اهل الذكر تركيبى اضافى و مركب از «اهل» و «ذكر» است. واژه أهل به معانى سزاوار و لايق به چيزى، مختار و منتخب، خاندان، خويشان، عيال و فرزندان، ملت و امت و ... آمده است[1] كه قدر جامع همه آنها تعلق، سنخيت، أنس و الفت داشتن با چيزى و اختصاص داشتن به آن است. البته هرچه تعلق چيزى به چيزى بيشتر باشد اختصاص بدان شديدتر است و هر چه اختصاص شديدتر باشد صدق عنوان «اهليت» قوى تر خواهد بود.[2]
واژه «ذكر» در اصل خلاف نسيان[3] و به معناى يادآورى است.[4] برخى گفته اند: ذكر گاهى به معناى هيئت نفسانى است كه انسان به وسيله آن مى تواند معارفى را كه كسب كرده نگهدارى كند. در اين صورت ذكر مانند حفظ است، جز آنكه به اعتبار احراز آن معارف «حفظ» و به اعتبار استحضار آنها «ذكر» گفته مى شود.[5] به گفته برخى در قرآن ذكر بالغ بر 20 معنا از جمله: قرآن (انبياء/21،50 ؛ طه/20، 124)، پيامبر (طلاق/65 ، 10 ـ 11) و تورات (انبياء/21، 105) دارد.[6] گفتنى است كه قرآن و كتب آسمانى را از آن رو كه مواعظ و علوم آخرت را مى آموزند ذكر گويند[7]، چنان كه ذكر بودن پيامبر به اعتبار بشارتى است كه كتب آسمانى پيشين به رسالت ايشان داده اند[8]، بنابراين اهل الذكر كسانى هستند كه با يادآورى و ياد دادن، سنخيت و براى آن لياقت و شايستگى خاص داشته باشند.
تركيب أهل الذكر در قرآن تنها دوبار و به يك مضمون به كار رفته است: «وما اَرسَلنا مِن قَبلِكَ اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَيهِم فَسـَلوا اَهلَ الذِّكرِ اِن كُنتُم لا تَعلَمون»(نحل/16،43)، «و ما اَرسَلنا قَبلَكَ اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَيهِم فَسـَلوا اَهلَ الذِّكرِ اِن كُنتُم لا تَعلَمون» .(انبياء/21،7)
براى تبيين أهل الذكر گذشته از بررسى دو واژه اهل و ذكر كه پيش تر بيان شد لازم است مضمون و سياق آيات مشتمل بر اين تركيب و شأن نزول آنها نيز بررسى شود. مضمون هر دو آيه و نيز آيه 8 انبياء/21 براى تثبيت و تاكيد اين حقيقت است كه پيامبران و فرستادگان الهى از نوع بشر و رجال اِنسى بوده اند: «اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَيهِم» . آنان پيكرى نبوده اند كه غذا نخورند و آنها كسانى نبوده اند كه داراى عمرى جاويدان باشند: «و ما جَعَلنـهُم جَسَدًا لا يَأكُلونَ الطَّعامَ و ما كانوا خــلِدين» . (انبياء/21،8)
در شأن نزول آيات اهل الذكر نيز آمده است كه چون مشركان چنين مى پنداشتند كه فرستاده خداوند فقط بايد فرشته باشد، با نزول آيات مذكور اين پندار باطل گرديده است[9]، چنان كه در برخى آيات ديگر نيز قرآن شگفتى بى مورد مشركان را از اينكه رسول خدا داراى ويژگيهاى انسانهاى عادى است و مانند آنها غذا مى خورد و در كوى و برزن راه مى رود نقل كرده: ««قالوا مالِ هـذا الرَّسولِ يَأكُلُ الطَّعامَ و يَمشى فِى الاَسواقِ (فرقان/25،7) و همه پيامبران الهى را داراى خصوصيات مزبور دانسته است: ما اَرسَلنا قَبلَكَ مِنَ المُرسَلينَ اِلاّ اِنَّهُم لَيَأكُلونَ الطَّعامَ ويَمشونَ فِى الاَسواقِ»» . (فرقان/25،20) خداوند براى وادار كردن مشركان به پذيرش واقعيت ياد شده به آنان فرمود: خود اگر نمى دانيد از اهل الذكر بپرسيد: ««فَسـَلوا اَهلَ الذِّكرِ اِن كُنتُم لا تَعلَمون .
با توجه به سياق آيات قبل و بعد و شأن نزول آنها روشن مى شود كه مراد از اهل الذكر اهل علم و خبرگان اند[10]؛ كسانى كه بيشترين اختصاص، تعلق و سنخيت را با ذكر (حفظ، ياد دادن، قرآن، تورات، كتب آسمانى، پيامبر و...) دارند و مراجعه به آنها مى تواند مضمون و محتواى آيات مورد بحث يعنى بشر بودن پيامبران را تبيين و تأييد كند، براين اساس امر به سؤال از اهل الذكر در آيه، ارشاد به اين اصل عام عقلايى است كه رجوع جاهل به اهل خبره لازم است و در بردارنده حكم تعبدى نيست[11]، ازاين رو به برخى از اصوليانى كه براى حجيت خبر واحد به آيه اهل الذكر تمسك كرده اند چنين اشكال شده كه اگر آيه دلالتى بر حجيت خبر واحد و وجوب تعبد به آن داشته باشد، خبر واحدى را حجت مى داند كه راوى آن اهل علم و آگاه به مورد سؤال باشد؛ نه كسانى كه صرفا چيزى را شنيده و آن را نقل مى كنند، بنابراين، آيه به تقليد عامى از عالم اشاره دارد، چنان كه اصوليان براى وجوب تقليد بر عامى به آن استدلال كرده اند.[12]
با توجه به آنچه گذشت معناى اهل الذكر عام و فراگير است و اقوال ديگرى كه در اين زمينه ارائه شده مى تواند از باب تبيين مصاديق گوناگون آن باشد؛ از جمله:
1. مراد از اهل الذكر اهل كتب آسمانى پيشين از علماى يهود و نصارا[13] و مقصود از سؤال، پرسش از نشانيهاى نبوت است كه در كتابهاى ايشان وجود دارد. اين نظر از كسانى است كه در تفسير آيه به خصوصِ سياق آيات و شأن نزول آنها توجه كرده اند.
2. مراد از اهل الذكر اهل علم به اخبار گذشتگان و آگاه به احوال امتهاى پيشين است.[14]
3. أهل الذكر امامان معصوم(عليهم السلام) هستند. اين قول با توجه به روايات وارد در اين زمينه از جمله دو روايت صحيحه[15] مطرح شده است.
روايات مزبور دو دسته است:
الف. رواياتى كه با لسان اثبات، اهل الذكر را منحصر در ائمه مى داند؛ از جمله روايت امام باقر(عليه السلام) كه فرمود: [تنها] ما اهل الذكر هستيم.[16] مراد اين دسته از روايات را مى توان بيان روشن ترين مصداق اهل الذكر، يعنى امامان معصوم(عليهم السلام) دانست.[17]
ب. رواياتى كه مضمون حصر را به صورت نفى از ديگران بيان كرده، مى گويد: اهل الذكر جز ما كسى نيست.[18] اين دسته از روايات را مى توان ناظر به نفى انحصار اهل الذكر در عالمان اهل كتاب دانست كه سؤال كننده به آن معتقد بوده است.[19]
برخى در توضيح مضمون روايات ياد شده گفته اند: مقصود ائمه از اينكه گفته اند: اهل الذكر ما هستيم، اين نيست كه مفهوم ظاهر آيه چنين است، زيرا كافران اهل مكه ممكن نبود از ائمه چيزى بپرسند و بر فرض پرسش هم كلام ايشان را حجت ندانسته، باور نمى كردند، چنان كه كلام خود رسول خدا را نمى پذيرفتند، بنابراين مراد تشبيه و تمثيل است؛ يعنى اينكه هر چيز را بايد از اهلش پرسيد و همان گونه كه بشر بودن پيامبران پيشين را بايد از عالمان امت آن پيامبران پرسيد، تفسير و احكام اسلام را نيز بايد از امام معصوم(عليه السلام) پرسيد.[20]
برخى درباره آيه اهل الذكر بر اين باورند كه با قطع نظر از مورد آيه و با توجه به اين اصل كه مورد مخصص نيست آيه به حسب ظاهر از حيث سؤال كننده و سؤال شونده و چيزى كه درباره آن سؤال مى شود عام است. برپايه اين نظر سائل هركسى است كه ناآگاه به چيزى از معارف حقيقى و مسائل مكلفان باشد و مورد سؤال همه معارف و مسائلى است كه ممكن است كسى به آن جاهل باشد؛ امّا مسئول گرچه به لحاظ مفهوم عام است؛ ولى از نظر مصداق ويژه اهل بيت پيامبر است؛ خواه مراد از ذكر پيامبر باشد؛ مانند: قَد اَنزَلَ اللّهُ اِلَيكُم ذِكرا * رَسولاً»» (طلاق/65 ،10 ـ 11) يا قرآن؛ مانند: هـذا ذِكرٌ مُبارَكٌ اَنزَلنـهُ»» (انبياء/21، 50)، زيرا آنان خاندان پيامبر و همسنگ با قرآن اند، چنان كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در حديث متواتر ثقلين اهل بيت را قرين قرآن دانسته، مردم را به تمسك به اين دو فرا خوانده است. دليل بر اينكه كلام ائمه(عليهم السلام) در روايات ياد شده با قطع نظر از مورد آيه است اينكه آنان متعرض چيزى از خصوصيات مورد آيه نشده اند.[21]
پی نوشت ها:
[1]. بصائر ذوى التمييز، ج 2، ص 83 ، 85 .
[2]. التحقيق، ج 1، ص 169، «اهل».
[3]. مقاييس اللغه، ج 2، ص 358؛ لسان العرب، ج 5 ، ص 49، «ذكر».
[4]. نثر طوبى، ج 1، ص 275.
[5]. مفردات، ص 328؛ بصائر ذوى التمييز، ج 3، ص 9، «ذكر».
[6]. مفردات، ص 328 ـ 329؛ بصائر ذوى التمييز، ج 3، ص 9، 16.
[7]. نثر طوبى، ج 1، ص 275.
[8]. مفردات، ص 328.
[9]. روض الجنان، ج 12، ص 42.
[10]. انوار الاصول، ج 3، ص 666 .
[11]. الميزان، ج 12، ص 259.
[12]. فرائدالاصول، ج 1، ص 181 ـ 182.
[13]. البحرالمحيط، ج 6 ، ص 533 ؛ الميزان، ج 12، ص 258.
[14]. البحرالمحيط، ج 7، ص 411؛ روح المعانى، مج 8 ، ج 14، ص 218؛ مجمع البيان، ج 6 ، ص 557 .
[15]. فرائد الاصول، ج 1، ص 181.
[16]. الكافى، ج 1، ص 210 ـ 211؛ بصائر الدرجات، ج 1، ص 58 ، 61 .
[17]. تفسير نمونه، ج 11، ص 244.
[18]. الكافى، ج 1، ص210 ـ 211؛ بصائرالدرجات، ج 1، ص 58 ، 61 .
[19]. تفسير نمونه، ج 11، ص 245.
[20]. نثر طوبى، ج 1، ص 276.
[21]. الميزان،ج 12، ص 285.
نویسنده: محسن اصغرپورقراملكى