با آن که قصه های قرآن بازگو کننده ی حقایق مسلم تاریخی اند، ولی هرگز نمی توان قصه گویی در قرآن را برابر با نقل وقایع تاریخی ـ به طور مطلق و محض ـ دانست. آنچه قصه گویی و تاریخ نگاری را درقرآن از هم ممتاز می سازد، ویژگی فنی قصه های قرآن است.
این ویژگی عبارت است از بیان اعجاز و نیز القای نظمی خاص، به واقعیت های برگزیده از تاریخ، به گونه ای که خواننده احساس می کند، رویدادها و آدم ها نزد او حضور دارند و با او سخن می گویند. و اگر چنین نباشد، هرگز فایده اصلی قصه گویی قرآن، یعنی عبرت گیری و موعظه یابی، حاصل نمی شود.
به همین دلیل، کافران در برخورد با چنین اعجاز هنرمندانه ای، آن را سحر و جادو و اساطیر پیشینیان و شعرو قول کاهن می شمردند.
این نبود مگر به آن دلیل که زیر سیطره ی نفوذ قرآن قرار می گرفتند و همه تأثیرهای هنر بشری، و بسی بیش از آن را، در قرآن می یافتند. پس واقع نمایی قصه های قرآن هرگز با بیان فنی و بلاغی و اثرگذار آن نا سازگار نیست. قصه های قرآن در حالی که واقعیت های تاریخی را باز می گویند، بیش از یک قصیده یا رمان یا نمایشنامه در مخاطب اثر می نهند و در او حس برمی انگیزد و رویدادها و شخصیت های قصه پروازش می دهند.
اثری هنری است که دارای این سه ویژگی باشد: برخورداری از نوآوری، زیبایی ساختار، و قدرت تعبیر، بدیهی است که از این سه، هیچ یک، منحصر به قصه های خیال پردازانه و ساختگی نیست.1 قصه های قرآنی که اثری هنری است، در بردارنده خصلت هایی است که هرسه ویژگی را تأمین می کنند. به دیگر سخن، قصه های قرآنی از یک حکایت صرف کاملاً متفاوت است و سراسر تصویر سازی هنری از شخصیت ها، رویدادها، و گفت و گوهاست، تصویرهایی از نبرد همیشگی خیر و شر در جان انسان و میان او با نیروهای شیطانی.2
نقش زمان و مکان در قصه های قرآن کریم
زمان، در قصه نقشی شگرف دارد. خارج شدن قصه از حدود زمانی، آن را به درختی تبدیل می کند که از ریشه هایش جدا شده است. چنین درختی شاخ و بال نمی گستراند و بارو بر نمی گیرد. قصه ی موفق آن است که با دقت و ظرافت از عنصر زمان بهره گیرد و به تناسب فضا و سبک، آن را پر رنگ یا کم رنگ کند. برای بهره گیری از زمان، نمی توان قاعده ای معین کرد. احساس وروح هنرمند است که برای هر قصه، رنگی از زمان برمی گزیند.
نقش زمان
در قصه های قرآن، زمان به منزله دستی است که رویدادها را حمل می کند و آن ها را به حرکت در می آورد. اگر این دست نباشد، رویدادها بی جان برزمین می افتند و از حرکت باز می مانند. به این ترتیب، حضور زمان در قصه های قرآن حضوری زنده، آگاهانه، و معنا داراست. برای نمونه، به قصه حضرت یوسف بنگرید:
آن گاه که برادران یوسف او را در چاه می اندازند، خود می دانند که در چهره شان نشانه های پستی و نیرنگ و دروغ پیداست. پس زمان مناسب برای بازگفتن خبر به پدر، در پیش بردن حرکت قصه نقشی اساسی دارد. آنان شب را برمی گزینند تا چهره به چهره شدنشان با پدر در روشنایی صورت نپذیرد و قرآن براین عنصر زمان تکیه می کند.
«وجاؤوا أباهم عشاءً یبکون؛ و شبانگاهان نزد پدر خویش آمدند، در حالی که می گریستند». 1
همین عنصر زمانی است که در حسّ پدر نیز نقش دارد و او را به این اندیشه وا می دارد که اگر پسرانش صادق بودند، این زمان را برای باز گفتن خبر بر نمی گزیدند. در همین قصه، دوران حبس حضرت یوسف کاملاً معین نمی شود، بلکه به درازای آن اشاره می شود، زیرا آنچه در روند قصه نقش دارد همین است که یوسف گرچه «چند سال» را در محبس بسر بُرد، هرگز به گمراهی و آلودگی تن نداد و از دعوت الهی خویش دست نکشید. پس ابهام یافتن زمان در این جا، عین روشنی و روشنایی است:
«فلبث فی السّجنِ بِضعَ سِنین؛ و چند سال در زندان بماند». (سوره ی یوسف، آیه ی42)
نقش مکان
مکان همچون ظرفی است که رویدادهای قصه در آن جای می گیرند و زمان همانند دستی است که آن را حمل می کند. به این ترتیب، نقش مکان به اهمیت وتأثیر نقش زمان نیست. بسیار ممکن است که مکان رویدادها در ابلاغ پیام قصه اثری خاص نداشته باشد. به همین دلیل، قرآن اصولاً از مکان قصه یاد نمی کند. مگر آن که نقشی خاص در سیر حوادث و عبرت دهی داشته باشد، مانند: مصر و مدین و طور و أحقاف.
از نمونه های روشن تأثیر مکان، قصه «اسراء» است. «مسجد الحرام» «مسجد الاقصی» و فاصله میان این دو، همراه عنصر زمانی «شب» روشنگر حدود این قصه اند و بدون آنها قصه معراج در هاله ای از ابهام باقی می ماند. حس افتخار و عظمتی که با شنیدن این قصه برای مؤمنان پدید می آید، وامدار همین عناصر مکانی و زمانی است. اگر از این دو مسجد و هنگامه شب، ذکری نمی رفت، هرگز چنین تأثیر عاطفی و احساس ژرفی از قصه بر نمی آمد:
«سبحان الّذی أسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام الی المسجد الأقصی الّذی بارکنا حولَهُ لِنُرِیهُ مِن آیاتِنا إنّهُ هُوَ السَّمیعُ البَصیر؛
منزه است آن خدایی که بنده خود را شبی از مسجد الحرام به مسجد الاقصی که گرداگردش را برکت داده ایم، سیر داد، تا بعضی از آیات خود را به او بنماییم، هرآینه او شنوا و بیناست». 2
1. التصویر الفنّی فی القرآن، سید قطب، ص259 .
2. القصص القرآنی فی منطوقه و مفهومه، عبد الکریم خطیب، ص77.
واژه قصه در قرآن و روایات
«قصه» در لغت یعنی پی گرفتن یا پی گرفته اثرِ پیشین. در قرآن کریم می خوانیم:
«وقالت لأختِهِ قُصِّیهِ فَبَصُرَت بِهِ عَن جُنُبٍ وَهُم لا یشعُرُونَ؛ و به خواهر [موسی] گفت: «از پی وی برو.» پس او را از دور دید، در حالی که آنان متوجّه نبودند».3
«قال ذلک ما کنّا نَبغِ فارتدّا علی ءاثارِهِما قَصَصا؛ گفت: «این همان بود که ما می جستیم.» پس جستجو کنان ردِّ پای خود را گرفتند و برگشتند».4
پیوند «قصه قرآنی» با معنای لغوی آن
قصه گویی قرآن با همین معنای لغوی پیوند دارد، زیرا پی گرفتن وقایعی است که در گذشته رخ داده اند. البته گاه این وقایع در گذشته دور رخ داده اند که در قرآن با تعبیر «اَنباء» از آن ها یاد شده است، مانند «نَحنُ نَقُصُّ عَلَیک نبأهم بِالحَقِّ».5
اما در مورد وقایع نزدیک یا آنچه باید نزدیک تلقی شود تعبیر اخبار به کار رفته است،مانند:«ولنبلوکم حتی نعلم المجاهدین منکم والصابرین ونبلوا أخبارکم».(سوره ی محّمد، آیه ی31) یا «یومئذ تحدّث أخبارها».6
به هر حال، پی گیری و دنبال جویی اثر این نباها و خبرها همان معنای دقیق قصه گویی قرآن است.
مراد از قصه قرآنی
در قرآن، از وقایع حاضر و رویدادهای آینده نیز سخن رفته است، مانند حدیث افک، واقعه بدر و اُحد و حُنین و بیعت رضوان و صلح حدیبیه، همچنین نبرد میان ایران و روم، خبر از فتح مکه، و پیش بینی شکست مشرکان در جنگ بدر. اما قرآن این گونه خبر دهی ها را قصه گویی ننامیده است، زیرا در اصطلاح قرآن، قصه گفتن یعنی پی گرفتن اخبار گذشتگان. اصولاً در این گونه اخبار است که می توان عبرت ها و موعظه ها را پی گرفت، ولی در اخبار جاری و آینده بیش تر خود کشف واقعیت مطرح است. همین پی گرفتن عبرت ها در بیان قرآن کریم مورد تصریح قرار گرفته است:
لقد کان فی قصصهم عبرة لاولی الألباب؛ در داستانهایشان برای خردمندان عبرتی است.7
«حکایت» قالبی است برای بازگویی یک رویداد، بدون وارد کردن عناصر قصه. به این ترتیب به نظر می رسد نام حکایت برای قصه های قرآن سازگارتر باشد پس چرا قرآن نام قصه، و نه حکایت، را برگزیده است؟ پاسخ این است که در حکایت، «محاکات» و بازتاب واقعیت و صرف تجسم اشخاص و حوادث مورد نظر است. اما در قصه، جان دادن به واقعیت ها و پی گیری آثار برآمده از آن ها مراد است. قرآن در قصه های خویش به زمان ها و مکان های واقعی هویتی ویژه می بخشد و ما را در همان قطعه قرار می دهد، به گونه ای که بتوانیم رد پای مضامین را پی گیریم و صرفاً بازتابی از واقعیت ها را پیش رو نداشته باشیم.
نویسنده : لیلا قبرانی