خدا را در تمام مراحل پذيرفته اند و در برابر حق به طور كامل تسليمند. آري اين گروه به اذن پروردگار مالك شفاعتند، ولي چنان نيست كه آنها براي هر كس، هر چند بت پرست و مشرك و منحرف از آيين توحيد باشد شفاعت كنند بلكه آنها به خوبي مي دانند براي چه كسي اجازه ي شفاعت دارند (و هم يعلمون زخرف /869 به اين ترتيب، فرشتگان ، خود شهادت به وحدانيت خدا مي دهند و به همين دليل اجازه ي شفاعت پيدا كرده اند، و ديگر آنكه آنها محل و مورد شايسته ي شفاعت را به خوبي مي شناسند[15].»
پس به طور خلاصه اين آيه شرط عمده ي شفعا را در پيشگاه خدامشخص مي سازد: آنها كساني هستند كه حق را در تمام مراحل مي شناسند و از روح توحيد به خوبي آگاهند و از شرايط شفاعت شوندگان نيز باخبرند.[16]
شرايط شفاعت شونده:
يكي از برداشتهاي نادرست از شفاعت ، اين است كه « ما هر گناهي بكنيم، با شفاعت نجات پيدا خواهيم كرد»! در حالي كه چنين نيست، و شفاعت شامل هر كسي نمي شود ؛ بلكه شرايط و خصوصياتي براي كسب شايستگي شفاعت شدن، لازم است، كه در آيات قرآن بدان اشاره شده است:
1ـ رضايت و خشنودي خدا: ولايشفعون الالمن ارتضي (انبيا 28) طبق اين آيه، شفاعت شفيعان ، منحصراً شامل كساني است كه به مقام ارتضاء يعني پذيرفته شدن در پيشگاه خدا رسيده اند . علامه طباطبايي(ره) ذيل اين آيه مي نويسند:« منظور خشنودي از خود آنها ـ يعني از دين آنها ـ است نه خشنودي از اعمالشان [17]».
2ـ داشتن عهد و پيمان الهي: لا يملكون الشفاعة الا من اتخذ عند الرحمن عهداً (مريم 87) « در اين كه منظور از عهد در اين آيه چيست، مفسران بحث هاي فراواني كرده اند. بعضي گفته اند عهد همان ايمان به پروردگار و اقرار به يگانگي او و تصديق پيامبران خداست. بعضي ديگر گفته اند عهد در اينجا به معني شهادت به وحدانيت حق و بيزاري از كساني است كه در برابر خدا پناهگاه و قدرتي قائلند، و همچنين اميد نداشتن به غير الله.
در مجموع عهد ، معني وسيعي دارد كه هر گونه رابطه با پروردگار و معرفت به اطاعت او و هم چنين ارتباط و پيوند با مكتب اولياي حق و هر گونه عمل صالح در آن جمع است[18]».
3ـ پرهيز و توبه از ظلم و گناه: قاللظالمين من حميم و لا شفيع يطاع (غافر 18) در اين آيه صلاحيت شفاعت شدن از «ظالمان» سلب شده است . « اگر ظلم را به معني وسيع كلمه تفسير كنيم، شفاعت منحصر به مجرماني خواهد بود كه از كار خود نادمند و پشيمان ، و در مسير جبران و اصلاحند. و در اين صورت شفاعت، پشتوانه اي خواهد بود براي توبه و ندامت از گناه، (و اينكه بعضي تصور مي كنند كه با وجود ندامت و توبه نيازي به شفاعت نيست، اشتباهي [بزرگ] است)[19]»
سخن علامه طباطبايي به عنوان جمع بندي اين مبحث مناسب است. ايشان معتقد است« از مجموع [آيات] ، اين حقيقت روشن مي شود كه مشمولين شفاعت، آنهايي هستند كه متدين به دين حق مي باشند ، و گناهان كبيره اي انجام داده اند ولي خدا از دين آنها خشنود است[20]»
در اينجا ذكر داستاني در مورد رابطه گناه و شفاعت (و جرأت بر گناه) جالب به نظر مي رسد . « عالم رباني، مرحوم ياسري ـ از علماي محترم تهران ـ چنين نقل مي كرد كه شاعري به نام «حاجب» كه در مسأله شفاعت گرفتار اشتباهات عوام شده بود، شعري به اين مضمون مي سرايد :
حاجب اگر معامله ي حشر با علي است*** من ضامنم كه هر چه بخواهي گناه كن!!
شب هنگام اميرمؤمنان علي(علیه السلام) را در خواب مي بيند در حالي كه عصباني و خشمگين بوده مي فرمايد شعر خوبي نگفتي ! عرض مي كند چه بگويم؟ مي فرمايد شعرت را اين چنين اصلاح كن :
حاجب اگر معامله ي حشر با علي است***شرم از رخ علي كن و كمتر گناه كن ![21]
شفيعان حقيقي و كاذب
در قرآن كريم ، مسأله ي شفاعت به طور سلب و ايجاب بيان شده است ، يعني در برخي موارد،اعتقاد (باطل) به شفيع بودن كسي يا چيزي نفي شده است ، و در موارد ديگر ، شفاعت شخص يا اشخاصي مورد تأييد است .
شفيعان دروغين:
در آيه ي 48 سوره ي بقره (و نيز آيه 123 همين سوره)، عقيده ي نادرست يهود در زمينه ي شفاعت، رد شده است: و اتقوايوماً لاتجزي نفس عن نفس شيئاً و لايقبل منها شفاعة و لايوخذ منها عد لو لاهم ينصرون » آنان تصور مي كردند كه چون فرزندان پيامبران هستند ، هر اندازه هم مجرم باشند، مورد شفاعت نياكان خود قرار خواهند گرفت ![22]»
همچنين در آيه اي 18 سوره ي يونس، شفيع بودن بتها را زير سؤال مي برد:
و يعبدون من دون الله ما لايضرهم و لا ينفعهم و يقولون هولاء شفعاؤنا عندالله قل أتنبئون الله بمالايعلم في السموات و لافي الارض سبحانه و تعالي عما يشركون .
شفيعان راستين:
در مورد شفيعان حقيقي نيز در آيات و روايات اسلامي به تفصيل بحث شده است. در اينجا به اختصار به برخي موارد اشاره مي كنيم.
1ـ ذات حق تعالي: قل لله الشفاعة جميعاً ...(زمر 44)
2ـ فرشتگان: و كم من ملك في السموات لاتغني شفاعتهم شيئاً الا من بعد أن بأذن الله لمن يشاء و يرضي (نجم 26، هم چنين ر.ك : انبيا 28ـ26)
3ـ پيامبر گرامي اسلام: در آيه ي 5 سوره ي ضحي مي خوانيم : ولسوف يعطيك ربك فترضي، و در سوره ي اسراء آيه اي 79 آمده است: .... عسي آن يبعثك ربك مقاماً محموداً. كه در روايات و تفاسير به مسألة شفاعت نبوي تعبير شده است . از آيات ديگر چون : نساء 64، مريم 87، زخرف 86، منافقون 5، تير شافع بودن رسول اكرم استفاده مي شود . در روايتي از آن حضرت نقل شده است: شفاعت خود را براي گناهكاران امتم كه مرتكب گناهان بزرگ باشند ذخيره كرده ام [23].
4ـ امامان معصوم: پيامبر گرامي اسلام در روايتي فرمودند: اهل بيت من شفاعت مي كنند و شفاعتشان پذيرفته مي شود.24
5ـ پيامبران الهي : با توجه به آيه ي 86 سوره ي زخرف ( كه پيش از اين در بحث شرايط شفيع بررسي كرديم)، از مصاديق روشن عبارت « من شهد بالحق وهم يعلمون» پيامبران الهي هستند، پس اين آيه تمام انبياء را به عنوان شفاعت كننده معرفي مي كنند.
6ـ موارد ديگر كه از روايات به دست مي آيد[25]، مانند: شهداي راه خدا و دين، دانشمندان و علماي ديني، خويشاوندان، همسايگان ، افراد باايمان ، و ...
حسن ختام اين بخش را دو روايت زيبا از رسول اكرم (صلي الله عليه واله) و اميرمؤمنان علي (ع) قرار مي دهيم كه به شفيع بودن قرآن صراحت دارد . پيامبر گرامي اسلام فرمود: تعلموا القرآن فانه شافع لأصحابه يوم القيامة قرآن را بياموزيد، زيرا قرآن در روز قيامت اهل قرآن را شفاعت مي كند . و امام علي (ع) در خطبه اي 171 نهج البلاغه فرموده است: اعلموا ان القرآن شافع و مشفع ... و انه من شفع له القرآن يوم القيامة شفع فيه بدانيد كه قرآن، شفاعت كننده اي است كه شفاعت او پذيرفته مي شود، و قرآن براي هر كس در روز قيامت شفاعت كند. شفاعتش درباره اي او پذيرفته مي شود.
اميد كه توفيق و شايستگي داشته باشيم كه مشمول شفاعت شفيعان راستين واقع شويم.
شفاعت خداوند
آياتي در قرآن كريم وجود دارد كه به صراحت و روشني، شفاعت را منحصر در ذات حق تعالي مي داند . معناي شفيع بودن خداوند چيست؟ و چرا در اين گونه آيات، شفاعت به خداوند اختصاص و حصر يافته است؟ در اين قسمت به بررسي اين مطلب خواهيم پرداخت.
علامه طباطبايي (ره) در تبيين معناي شفيع بودن خداوند مي نويسد:« شفاعت ـ يعني مقام شافعيت ـ درباره ي خداوند نيز صادق است، زيرا هر يك از صفات او واسطه ي فيض ميان او و مخلوقات اوست، و در واقع شفيع و شافع مطلق اوست، چنانكه مي فرمايد: قل لله الشفاعة جميعاً له ملك السموات و الارض ... (زمر 44) ، مالكم من دونه من ولي و لا شفيع (سجده 4)، ليس لهم من دونه ولي و لاشفيع ... ( انعام 51)[26]
چنانكه گفتيم«مراد از شفيع، واسطه است ـ به عبارت ديگر، آنكه ميان اسباب و مسببات رابطه است و يكي را به آن ديگري مي رساند ـ علي هذا شفيعي جز خدا نداريم. فقط اوست كه فيض مي رساند و فقط اوست كه مسببات را از اسباب جاري مي كند و ميان آنها رابطه برقرار مي نمايد[27] . يعني شفيع قرار دادن خاص خداست كه حكومت كائنات در دست اوست و نيز شفاعت در اختيار كسي بايد باشد كه كار مشفوعها به او راجع است، اگر شفاعت را قبول كند، حال مشفوع را اصلاح نمايد والا نه. و چون بازگشت به سوي خداست[ثم اليه ترجعون] پس جعل شفاعت در دست اوست[28]».
مي توان نتيجه گرفت مفهوم انحصار شفاعت در مورد خداوند نيز از لحاظ ميزان و اصل تأثير آن است ، يعني هيچ شفاعتي مؤثر نخواهد بود مگر آن كه به اذن الهي و با حصول شرايط لازم (در شفيع و مشفوع) صورت بگيرد.
يك سؤال
يكي از مهم ترين اشكالات و شبهات مطرح شده در مورد شفاعت ، رابطه ي آن با سنن و احكام خداوند، توجيه آن نسبت به علم و اراده و قدرت و حتي عدالت خداي متعال ـ و به طور كلي، توحيد ـ مي باشد. اين كه آيا در خواست شفاعت از خدا، نوعي درخواست ظلم محسوب مي شود؟ آيا قبول شفاعت، تخلف در احكام خداست؟ آيا شفاعت نقض غرض نيست؟ و شفاعت منجر به تغيير در علم و اراده ي خدا نمي شود؟ و ...
بايد توجه داشت«شفاعت، آن نيست كه مجرم با كمك شفيع، جلو مقررات خدايي را بگيرد و نقض قانون كند مثل پارتي بازي هاي دنيا. بلكه خود قانونگذار (خدا) همان طور كه عده اي را در دنيا وسيله ي هدايت و واسطه رساندن احكام، قرار داده ، آنها را در آخرت وسيله ي مغفرت خويش قرار داده است[29]». بنابراين وضع كردن شفاعت خود جزئي از قانون الهي است و نمي تواند ناقص و نافي آن باشد . هم چنين شفاعت از مصاديق سببيت است و منافاتي با نظام علي و معلولي حاكم بر جهان ندارد .
ارتباط شفاعت با علم و اراده ي خدا دركلام علامه طباطبايي (ره) به وضوح بيان شده : « در مورد شفاعت، تغييري در علم و اراده ي خدا حاصل نمي شود، تغيير، تنها در «مراد» و «معلوم» است ، به اين معني كه خدا مي داند مثلاً فلان انسان حالات مختلفي بر او عارض مي شود، در فلان روز بر اثر وجود شرايط و اسباب خاصي حالي را دارد كه در آن حال، خداوند اراده اي درباره ي او مي كند. سپس روز ديگر به واسطه ي شرايط و اسباب ديگر، حال تازه اي برخلاف حال اول پيدا مي كند . خداوند هم چيزي درباره ي او اراده مي كند (كل يوم هو في شأن)[30]» در نتيجه شفاعت نيز از اموري است كه اراده ي خدا بر آن تعلق مي گيرد(كه واقع بشود يا نه) و نمي تواند علم يا اراده ي حق تعالي را زير سؤال ببرد.
اشكال ديگر بر مسأله ي شفاعت، آن است كه گفته اند:« شفاعت موجب مي شود كه جرئت به گناه به وجود آمده بلكه موجب ترغيب به گناه هم مي گردد»! اما بايد توجه داشت كه «شفاعت، فقط اميد ايجاد مي كند و يأس را از بين مي برد ، گناهكار اگر از هر جا مأيوس باشد و بداند اميدي بر او نيست، در كار گناه بيشتر جري شده و بر شقاوتش مي افزايد، برخلاف آنكه بداند راه نجات از هر سو بسته نشده است[31]...» در اين باره در مبحث بعدي بيشتر سخن خواهيم گفت.
تأثير اعتقاد به شفاعت
باور داشتن مسأله ي شفاعت مي تواند دو گونه تأثير و نقش در زندگي و عمل انسان داشته باشد، تأثيري مثبت ، و تأثيري احتمالاً منفي. چنانكه در قسمت قبل گفته شد، «شفاعت براي جلوگيري از يأس و نااميدي، و ايجاد پيوند مردم با اولياء خداست؛ و شفاعت ، پاداشي است كه خداوند به اولياء خود مي دهد، و بهره گيري از آن در روز قيامت تجسمي از بهره گيري انسان از نور علم و هدايت انبياء و اولياء در دنياست [32]» با مثالي نازلتر مي توان موضوع را تبيين نمود: دانش آموزي كه در طول عمر نه ماهه ي تحصيل خود، هيچ تلاشي نكرده يا تلاشهايش بيهوده و بي ثمر بوده، و در نتيجه پرونده اي پر از خلاف هاي درسي و تخلف هاي انضباطي دارد، در پايان سال با شنيدن اين كه امتحانات مردادماه برگزار خواهد شد ، شوري دوباره مي يابد و به تلاشي مجدد بر مي خيزد، تا شايد گذشته ي خود را جبران كند. شفاعت نيز فرصتي جهت تجديد نظر و جبران اشتباهات است، با اميد به شفاعت، گناهكار خود را رها نمي كند و بلكه ميزاني را براي شامل شفاعت شدن در نظر مي گيرد . بنابراين « شفاعت يك مكتب انسان ساز است، وسيله اي است براي بازگرداندن آلودگان از نيمه ي راه و جلوگيري از يأس و نوميدي، ـ كه خود عاملي است براي غرق شدن در انحراف و گناه ـ و ايمان به اين گونه شفاعت، سبب مي شود كه افراد گنهكار، رابطه ي خويش را با خدا و پيامبران و امامان قطع نكنند، همه پلها را پشت سر خود ويران ننمايند و خط بازگشت را حفظ كنند[33]» فرد غريق هم اگر مطمئن باشد ناجي اي وجود خواهد داشت، تسليم امواج سهمگين دريا نخواهد شد.
گفتيم شفاعت، آثاري احتمالاً منفي نيز دارد.بايداضافه كنيم منفي بودن اثر يك چيز كه خود مطلوب و مثبت است، به نحوه ي استفاده و نگرش به آن بستگي دارد نه آنكه از ذات آن امر منشأ بگيرد . مانند دارو، كه به خودي خود چيز بدي نيست، و در اصل نيز به خاطر آثار مثبت و سازنده و درمانگر وضع شده است. ولي اگر بدون تجويز پزشك و برخلاف مقررات درماني مصرف شود، نه تنها دردي دوا نمي كند ، چه بسا مي تواند مضر و بيمار كننده و حتي كشنده باشد. در مورد شفاعت نيز مي توان گفت اعتقاد صحيح و اصولي به اين اصل ثابت ، مي تواند نجات دهنده باشد، ولي بدون رعايت شرايط و در نظر گرفتن مورد و موقع و محدوده ي آن، هيچ اثر سودمندي نداشته، بلكه مخرب خواهد بود.
شفاعت در دنيا
اكثر ما گمان مي كنيم شفاعت امري اخروي و مربوط به حساب قيامت است. اما مي توان در اين زمينه قائل به تفصيل شده و مفهوم شفاعت را توسعه بيشتري دهيم، به ويژه با توجه به ريشه ي لغوي آن كه به معناي واسطه شدن آمده است. در قرآن كريم نيز اين مسألة در قالب دو عبارت « شفاعة حسنة » آمده است: من يشفع شفاعة حسنة يكن له نصيب منهاو من يشفع شفعة سيئة يكن له كفل منها ...(نساء ، 85) . « اين يك قاعده ي كلي در اسلام است كه اگر انسان در كار نيكي و يا در كار بدعتي، واسطه و سبب باشد، از آن پاداش يا كيفر مي برد ، هر چند كه خودش آن كار را نكرده است. از رسول خدا (ص) نقل شده: هر كه امر به معروف يا نهي از منكر كند يا به كار نيكي دلالت يا اشاره كند، او در آن امر شريك است، هر كه امر به بد كند يا به آن دلالت و اشاره نمايد، در آن كار شريك است[34]» و بديهي است اين امر به خوبي و بدي و تير دلالت و وساطت در آنها، مربوط به همين دنياست نه آخرت. هم چنين از كلمه « نصيب منها» در آيه فوق نتيجه گرفته شده كه هر چند « به خاطر محدوديت ها، نمي توان در هر كاري دخالت مستقيم داشت، ولي با شفاعت هاي خير مي توان از آنها بهره برد[35]»
« موعظه ، آشتي دادن، تدريس، تشويق به جبهه ، تعاون بر كار نيك، مصاديق شفاعه خسته هستند، چنانكه در حديث؛ دعا در حق ديگران، امر به معروف و راهنمايي و حتي اشاره به كار خير از مصاديق شفاعة خسته ذكر شده است. غيبت، سخن چيني ، كارشكني، تهمت، فتنه، ترساندن از جبهه، وسوسه و توطئه نيز مصاديق شفاعة حسينه هستند[36]».
سخن آخر ...
گر چه به نظر مي رسد شفاعت صرفاً امري اعتقادي است كه بايد در كتب كلامي و اصول دين مطرح و بررسي شود، بايد توجه داشت كه در صحنه ي زندگي فردي و اجتماعي انسانها و به ويژه مسلمين مي توان نقش جايگاه و كاركرد مناسب و مثبتي براي آن در نظر گرفت . اگر فرزندان ما از ابتدا با اين مفهوم آشنا شوند، و دريابند كه وساطت و دخالت در هر كار نيك يابد، براي خود آنان نيز پاداش يا عواقبي در پي دارد ، مسلماً در رفتار و گفتارشان تأثير خاصي خواهد داشت. از لحاظ اخروي نيز باور شفاعت هم اميد به غفران الهي را مي افزايد و باب توبه را باز نگاه مي دارد، و هم موجب برقراري ارتباط معنوي و عاطفي با اولياء الهي و شفيعان مي گردد. به اميد روزي كه شفاعت و اعتقاد به آن از متن كتابها به متن زندگي ها آورده شود، ان شاء الله .
پی نوشت :
[1] فراهيدي ، خليل بن احمد، العين، ج 1، ص 260.
[2] راغب اصفهاني، مفردات ، ج 2، ص 475.
[3] راغب اصفهاني، مفردات ، ج 2، ص 475.
[4] فراهيدي ، همان، ج 1، ص 262.
[5] قرشي ، علي اكبر ، تفسير احسن الحديث، ج 1، ص 132.
[6] طباطبايي، محمد حسين، تفسيرالميزان(با ترجمه ناصر مكارم شيرازي)، ج1، ص 295.
[7] خرمشاهي، بهاء الدين ، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهي، ج 1، ص 1323(مقاله فرزاد حاجي ميرزايي).
[8] مكارم شيرازي، ناصر و ديگران ، تفسير نمونه ، ج 1، ص 323.
[9] با استفاده از : تفسير نمونه ج1ص 226، هزار و يك نكته از قرآن كريم (اكبر دهقان)ص 249.
[10] طباطبايي، همان، ج 1، ص 227 و 229.
[11] قرشي، علي اكبر، قاموس قرآن، ج 4، ص 49 و 50.
[12] مطهري، مرتضي ، عدل الهي، ص 223.
[13] خرمشاهي ، همان، ص 1323.
[14] سبحاني، جعفر، شفاعت در قلمرو عقل و قرآن وحديث، ص 102 تا 104 با تلخيص و تغيير.
[15] مكارم شيرازي، همان ، ج 21، ص 135.
[16] همان، ج 21، ص 136.
[17] طباطبايي، همان، ج 1، ص 225.
[18] بيستوني، محمد، تفسير جوان(خلاصه تفسير نمونه) ج 13، ص 94 و 95.
[19] مكارم شيرازي، همان، ج 1، ص 228.
[20] طباطبايي ، همان، ج 1، ص 226.
[21] مكارم شيرازي ، همان ، ج 13، ص 305.
[22] سبحاني، جعفر. همان، ص 102.
[23] ادخرت شفاعتي لأهل الكبائر من امتي» ر.ك. مجمع البيان ج 1ص 104.
[24] « و يشفع اهل بيتي فيشفعون » ر.ك. مجمع البيان ج 1، ص 104.
[25] جهت ملاحظه ي اين روايات و نيز مستندات عناوين قبل ، ر.ك. شفاعت در قلمرو عقل ، قرآن و حديث، تأليف استاد سبحاني .
[26] طباطبايي، همان، ج 1، ص 213.
[27] قرشي، علي اكبر، احسن الحديث، ج 8، ص 281 و 282.
[28] قرشي ، همان ، ج 9 ص 300.
[29] همو ، قاموس قرآن، ج 4، ص 50.
[30] طباطبايي ، همان، ج 1، ص 217.
[31] قرشي، علي اكبر ، تفسير احسن الحديث، ج 1، ص 134، 135.
[32] قرائتي، محسن ،تفسير نور، ج 1، ص 511.
[33] مكارم شيرازي و ديگران، تفسير نمونه، ج 13، ص 391.
[34] قرشي ، همان، ج 2، ص 420.
[35] قرائتي، همان، ج 2، ص 344.
[36] همو ، همان، ج 2، ص 343.
نویسنده: ليلا السادات مروجي