علوم قرآنى به آن دسته از دانشه ايى گفته مىشود كه درباره قرآن و پيرامون آن بحث مىكند. نزول قرآن، ترتيب، جمع، كتابت، تفسير، تقسيم ها، قرائت و نسخ در قرآن و امثال اينها از جمله موضوعات اين دانش است. در اين دانش ابعاد گوناگون قرآن، قرآنشناسى و تبيين آن، كاويده مىشود.
يكى از شرايط كسانى كه در صدد بهرهبردارى از آيات الهى و تفسير قرآن هستند، دانستن دانش علوم قرآنى است. در واقع، اين علم پيش نياز تفسير قرآن است. امام على (علیه السلام) بر اساس تصريح دانشوران علوم قرآنى، در اين دانش پيشگام، بلكه يگانه دوران خود بوده است.
سيّد حسن صدر در تأسيس الشيعة مىنويسد: «اما ساير انواع علوم قرآنى؛ اولين كسى كه آن را به انواعى تقسيم كرد، على، امير مؤمنان(علیه السلام) بود. او شصت نوع علوم قرآنى را املا كرد و براى هريك، نمونهاى مخصوص آورد». «1»
در منابع و جوامع حديثى و تفسيرى، مباحث فراوانى از علوم قرآنى نقل شده است كه امام (ع) يا آنها را بنياد گذاشته و يا درباره آنها اظهار نظر كرده است. در اين نوشته، با رعايت اختصار و به صورت گذرا، تنها به بخشهايى از آنها پرداخته شده است.
اقسام آيات
قرآنپژوهان با توجه به محتواى آيات و يا ظاهر آنها، آيات قرآن را از جهات گوناگونى، طبقهبندى و يا تقسيم كردهاند. گواينكه تقسيمبندى آيات قرآن ريشه در دوران نزول دارد. در كلمات امير مؤمنان نيز، اين تقسيمبنديها به چشم مىخورد. ايشان، قرآن را در بردارنده آياتى معرفى مىكند كه، مبيّن حلال و حرام و مباح و فرائض و فضايلند. كه پيامهاى عبرتآموزى دارد. داراى ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، عام و خاص، مرسل و محدود و مجمل و مبيّن است.
كتاب ربّكم فيكم مبيّنا حلاله و حرامه، و فرائضه و فضائله، و ناسخه و منسوخه، و رخصه و عزائمه، و خاصّه و عامّه، و عبره و امثاله، و مرسله و محدوده و محكمه و متشابهه، مفسّرا مجمله و مبيّنا غوامضه بين مأخوذ ميثاق علمه، و موسّع على العباد فى جهله «2»؛ كتاب پروردگارتان در دسترس شماست. در آن حلال و حرام، و واجبات و فضيلتها را شرح داده است و در آن، ناسخ و منسوخ، مباح و واجب، و خاص و عام، عبرتها و مثلها، مطلق و مقيد، محكم و متشابه، وجود دارد و مجمل آن را تفسير كرده و مشكلهاى آن را واضح ساخته است. حكمى كه مردم بدانند و انجام دادنى است و آنچه ندانند و واگذارند، در آن آمده است.
بر اساس روايتى، امام (ع)، راويان مورد اعتماد و ثقه را توصيف مىكند و درباره آنها مىگويد:
عرف الخاص و العام، و المحكم و المتشابه، فوضع كلّ شىء موضعه «3»؛ راوى مورد اعتماد، موقعيت خاص و عام و محكم و متشابه [قرآن] را شناخته و هريك را در جاى خود قرار داده است.
و نيز در كلام ديگرى آيات قرآن را اين گونه تقسيم كرده است:
انّ اللّه تبارك و تعالى انزل القرآن على سبعة اقسام: كلّ قسم منها كاف شاف و هي: امر و زجر و ترغيب و ترهيب و جدل و مثل و قصص «4»؛ خداوند، قرآن را بر هفت حرف نازل كرد. هر كدام از آنها شافى و كفايتكنندهاند: امر، نهى، تشويق، تحذير، جدل، مثل و قصّه.
اصبغ بن نباته، تقسيم محتوايى ديگرى از امام على شنيده و آن را چنين بازگو كرده است:
نزل القرآن اثلاثا، ثلث فينا و فى عدوّنا و ثلث سنن و امثال و ثلث فرائض و احكام «5»؛ قرآن سهپاره نازل شد. يك سوم قرآن درباره ما و دشمنانمان است و يك سوم آن درباره سنتها و امثال است و يك سوم ديگر، فريضهها و احكام مىباشد.
در كلام ديگرى، امام على (ع) قرآن را حاوى آيات ناسخ و منسوخ مىداند كه در تفسير قرآن بايد به آنها توجه شود.
انّ عليّا مرّ على قاض، فقال: هل تعرف النّاسخ من المنسوخ. فقال: لا! فقال:
هلكت و اهلكت. «6»؛ على (ع) بر قاضيى گذر كرد و از قاضى پرسيد: آيا آيات ناسخ قرآن را از منسوخ آن بازمىشناسى؟ قاضى جواب داد: خير. امام به او گفت: خود را هلاك كردى و ديگران را نيز به هلاكت افكندى.
امام در اين كلام نشناختن آيات ناسخ از منسوخ را براى مفسر و قاضى موجب هلاكت مىشمارد. شايد از همين رو باشد كه گفته است: «كسى جز پيامبر خدا و اوصياى او، به كنه حقيقت كلام خدا و تأويل آن راه نمىبرد». «7»
امام در يك گزارش گونه ديگرى، آيات قرآن را از جهت محتوا به چند گروه تقسيم كرده و درباره آنها مىفرمايد:
قرآن، حاوى احتجاج بر ضد ملحدان و زنديقها و دهرى مسلكان و ثنويه و قدريه و جبرى مسلكان و بتپرستان و آتشپرستان است و نيز داراى احتجاجاتى عليه مسيحيان درباره مسيح(علیه السلام) و نيز بر ضد يهود مىباشد. بر ضد كسانى كه مىپندارند ايمان كم و زياد نمىشود و كفر نقصان و زيادت پيدا نمىكند، رهنمود دارد. دلائلى، بر ضد كسانى كه پندارشان اين است كه ثواب و عقابى، پيش و پس از قيامت، وجود ندارد، مىآورد؛ و براى منكران معراج و عليه قائلان به رؤيت خداوند نيز برهان اقامه مىكند. بر ضد منكران ايمان و كفر، و شرك و ستم و گمراهى دليل دارد. باور كسانى را كه خدا را توصيف مىكنند و او را محدود مىسازند، مردود مىشمارد. عليه منكران رجعت و كسانى كه تأويل درست آن را نمىدانند، بيّنه دارد.
در قرآن، سخنانى بر ضد كسانى وجود دارد كه منكر علم ازلى خداوند به اشيا هستند و تفاوت ميان اراده و قدرت و مشيت را نمىدانند.
اخبار خروج قائم و نيز احكام و شرايع و سبب بقاى عالم و معيشت خلق و وجوه آنها و اخبار پيامبران و شرايع آنان و هلاكت امّتها و غزوات پيامبر اكرم (ص) و فضايل اوصيا در قرآن آمده است. «8»
در ميان قرآنپژوهان، كسانى بر اين باورند كه قرآن داراى زبان خاصى است. بنابراين، فهم آن اختصاص به افراد خاصى دارد. در برابر، كسان
ديگرى هستند كه قرآن را داراى روش و اسلوبى مىدانند كه تودههاى عرب دوران نزول، بىهيچ پيش زمينه و مهارتى آن را درك مىكردهاند.
هريك از صاحبان اين دو ديدگاه، براى ادعاى خود دلايلى دارند كه در اين مختصر جاى طرح تفصيلى آنها نيست. همين مقدار مىتوان گفت كه قرآن، داراى سبك و اسلوب ويژهاى است. شواهد فراوان تاريخى دوران نزول قرآن، نشان مىدهد كه تودههاى امّى عرب به خوبى آن را مىفهميدهاند و در موارد اندكى هم به تفسير نياز داشتهاند و به پيامبر و يا صحابه صاحب آوازه در تفسير قرآن، مراجعه و از آنها مىپرسيدند. اين واقعيت مىگويد قرآن، در عين اينكه زبانى عرفى دارد، از ويژگى خاصى هم برخوردار است، و در عين حال، برخى از آيات آن براى همانها هم به خوبى روشن نبوده و نياز به پرسش داشتهاند.
به علاوه، همان آياتى كه به ظاهر معناى روشنى داشته، معانى غير قابل فهم براى آنان نيز داشته است كه با مراجعه به اهل تفسير روشن شده است. و همه معارف قرآن همان چيزهايى نبوده كه تودههاى عرب آنها را مىفهميدهاند. در آيات و عبارات قرآن، مقدم و مؤخر وجود دارد، يعنى در عبارتها بنا به دلايلى كلمهاى مقدم بر كلمهاى ديگر شده است تا در بيان آنچه كه در صدد آن بوده موفقتر عمل شود و نيز پارهاى عبارتها كه در آنها تأخير صورت گرفته است. برخى از فرازها از پيش قطع شده و در عين حال به سابق عطف گرديده و برخى ديگر از پيشتر خود قطع شده، اما عطفى هم صورت نگرفته است. حرفى جاى حرف ديگر آمده است.
برخى از كلمات خاص است و برخى داراى لفظ عام بوده و احتمال عموميت دارد. برخى كلمات به ظاهر مفردند و معناى جمع دارند. برخى لفظ جمع، اما معناى مفرد دارند. برخى از جملات، خبرىاند و از قومى حكايت دارند. برخى به همان حالت خود باقى ماندهاند، اما معناى اصلى آنها تحريف گرديده است. برخى معنايى برخلاف تنزيل دارد و برخى از آيات تأويلشان در تنزيلشان است. پارهاى ديگر تأويلشان پيش از تنزيل است و برخى تأويلشان پس از تنزيل.
آياتى در قرآن در سورهاى قرار دارند، اما تمامت معنايشان در سوره ديگرى است. پارهاى از آيات نصفشان منسوخ و نصف ديگر غير منسوخ است. آياتى وجود دارد كه الفاظ گونهگونى دارند، اما داراى معنايى واحدند. آياتى در قرآن هست كه داراى الفاظ مشابه، اما معنايى متفاوت دارند.
برخى از آيات، بيانگر حليت و اباحه چيزى هستند و برخى نهى دارند و آنگاه جوازى پس از آن آمده است؛ چرا كه خداوند دوست دارد همانطوركه براى محرماتش مؤاخذه مىنمايد، براى مباحها و جوازها نيز سؤال و جواب كند.
پارهاى از آيات، ظاهرى بر خلاف باطنشان دارند. هنگام تقيه به ظاهر آنها عمل مىشود و به باطنشان عمل نمىشود. برخى از آيات داراى مخاطبانى خاصند، اما روى سخنشان در واقع غير از مخاطبان ظاهرىاند. «9»
اين حديث، اگر چه در منابع روايى اصيل با اين توضيح و تفصيل نيامده و مجلسى آن را از تفسير نعمانى نقل كرده است، ولى اولا فرازهايى از آن در كلمات ديگرى از امير مؤمنان آمده است كه در اين دفتر، مورد استفاده قرار گرفته و ثانيا سخنان بىاساس و ناسنجيدهاى نيست، بلكه آميخته با حقيقت و حكمت است. به هر حال، از اين كلمات استفاده مىشود كه قرآن، در ساختار خود، اسلوبى خاص دارد و بايد در تفسير آن، مورد توجه قرار بگيرد و نمىتوان آن سبك و اسلوب را در تبيين آيات ناديده گرفت.
طرح اسلوب ويژه داشتن قرآن، ممكن است اين سؤال را پديد آورد كه آيا امام على (ع) براى قرآن زبانى خاص قائل بوده است يا آن را كتابى عرفى مىدانسته كه هيچ زبان ويژهاى ندارد؟ پاسخ مثبت و منفى براى اين پرسش، روش تفسير و در نتيجه آثار تفسيرى متفاوتى را در پى خواهد داشت. در صورتى كه براى قرآن زبان ويژه قائل شويم، بىشك نحوه برخورد با آن با عرفى دانستن آن، متفاوت خواهد بود. به عبارتى، اگر زبان قرآن را زبان خاصى بدانيم قطعا اين ويژگى در تفسير آن نقشى تعيينكننده خواهد داشت و مفسّر ناچار است براى فهم درست آن، راز و رمز و كليد آن زبان را به دست آورد.
سخن صريح و بىپردهاى از امام على (ع) درباره زبان خاص داشتن و يا نداشتن قرآن نقل نشده است. در عين حال، كلماتى از ايشان نقل شده و يا منسوب به آن حضرت است كه نشان مىدهد كه زبان قرآن، عرفى و بر اساس فرهنگ و ادبيات دوران نزول است و از سوى ديگر، برخى از سخنان آن حضرت، قرآن را داراى زبان خاص معرفى مىكنند. كلماتى از امام (ع) نقل شده است كه براى فهم و يا تفهيم مراد آيه و يا آياتى از قرآن، به كلام و ادبيات عرب استشهاد كرده است. «10» استناد به كلام عرب و توجه دادن خواننده و يا پرسشگر به كاربرد عرفى كلمات و عبارتها در زبان عرب، مىتواند اين واقعيت را بنماياند كه آن حضرت، براى قرآن، زبانى عرفى قائل است؛ ساختارى برگرفته از دوران نزول و نيز، ملاك فهم و معناى آن. از سوى ديگر، از آن حضرت كلماتى نقل شده كه بازگوكننده واقعيت ديگرى است و آن، اين است كه بسنده كردن به ظاهر كلمات، گاهى گمراهكننده است و جوينده را از رسيدن به معناى درست و حقيقت بازمىدارد.
سؤال كنندهاى از امام مىپرسد: در آيهاى از قرآن آمده است: وَ جاءَ رَبُّكَ ... «11» و آيه ديگر، هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ ... «12» و در جايى أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ «13» و در جاى ديگر، يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ «14». اينها چگونه قابل جمعند؟ اين سؤالها نشان مىدهد كه در ذهن سؤالكننده يك ابهام وجود داشته است كه خدا خود مىآيد، ولى چگونه؟ آيات او مىآيند؟ آيا خدا در روز معينى جابهجا مىشود و آيا چنين امرى امكان دارد؟ امام در جواب سائل مىگويد:
و قد اعلمتك ربّ شىء من كتاب اللّه تأويله غير تنزيله و لا يشبه بكلام البشر «15»؛ آگاهت كنم كه، اى بسا چيزى از كلام خدا، تأويلى غير از تنزيلش دارد و شبيه به كلام بشر نيست.
آنگاه امام براى اين نظر خود، نمونه ذكر مىكند. وى مىگويد «ابراهيم (علیه السلام) گفته است: وَ قالَ إِنِّي ذاهِبٌ إِلى رَبِّي سَيَهْدِينِ «16» و واژه «ذاهب» را توجه به خدا با عبادت و جدّ و جهد، و تقرّب به خدا، تفسير كرده و گفته است: «اين، تأويلى غير از تنزيل دارد.» نيز، در قرآن آمده است: وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ «17» و در آيه ديگر وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ ... «18». واژه «انزل» را در اين آيات، آفريدن معنا كرده است. امام (ع) پس از تفسير چند آيه براى سؤالكننده، به وى مىگويد:
فاكتف بما وصفت لك من ذلك ممّا جال فى صدرك ممّا وصف اللّه عز و جلّ فى كتابه و لا تجعل كلامه ككلام البشر «19»؛ درباره آنچه كه در دلت در زمينه توصيفهاى خداوند درباره كتابش مىجوشد، به آنچه كه از آن برايت تعريف كردم، بسنده كن و كلام خدا را همانند كلام انسان قرار مده.
از اين كلام و آن نمونهاى كه امام استشهاد كرده، استفاده مىشود كه اسلوب ويژه قرآن كريم، از آن كتابى منحصر به خود، پديد آورده كه در عين قابل فهم بودن بخش اعظم آن براى خوانندگان، بخشهايى از آن نيز، با فهم عرفى سازگار نيست و زبان خاص خود را دارد. اين بخش، شايد همان باشد كه در قرآن از آن به متشابهات تعبير شده است. «20» بديهى است كه تفسير چنين متنى به علم ويژهاى نياز دارد تا بتوان با برخوردارى از آن، و با رعايت شرايط و اسلوب آن را تفسير و تبيين كرد.
دانش تفسير نگارى براى قرآن، از همان دوران نزول مورد توجه قرار گرفت و كسانى همزمان با نزول آيات، در آن تبحر پيدا كردند. اين دانش از چنان جايگاهى برخوردار شد كه صاحب نظران در آن، شأن اجتماعى پيدا كردند و فضيلتى يافتند. قرطبى در همين رابطه، نقل كرده كه امير مؤمنان از جابر بن عبد الله به خاطر تفسيردانىاش تجليل كرده است. وى مىنويسد:
علىّ بن ابى طالب از دانش جابر بن عبد الله ياد كرد. شخصى به او گفت: تو از علم جابر سخن مىگويى در حالى كه تو خود فردى عالم هستى [و مقامى بالاتر دارى]. على جواب داد: [اين به خاطر آن است] كه او تفسير اين آيه را مىداند. إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعادٍ «21» «22»
تفسير به رأى را، تحميل آرا و نظريات بر قرآن، بدون داشتن دليل و رعايت اصول و شرايط تفسير، دانستهاند. اگر كسى هنگام شرح يك متن، ملاكهاى عرفى آن را، رعايت نكند و آنها را در فهم متن دخالت ندهد و به دلخواه به تفسير متن اقدام نمايد، گفته مىشود تفسير به رأى كرده است. تفسير به رأى، به ويژه درباره قرآن كه كتاب هدايت و رقمزننده سرنوشت انسان است، عمل نكوهيده و نادرستى است. رعايت نكردن اصول تفسير، براى تبيين آيات قرآن، با توجه به اينكه تفسير، تلاشى براى دستيابى به مراد خداست، نتيجهاى جز افترا بر خدا و تحريف كلام او در بر ندارد و چنين عملى، موجب گمراهى بندگان خداست.
بر اساس گزارش مستندى، امام على (ع) از پيامبر خدا نقل كرده كه بايد تفسير قرآن را، مستقيم و يا غير مستقيم، از اهل بيت (ع) گرفت تا به شرف بزرگى دست يافت.
قال رسول اللّه (ص) أ تدرون من المتمسك الّذى ينال هذا الشّرف العظيم هو الّذى اخذ القرآن و تأويله عنّا؛ پيامبر خدا گفت: آيا مىدانيد كه كدام متمسكى است كه به اين شرف بزرگ نايل مىآيد؟ كسى كه قرآن را و تأويل آن را از ما فرا بگيرد.
آنگاه به مناسبت از تفسير به رأى سخن به ميان آورده و گفته است:
فامّا من قال في القرآن برأيه، فان اتفق له مصادفة صواب، فقد جهل في اخذه عن غير اهله، و كان كمن سلك طريقا مسبعا من غير حفّاظ يحفظونه. فان اتفقت له السلامة، فهو لا يعدم من العقلاء و الفضلاء الذمّ و التوبيخ ... و ان اخطأ القائل في القرآن برأيه، فقد تبوَّأ مقعده من النار، و كان مثله كمثل من ركب بحرا هائجا بلا ملّاح، و لا سفينة صحيحة لا يسمع بهلاكه احد الّا قال: هو اهل لما لحقه و مستحق لما اصابه «23»؛ هركس در قرآن با رأى خود نظر دهد، اگر با صواب و واقع هم مواجه شود، در اينكه او را از اهلش بگيرد، نادانى كرده است. او مانند كسى است كه راهش را از ميان دشتى انتخاب كرده كه درندگان در آن لانه كردهاند، بىآنكه حفاظ و نگهبان داشته باشد، و اگر هم با امنيت و سلامتى راه به جايى ببرد، خردمندان او را سرزنش مىكنند ... و اگر در فهم قرآن خطا كند، جاى خود را در آتش آماده كرده است. و چنين فردى، همانند كسى است كه بدون كشتى سالم و كشتيبان، در دريايى متلاطم دريانوردى كند. هر كسى خبر هلاكت چنين شخصى را بشنود، مىگويد سزاوار او بود كه نابود شود، و اگر در فهمش خطا كرده باشد، جايگاهش در آتش است.
در كلام ديگرى، امام (ع) به صراحت از تفسير به رأى پرهيز مىدهد و سفارش مىكند كه تفسير قرآن را از عالمان به آن، برگيريد. امام در سخن خود دليل لزوم آموختن تفسير را از عالمان به آن، تفاوت كلام خدا با كلام بشر مىداند.
فانّه ربّ تنزيل يشبه بكلام البشر و هو كلام اللّه و تأويله لا يشبه بكلام البشر «24»؛ همانا چه بسا تنزيلى كه شبيه كلام بشر است، در حالى كه كلام خداست و تأويل آن شبيه به كلام بشر نيست.
امام، در كلام ديگرى گروهى از مردم را نكوهش مىكند كه قرآن را به رأى خود تفسير كردهاند. «قد حمل الكتاب على آرائه، و عطف الحقّ على اهوائه» «25» و در همين رابطه با اشاره به دوران امام زمان (ع)، مىگويد:
يعطف الهوى على الهدى، اذا عطفوا الهدى على الهوى، و يعطف الرأى على القرآن اذ عطفوا القرآن على الرأى «26»؛ آخرين حجت، هواهاى نفسانى را به هدايت بازمىگرداند، زمانى كه هدايت به هواى نفس تبديل شده باشد، و آرا را به قرآن ارجاع مىدهد، زمانى كه قرآن را بر اساس خواهشها و آرا تفسير كردهاند.
و بدينسان، از اين سخن امام على (ع) استفاده مىشود كه ايشان، تفسيرى را براى قرآن كه براساس رأى و نظر افراد فاقد شرايط نباشد، ممكن مىداند.
امام اين نوع تفسير را كه مبتنى بر نظر اشخاص، بىآنكه در چارچوب و قواعد تفسير صورت بگيرد، اظهارى برخاسته از هواى نفس مىداند و نه شرح كلام خدا. امام (ع) براساس نقل امام رضا (ع) از پدرانش درباره تفسير به رأى كلام خداوند چنين گفته است: «ما آمن بى من فسّر برأيه كلامى «27»؛
كسى كه كلام مرا براساس نظر خود تفسير كند، مؤمن به من نيست».
تحريف را جابهجايى و تغيير، معنا كردهاند. «28» اين اصطلاح را در جايى به كار مىبرند كه در متن آيات كتابهاى آسمانى تغييرى حاصل شده باشد. در اينكه پس از نزول و در زمان جمع و تدوين آن حذف و اضافهاى در آن صورت گرفته است يا خير، از قرنها پيش بر سر آن كشمكش وجود داشته است. امام على (ع)، به عنوان كسى كه خود از بدو نزول قرآن تا دوران عثمان كه مصاحف قرآن را يكسانسازى كردهاند شاهد همه وقايع مربوط به قرآن بوده و صاحب نظرى بلا منازع در آن زمينه است، آن را مصون از دستبرد و تغيير مىداند. او در عين حال، تصريح مىكند كه دورانى خواهد آمد كه در آن متاعى كمارزشتر از قرآن يافت نمىشود؛ در صورتى كه به حق تلاوت شود.
و انّه سيأتى عليكم من بعدى زمان ... و ليس عند اهل ذلك الزّمان سلعة ابور من الكتاب، اذا تلى حقّ تلاوته، و لا أنفق منه اذا حرّف من مواضعه «29»؛ به زودى پس از من زمانى خواهد رسيد ... هيچ كالايى در اين زمان بىارزشتر از قرآن نخواهد بود؛ وقتى كه به درستى تلاوت مىشود و رايجتر از او چيزى نخواهد بود، زمانى كه از معناى خود برگردانده و تحريف شود.
از ظاهر اين كلام امام استفاده مىشود كه، منظور آن حضرت از تحريف قرآن، تحريف لفظى نيست، بلكه مراد، تحريف معنايى آن در دورانهاى پس از خود است. از اين كلام امام كه گفته است «زمانى خواهد آمد كه قرآن
تحريف مىشود» استفاده مىشود كه قرآن در زمان آن حضرت، نه تنها تحريف لفظى نشده، بلكه تحريف معنايى نيز به آن راه نيافته است و چنان رخدادى درباره قرآن كه قابل گفتن و اشاره باشد هم، اتفاق نيفتاده بود.
اعراب قرآن
اعراب، در لغت به معناى زيبا ساختن و رسا و آشكار كردن معنا، «30» و در اصطلاح، به حركاتى گفته مىشود كه در آخر كلمات عرب به هنگام تركيب ظاهر مىشود. هنگامى كه اين واژه با قرآن تركيب شود، اصطلاح اعراب القرآن ساخته مىشود، مراد از آن شاخهاى از علم تفسير است و در عين حال نمىتواند از علم نحو خارج باشد. در اين دانش، جايگاه كلمات و نقش هريك از آنها در جملهها مشخص مىشود. اين دانش، به خواننده كمك مىكند تا با پى بردن به نقش هريك از واژهها در جمله، معناى دقيق آن را به دست آورد.
دانش اعراب القرآن بعدها توسعه پيدا كرده، اما سنگ بناى اولى آن از سوى امام على (ع)، و در دوران خلافت او گذاشته شد. عبد العظيم زرقانى در كتابش آورده است كه على (ع)، پس از خليفه سوم، وقتى زمام امر حكومت را در دست گرفت، مشاهده كرد كه در زبان عرب، واژههاى غير عربى راه يافته است. اين اتفاق او را درباره لغت عرب نگران كرد. به ابو الاسود دوئلى دستور داد تا براى حمايت از قرآن و جلوگيرى از هر گونه رخنه در آن، قواعدى براى لغت عرب وضع نمايد. او براى عملى شدن اين ايده، خطوطى را هم براى ابو الأسود ترسيم كرد و شيوههايى را ارائه داد.
زرقانى آنگاه از اين دستور و ارائه خطوط، نتيجه مىگيرد كه مىتوان امام على را واضع اساس علم النحو قلمداد نمود و علم اعراب قرآن هم تابع آن است. «31»
اسباب نزول
سبب نزول، به آن دسته از وقايعى اطلاق مىشود كه آيه و يا آيات و يا سورهاى از قرآن درباره آنها نازل شده باشد. پارهاى را عقيده بر اين است كه دانستن سبب نزول آيات، از شرايط لازم تفسير قرآن است. «32» ازاينرو، بسيارى كوشيدهاند كه اسباب نزول آيات را گردآورى كنند تا در تفسير قرآن از آنها استفاده شود. اين علم، از چنان اهميتى برخوردار بوده كه كسانى را واداشته تا كتابهايى را در اين زمينه تدوين كنند تا مفسران در تفسير قرآن به اسباب نزول آيات توجه جدى نمايند. «33»
اسباب نزول را مىتوان آن دسته از علوم اوليهاى دانست كه مورد توجه قرآنپژوهان قرار گرفت و از همان دوران صدر اسلام به آن عنايت ويژهاى شد.
امام على (ع)، به عنوان كسى كه همواره در صحنههاى نزول قرآن حاضر بوده، بر اسباب نزول آيات آگاهى كامل داشته و اسباب نزول فراوانى از آن حضرت در منابع حديثى و تفسيرى نقل شده است. براى نمونه، ترمذى «34» (- 279 ق) نقل كرده است كه على از مرد مسلمانى شنيد كه براى پدر و مادر مشرك، خود طلب آمرزش مىكرد. به وى اعتراض نمود و آن شخص جواب داد: ابراهيم هم براى پدرش استغفار كرده است. على ماجرا را براى پيامبر (ص) نقل كرد. در پى اين ماجرا، اين آيه نازل شد.
وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِيَّاهُ؛ آمرزش خواهى ابراهيم براى پدرش، نبود مگر براى وعدهاى كه وى به او داده بود. «35»
و همچنين امام درباره آيه 149 آل عمران كه در آن به مؤمنان هشدار داده است كه در صورت پيروى از كافران، آنها شما را از دينتان بر مىگردانند، گفته است: اين آيه درباره منافقان نازل شده كه در نبرد احد و هنگام شكست مؤمنان به آنان گفتند: «به سوى برادرانتان بازگرديد و به سوى دينتان رجوع كنيد». «36»
نویسنده: محمد مرادى
پی نوشت:
(1). ترجمان، دكتر عباس، تفسير الصافى، مقدمه.
(2). نهج البلاغه، خطبه 1.
(3). همان، خطبه 210.
(4). بحار الانوار، ج 89، ص 33؛ الصافى، ج 1، ص 59.
(5). كافى، ج 2، ص 627؛ تفسير العياشى، 1، ص 9.
(6). تفسير العياشى، ج 1 ص 12؛ الدّر المنثور، ج 1، ص 259.
(7). بحار الانوار، ج 89، ص 95؛ تفسير العياشى، ج 1، ص 12.
(8). بحار الانوار، ج 90، ص 5.
(9). بحار الانوار، ج 90، ص 4 و 5.
(10). نك: همين دفتر: روشها، تفسير بر اساس معناشناسى.
(11). فجر، آيه 22.
(12). فجر، آيه 22.
(13). انعام، آيه 158.
(14). فجر، آيه 22.
(15). التوحيد، ص 265 تا 267.
(16). صافات، آيه 99.
(17). زمر، آيه 6.
(18). حديد، آيه 25.
(19). مسند الامام على (ع)، ج 2، ص 212؛ الصافى، ج 4، ص 274؛ البرهان، ج 5، ص 853؛ كنز الدقائق، ج 14، ص 273؛ نيز نك: بحار الانوار، ج 93، ص 138.
(20). نك: آل عمران، آيه 7.
(21). قصص، آيه 85.
(22). الجامع لاحكام القرآن، ج 1، ص 26.
(23). وسائل الشيعة، ج 18، ص 148؛ بحار الانوار، ج 89، ص 182؛ تفسير المنسوب الى الامام العسكرى (ع)، ص 14 و 15.
(24). التوحيد، ص 265.
(25). نهج البلاغه، خطبه 87.
(26). همان، خطبه 138.
(27). وسائل الشيعة، ج 18، باب 13، ص 137؛ البرهان، ج 1، ص 18؛ التوحيد، ص 68؛ نور الثقلين، ج 1، ص 317 و 318؛ كنز الدقائق، ج 3، ص 46.
(28). القاموس المحيط.
(29). نهج البلاغه، خطبه 147؛ كافى، ج 1، ص 151.
(30). المنجد.
(31). نك: مناهل العرفان، ج 1، ص 23.
(32). الاتقان، ج 2، ص 215.
(33). نك: واحدى، اسباب النزول.
(34). محمد بن عيسى بن سورة بن موسى ترمذى يكى از امامان علم حديث است و در نزد بخارى شاگردى كرده و كتاب جامع و علل از تأليفات اوست.
(35). الاتقان، ج 1، ص 98 ذيل آيه 114 توبه.
(36). مجمع البيان، ج 2، ص 856. يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تُطِيعُوا الَّذِينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِينَ