چكيده
عرفان مخلصانه امام حسين عليه السلام داراى دو بعد علمى و عملى است. بعد علمى بر پايه معرفت شهودى استوار است و در بعد عملى به جهاد مصلحانه مى انجامد. در سلوك حسينى تا رسيدن به عرفان علمى، به ترتيب سه روش معرفتى حسى - عقلى، عقلى محض و شهودى (حضورى) در كار مى آيد؛ و در جنبه عملى، پس از جهاد مصلحانه درونى و رسيدن به مقام مخلصين، نوبت به جهاد مصلحانه بيرونى و تهذيب جامعه و تاريخ مى رسد.
عرفان مخلصانه كه از خودشناسى و خودسازى آغاز مى شود، با برخوردارى از شاخصه هاى چندى به جهاد و جامعه سازى مى پردازد. اين شاخصه ها كه رابطه اى ديناميك با هم دارند و بر تعميق و تقويت يكديگر اثر مى گذارند، عبارتند از: زهد، شوق ديدار حق، خشيت، طاعت و عزت. اين روابط در تحليل روان شناختى آن ها آشكار مى شود.
مقدّمه
تاريخ همواره شاهد ظهور صالحان و مصلحانى بوده است كه با تزكيه جان به تهذيب جامعه روى آورده و دست پاك خويش را بر گريبان پليد ستمگران و مفسدان در آويخته اند و براى بقاى نام و نشان حق و عدل و پاكى و زيبايى بيرق جهاد برافراشته اند.
و اما نام حسين عليه السلام زيور دفتر سرگذشت رادمردان راست كيش و مصلحان مبارز است. كدامين دل با طنين نام حسين عليه السلام نمى لرزد و به او عشق نمى ورزد؟
حضرت اباعبداللّه عليه السلام با براق برق آساى معرفت و عبوديت در ژرفاى جان خويش سير كرد و در وادى عرفان حق به قرب قاب قوسين رسيد. و از سوى ديگر، با جهاد و شهادت به عميق ترين لايه هاى درونى و پاينده جامعه و تاريخ نفوذ كرد و از معرفت و عبوديت و مجاهدت و شهادت، سفينه اى آسمان پيما ساخت كه براى سالكان و عاشقان، تيز تازترين وسيله وصول به مقصود است.
اين نوشتار بر آن است تا نشان دهد عرفان مخلصانه و راستين بستر رويش و پيدايش جهاد مصلحانه و شهادت طلبى است. همچنين جهاد مصلحانه ميوه اى است كه تنها بر تنه تنومند عرفان مخلصانه مى رويد.
كسى كه به خودشناسى و خداشناسى مى پردازد و با تهذيب و تربيت، نفس خود را در عرفان خالص مى سازد، ساقى ازلى از صحباى اسماى الهى در جام جانش فرو مى ريزد، و آن گاه با رسيدن به مراتب برتر ايمان و يقين، سراسر سلسله هستى را نام و نشان محبوب مى يابد و مى بيند. پس روى رغبت خويش را از دنياى دون برتافته، مشتاق و شيداى ديدار جمال حق تعالى مى گردد؛ تنها در پيشگاه او خشوع مى ورزد و دل در راه طاعت محبوب مى بازد و از عزت سبحانى بر جان خود جامه اى مى دوزد. از اين روى، هر آنچه را مانع و حاجب تجلّى و تذكر اسماء خداوند تبارك و تعالى باشد، ناخوشايند مى دارد و به جهاد مصلحانه با آن مى پردازد.
بدين ترتيب، «زهد»، «عشق»، «خشيت» «طاعت» و «عزت»ى كه از عرفان مخلصانه برمى آيد، با سكوت بر فسادگران و سكون برابر ستمگران نمى سازد، بلكه عارف خالص برمى خيزد و مى ستيزد تا اساس تباهى و تاريكى را براندازد و طومار ظلم و ظلمت را در هم پيچد و از فروغ جان خويش، كه جز نور «ربِ النور» نيست، بر عالم و آدم بتاباند، و اسماء و آثار الهى را، كه از جنس ضياء و زيبايى است، همه جا متجلّى سازد.
بنابراين، در اين مقاله با شناخت ابعاد نظرى عرفان مخلصانه، كه همانا آيين حسينى است، مى آغازيم و با تحليل روان شناختى چندى از شاخصه هاى آن پيش مى رويم تا دريابيم چگونه از آن جهاد مصلحانه سر بر مى آورد.
تعريف عرفان
« معرفت و عرفان به درك و شناختى گفته مى شود كه از راه تفكّر و تدبّر به دست مى آيد و اخصّ از علم است؛ مثلاً مى گويد: "فلانٌ يعرفُ اللّه" و نگويند "يَعلمُ اللّه"؛ زيرا شناخت بشر از خداوند تعالى با تفكر در آثار او حاصل مى شود نه با ادراك ذاتش. بر همين پايه مى گويند: "الله يعلم كذا" و نگويند: "يعرف كذا"؛ زيرا معرفت نسبت به علم قاصر است و رتبه پست ترى دارد و از تدبّر برمى آيد.»1
از معناى لغوى كه درگذريم، اصطلاح عرفان، كه معمولاً مطلق آورده مى شود، به شناخت شهودى حق تعالى منصرف و مخصوص مى گردد. البته اين تقييد و انصراف، چيزى از آن نمى كاهد؛ زيرا بنابر آموزه هاى گرانسنگ عرفان اسلامى، كه از خاندان پاك پيامبرصلى الله عليه وآله به ما رسيده، خداشناسى در گرو خودشناسى است و ثمره آن، عرفان حقيقت اشيا و كشف ذات همه چيز است.چ
پيش از آنكه به تحقيق اين مسئله در تحليل انديشه عرفانى امام حسين عليه السلام بپردازيم، احاديثى چند از اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام را مرور مى نماييم:
1. «مَن عَرَف نفسَه عَرَف ربَه»؛2 كسى كه خود را شناسد، پروردگارش را شناخته است.
2. «غايةُ المعرفة ان يعرف المرءُ نفسَه»؛3 اوج و فرجام معرفت اين است كه انسان خودش را بشناسد.
3. «عَجَبت لِمَن يجهَل نفسه، كيف يعرف ربه»؛4 در شگفتم از كسى كه خود را نشناخته، چگونه خدا را مى شناسد.
4.«لا تجهل نفسك فانَّ الجاهلَ معرفةَ نفسه، جاهلٌ بكل شى»؛5 به نفس خودت نادان مباش؛ زيرا هر كه خود را نشناسد به همه چيز نادان است.
5. «مَن عَرف نفسَه فهُو لغيرهِ اعرَف»؛6 هر كس خود را بشناسد غير خودش را بهتر مى شناسد.
بنابراين، مسير سلوك عرفانى چنين است كه سالك ابتدا در عمق هستى خويش با دو بال «خردورزى» و «خودسازى» (تفكر و تزكيه) سير مى كند و با افكار و رفتار نيك به معرفت حق تعالى مى رسد و به مراتب بالاى ايمان و يقين دست مى يازد. آن گاه با نور الهى به حقيقت اشيا و باطن عالم مى نگرد و همه اوهام را از منظر بصيرت باطنى خويش مى روبد و مى شويد.
اغراض گوناگون در عرفان (اصناف عارفان)
به طور كلى، مى توان رهپويان اين طريقت را به سه صنف تقسيم نمود:7
1. گروهى كه براى اغراضى غير از عرفان حق به اين سلك درمى آيند. هدف اين افراد كشف كردن نيروهاى شگرف درون خويشتن است تا در دنيا از آن سود جويند. چنانچه خداوند راه راست را به اين قوم ننمايد و دستشان را نستاند، به سطح پستى از خودشناسى و عرفان رسيده، در بند شيطان گرفتار مى آيند. امام صادق عليه السلام در اين باره مى فرمايند: «انَّ السحر على وجوهٍ شتّى... نوعٌ منه ما يأخذُ اولياءُ الشياطين عنهم...»؛8 همانا سحر صورت هاى گوناگون دارد، نوعى از آن چيزى است كه دوستان و فرمانبران شياطين از آن ها مى آموزند.
2. برخى ديگر، به راه عرفان گام مى نهند و پيش مى روند تا از آن سر در بياورند و از لذّت هاى عرفانى، كه وصفش را شنيده اند، كامياب شوند. اين دسته هم تا حدودى پيش مى روند و پس از كامياب شدن از مكاشفات و حالات عرفانى، در همان حد باقى مانده، از ادامه راه در طلب رضاى معشوق ازلى باز مى مانند. در واقع، اينان عرفان را نه براى حق، بلكه براى خود عرفان مى خواهند. ابن سينا درباره آن ها فرمود: «من اثرَ العرفانَ للعرفان فقد قال بالثّانى و من وجدَ العرفانَ كأنّه لا يجده بل يجدُ المعروفَ به فقد خاض لجَّةُ الوصول»؛9كسى كه عرفان را براى عرفان بخواهد و بجويد، براى خداوند تعالى شريك قرار داده است، و كسى كه عرفان را مى يابد چنان كه هيچ نيافته و نخواسته مگر حق تعالى را، پس چنين كسى در درياى وصال شناور و فرو رفته است.
3. سومين طايفه، عشق بازان پاكبازند كه اهل ايثار همه چيز در راه حق هستند؛ مخلصانى كه غير از او نبينند و نخواهند. عارفان مخلص به اين سلك مى آيند و ره مى سپارند و مراحل و منازل را يكى پس از ديگرى پشت سر مى نهند، در حالى كه تنها طاعت و رضايت او را مى جويند.
در عرفان مخلصانه اين اصل وجود دارد كه هدف و غايت آفرينش رسيدن انسان به معرفت اللّه و نوشيدن از شراب شهلاى شهود است. امام حسين عليه السلام در دعاى عرفه مى فرمايند: «الهى علمْتُ باختلافِ الاثارِ و تنقّلات الاطوار انَّ مرادكَ منّى ان تتعرَّف الىَّ فى كلَّ شى ءِ حتى لا اجهلَك فى شى ءِ»؛ بار الها با دگرگونى هاى روزگار دانستم كه خواسته تو از من اين است كه در همه چيز تو را ببينم و بشناسم و در هيچ چيز از تو غافل و جاهل نباشم.
بدين سان، عارفانى كه خالصانه و صادقانه براى خدا و به سوى خدا ره مى پويند و وصال جمال او را مى جويند، نه به دست يازى به نيروهاى پنهانى درون بسنده مى كنند تا از سحر و كهانت سر برآورند و نه به لذّت واردات و خاطرات معنوى قناعت مى ورزند تا گردن در گريبان گوشه گيرى و ظلم پذيرى فرو كشند، بلكه پس از آبادسازى دل براى صاحب اصلى آن به پاكسازى جامعه و خلق براى خالق بخشنده آن همت مى گمارند و حركت خويش را در راه بندگى و دلدادگى به معبود ادامه مى دهند.
امام حسين عليه السلام درباره عارفان پيراسته از ننگ هوا و آزادگان وارسته از غير خدا فرموده اند: «انَّ قوماً عبدواللّه رغبةً فتلكَ عبادةُ التجار و انَّ قوماً عبدواللّهَ رهبةً فتلك عبادَهُ العبيد و انَّ قوماً عبدوالله شكراً فتلكَ عبادةُ الاحرار و هى افضلُ العبادة»؛10 همانا قومى خداوندگار را از سر رغبت و طمع درنعمت هايش عبادت مى كنند، اين عبادت تجّار است. گروهى ديگر آفريدگار خويش را براى ترس از عقاب و عذاب پرسش و ستايش مى نمايند؛ اين هم عبادت بردگان است. و اما برخى براى شكرگزارى و شايستگى ذات اقدس الهى، رخت عبادت برتافته اند و زبان به حمد و مدح او گشوده اند، و اين است عبادت آزادگان و عارفان كه برترين عبادت هاست.
البته سه فرقه اى كه در بيان حضرت آمده، غير از آن مواردى است كه شرح آن ها گذشت، اما دسته سوم همان است كه در بيان پيشين آمد.
عرفان مخلصانه در بعد علمى
سلوك عرفانى - از خودشناسى تا خداشناسى - در سه رتبه صورت مى گيرد. البته عارفان تنها با روش سومين سير مى كنند، ولى سالكان به تناسب موقعيت شان از دو مرحله نخستين بى نياز نيستند.
آن سه رتبه از حيث روش شناسى عبارتند از: حسى - عقلى، عقلى محض و شهودى. در ذيل، اين مراتب را در انديشه امام حسين عليه السلام مى كاويم:
1. روش حسى - عقلى در سير از خودشناسى با خداشناسى بدين سان فراچنگ مى آيد كه سالك با مطالعه وجود مادى خود و پيچيدگى ها و شگفتى هاى آن به دانش و قدرت عظيمى پى مى برد كه خود را مقهور و مخلوق آن مى يابد. در واقع، با ضميمه كردن اين مقدمه حسى كه «من موجودى دشوار آفريده هستم»، به مقدمات عقلى از جمله ضرورت ناظم براى نظم به شناخت الله تعالى مى رسد و پاره اى از اوصاف فراز مرتبه او را كشف مى كند. البته اين روش با نگريستن و انديشه كردن به عالم آفرينش نيز به نتيجه هاى مشابهى مى رسد.
اما به دو دليل تأمّل و تدبّر در خويشتن مفيدتر است:
نخست اين كه انسان پيچيده ترين و شگفت انگيزترين آفريده الهى است، دوم اين كه اگر پاى خود انسان در ميان باشد، تفكر جدى تر، ژرف تر و كارآمدتر خواهد بود و آثار ماندگارترى در قلب و جان او به جاى مى گذارد. اين دو نكته در مناجات امام حسين عليه السلام در روز عرفه آشكار است.
امام عليه السلام دعاى شريفه عرفه را با حمد خداوند بر اساس جهان شناسى حسى - عقلى آغاز مى كنند. ابتدا به عالم خلقت توجهى كوتاه كرده و آثار حكمت و قدرت رحمانى را در آن يادآور مى شوند، سپس به انسان رو آورده و با بيانى اعجاب برانگيز، به ظرايف و لطايف آفرينش آدمى زبان مى گشايند و پروردگار خويش را سپاس مى گويند: «الحمدلله الذى ليس لقضائه دافعٌ و لا لعطائه مانعٌ و لا كصنعه صنعُ صانعٍ و هو الجوادُ الواسع فطر اجناس البدايع و اتقَنَ بحكمتِهِ الصنايع...»؛ سپاس خدايى را كه كسى بر حكمتش غلبه ندارد و بخشش او را باز ندارد. هيچ سازنده اى چون او نسازد و هر آينه اوست بخشاينده اى گشاده دست، كه گونه هاى بسيار آفريد و همه را به دانايى خويش مستحكم نمود.
امام پس از اين جهان شناسى الهى، در آفرينش خود نظر كرده و مى فرمايد: «اقرار مى كنم كه تو پروردگارم هستى و بازگشتم به سوى توست. پيش از آنكه من چيز قابل ذكرى باشم، با نعمتت بر من آغاز كردى و هستى ام بخشيدى و مرا از خاك آفريدى و در صلب پدرانم جاى دادى و از حوادث و دگرگونى هاى روزگار پاس داشتى. تا اينكه از پشت پدران به رحم مادران در دورانى دير پا و قرن هاى پياپى سفر كردم... سپس خلقت مرا از آب بى مقدار آغاز نمودى و در تاريكى هاى سه گانه رحم مادرم ميان گوشت و خون و پوست جاى دادى و مرا بر آفرينشم شاهد نگرفتى و كارى را به من واگذار نكردى. سرانجام مرا با هدايت تكوينى سالم و آراسته به دنيا آوردى و در مهد حفاظت نمودى، و از شير گوارا به من خوراندى، دلِ نگهداران مرا نرم و پر مهر ساختى و مادران دلسوز را بر من گماشتى و از آسيب جن و شياطين دور داشتى و از كم و زياد سالم و پيراسته ام فرمودى.
شهادت مى دهم اى معبود من! به حقيقت ايمانم و به پيمان يقين قلبم و توحيد ناب و آشكارم و درون پنهانم و اعصاب بينايى ام و خطوط پيشانى ام و راه هاى تنفسم و حفره هاى شامه ام و روزنه هاى ورود امواج صوت به پرده صماخم و استخوان هاى پشت پرده شنوايى ام و آنچه بر هم نهادن لب هايم مى پوشاند. و جنبش هاى گوياى زبانم و محل اتصال فك بالا و پايينم و محل رويش دندان هايم و اعصاب حس چشايى ام و استخوان گردنم كه مغز را استوار مى دارد، و محل خروج رشته هاى عصبى گردنم و آنچه فضاى سينه ام را پر كرده است و رگ هاى اطراف رگ اصلى قلبم و آنچه كه پرده قلبم را به كنار جگرم مى پيوندد، و دنده هاى استخوان هاى پهلو و سربند مفاصلم و تپش قلب و ضربان رگ هايم، و سرانگشتانم و گوشت و خون و مو و پوست و اعصاب و عروق و استخوان ها و مغز و همه اعضايم و آن بافت هايى كه در دوران شيرخوارگى تشكيل شده... اگر قرن ها عمر كنم و اين ها را به خدمت تو گمارم، نمى توانم يكى از آن ها را شكر گزارم و سپاس شايسته به جاى آورم، مگر به منّت و رحمت تو كه خود سزاوار سپاسى ديگر است.»
حضرت اباعبدالله عليه السلام در اين فرازهاى استوار و دلنشين با دقت تمام الطاف الهى و ظرايف جسم مادى خود را برمى شمارد و با تكيه بر آن، از خودشناسى به خداشناسى مى رسد و با زبان معرفت به حكمت و زيبايى و عظمت آن ها، بر پروردگارى او شهادت مى هد.
امام در بين فرازهايى كه نعمات مادى و محسوس خداى تعالى را برمى شمارد، به حجت درون، يعنى عقل، هم اشاره كرده، مى فرمايند: «اوجبتَ علىَّ حجَّتك بأَن اَلْهَمْتَنى معرفَتَك»؛ برهانت را بر من واجب نمودى به اينكه شناخت خودت را بر من الهام فرمودى.
اين اشاره در لابه لاى آن مقدمات حسّى، دو كاركرد دارد: اول، اين موارد حسى با هم نهادى عقل نتيجه مى دهد. دوم، عبارت ذكر شده خود به صورت كاملى معرف حجتى است كه مى تواند به تنهايى موجب رسيدن به شناخت باشد، و آن برهان عقلى محض است كه بدين شرح بيان مى شود: من معلول و محتاج هستم و به علتى نياز دارم؛ زيرا هر معلولى علتى دارد، در نتيجه، علت بى نيازى وجود دارد و شكر و ستايش او بر من لازم است.
البته حضرت در فرازهاى ديگر اين دعا برهان عقلى ديگرى را آشكارا بيان مى فرمايند: «سبحان لو كان فيهما الهةٌ الاّ اللّه لفسدتا و تفطَّرنا سبحان الله الواحد الاحدِ الصمد...»؛ او از شريك و هر عيب ديگرى پيراسته است؛ اگر غير از خداوند يكتا، پروردگارى در زمين و آسمان بود، تباه مى شدند و از هم مى شكافتند، پاك است خداوند يگانه بى مانند و بى نياز. در اين عبارت، برهان عقلى تمانع بيان شده كه برهانى عقلى محض بر يگانگى خداوند است.
از ظاهر عبارات دعا چنين برمى آيد كه امام حسين عليه السلام در سلوك عرفانى تنها به دو روش نظرى، توجه داشته اند؛ زيرا در متن اصلى دعا روش شهودى، مورد توجه قرار نگرفته است. البته بخش پايانى دعاى عرفه را كفعمى در بلدالامين نياورده و علامه مجلسى هم در زاد المعاد بيان نكرده است، اما سيد بن طاووس آن را در اقبال بيان فرموده و شيخ عباس قمى هم به نقل از وى در مفاتيح الجنان آورده است.
امام عليه السلام در بخش پايانى به گونه اى ديگر زبان به مناجات با محبوب مى گشايند و آموزه هاى ناب عرفانى را به شيوايى مى سرايند.
در اين بخش، معرفت شهودى در كار مى آيد و ديگر هيچ چيز وجودى از خود ندارد تا خداى ظاهر و باطن بدان شناخته شود؛ حس و عقل از كار مى افتد و شهود شعشعه شمس جمال شاهد ازلى بى حجاب و واسطه بر تاريكستان معرفت پرتو مى بارد و وجه رب، خود جلوه مى كند و اغيار به لانه فقر و نيستى مى خزند. امام مى فرمايد: «به تُعرف المعارف لابها يُعرف»؛11 همه چيز به او دانسته مى شود نه اينكه او به نشانه ها و براهين شناخته شود؛ زيرا: «كيف يستدلٌ عليك بما هو فى وجوده مفتقر اليك»؛ چگونه دليل بجويم از آنچه در هستى خويش محتاج توست. فقر وجودى همه مظاهر هستى به ذات غنى حق تعالى اساس آيين عرفان است.
حضرت اباعبدالله عليه السلام بخش پايانى دعاى عرفه را با اين جمله آغاز مى نمايد: «الهى انا الفقيرُ فى غناى فكيف لا اكون فقيراً فى فقرى»؛ بار الها من در دارايى ام به تو نيازمندم، پس چگونه در فقرم از تو بى نياز باشم؟
بى ترديد با نظر ابتدايى در اين جمله، برداشت هاى سهلى به چنگ مى آيد كه از زبان غير امام هم مى تواند جارى شود، اما با توجه به ادامه اين فرمايشات و مناجات، لايه هاى عميق ترى از مفهوم و مقصود سخن امام عليه السلام آشكار مى گردد.
آدمى با نظر اوليه، اما مؤمنانه در امور خود به خوبى درمى يابد كه هر آنچه دارد از خداست، و در همه دارايى هايش دست بخشش حضرت قديم الاحسان در كار است و به او نيازمند. پس از اين كه انسان دارايى هاى ظاهرى را در اراده و تدبير الهى ديد و خود را نيازمند به او و لطف و كرمش يافت، حجاب هاى ديگر نيز كنار مى رود و آدمى به هستى خويش مى نگرد و مى فهمد كه اصل حاجتمندى اش در فقر وجودى نسبت به ذات بى نياز و بى انباز ايزدى ريشه دارد. از اين رو، امام پس از اينكه فرمود: «الهى انا الفقيرُ فنى غناى»، از آن به اين نتيجه رسيد كه «فكيف لا اكون فقيراً فى فقرى.» بينش شهودى و عارفانه قطعه پايانى دعاى عرفه سير از خودشناسى عرفانى به خداشناسى را نيك مى نمايد.12
مغز و اصل اين آموزه بنيادين عرفانى، كه راز يگانگى ذات هستى را مى گشايد،13 در فرازهاى ديگر فاش تر آمده است؛ از جمله آنجا كه مى فرمايد: «كيف اُترجِمُ و بمقالى و هومنك برزٌ اليك»؛ چگونه احوالم را با سخن سرايى باز گويم كه اين همه كلام توست و به سوى تو برمى آيد؟ به بيان ديگر، آن را كه وجودش از جود توست، سخنش كجاست كه با تو كلامى گويد؟
در جايى ديگر، بى پرده در معاشقه با معبود از آتش افروخته دل خويش بر خرمن و دامن اغيار مى نهد و همه را از منظر وهم زده مى راند و با معرفت راستين مى خواند: «أيكون لغيركَ من الظهور ما ليس لك حتى يكون هو المظهر لك، متى غِبْتَ حتى تحتاج الى دليلٍ عليك و متى بعُدت حتى يكون الاثارُ هى التّى توصلُ اليك، عَمَيت عين لا تراك عليها رقيباً...»؛ آيا غير تو ظهورى دارد كه آن پيدايى و هويدايى تو نباشد تا او تو را آشكارا سازد؟ چه وقت پنهان شده اى كه دليلى بر وجودت لازم باشد، و كدام گاه دور شده اى تا پديده ها پيوندت را به دست دهند؟ كور باد چشمى كه تو را نمى بيند در حالى كه برتر ولى همراه آن هستى. در اين عبارات، حضرت امام حسين عليه السلام همه چيز را ظهور خداوند مى داند و غير او را هيچ مى يابد. سرانجام حضرت دعا را چنين به پايان مى رساند:
«انت الذى تعرَّفت الىَّ فى كلِّ شى ءٍ فرايتُك ظاهراً فى كلِّ شى ء و انت الظاهر لكلِّ شى ء يامن استوى برحمانيّته فصار العرشُ غيباً فى ذاته، محقت الاثار بالاثار و محوت الاغيار بمحيطات افلاك الانوار... و الحمدلله وحده»؛ خودت را در همه چيز به من شناساندى، پس در همه چيز تو را آشكارا ديدم و تو ظاهر همه چيز هستى. اى كسى كه رحمانيتش گسترده و فراگير است و كانون هستى در ذاتش پنهان شده است، همه آثار را در آثار خودت نابود كرده اى و اغيار را با انوار فراگيرت ناپيدا نموده اى... تمامى ستايش ها به تنهايى براى خداى يكتاست.
حضرت امام حسين عليه السلام در اين جملات كوتاه، كه معانى بى پايانى را نهفته دارند، رحمت عامه حضرت رحمان را يادآور شده و آن را مايه هستى بخشى و پيدايش همه عالم مى دانند كه در حقيقت، خداى تعالى به اين نام، خود را به هر چيز نماياند و همه چيز را ظاهر نمود.
به همين سبب، سراسر آفاق را بر حق و بلكه حق مى بيند و كشف مى كند كه همه عالم آيه و آينه حق تعالى است. بدين سان، عارف با كشف فقر وجودى خود، انوار ذات الهى را در مشرق ذاتش پرتو افشان مى بيند و از آنجا به سراسر آفاق متوجه شده و ظاهر و باطن همه چيز را فروغى از خورشيد هستى بخش ذات رحمانى مى يابد و به حقيقت اشيا مى نگرد.14 بر اين پايه، حضرت اباعبدالله عليه السلام مى فرمايند: «يا ربّ بِنور وجهِكَ الَذى اشرَقَت لَه الارضُ و السموات...»؛ اى پروردگارم تو را سوگند مى دهم به نور وجهت كه زمين و آسمان ها را روشن نموده... .
« وجه هر چيز از آن جدا نيست و روى و نماى آن است.»15 پس زمين و آسمان ها چهره پروردگار است كه از فروغ روى او رنگ و جلوه اى يافته و پيدا گرديده. پس اصيل ترين و عميق ترين هويت هر چيز نور خداست و انسان سالك با بازگشت به خويشتن و رسيدن به عرفان حضرت احديت به نور خدا مى پيوندد و به همه عالم اشراف پيدا مى كند. با اين تفسير، در زيارت امام حسين عليه السلام در نيمه شعبان مى خوانيم: «أشهدَ أنَّكَ نورَ اللّه الذى لم يطفأ و لا يطفأ ابداً و انَّكَ وجهُ الله الّذى لم يهلَك و لا يهلك ابداً...»؛ شهادت مى دهم كه تو همان نور خدايى كه هرگز خاموش نشده و نمى شود و روى خدايى كه هيچ گاه نابود نشده و نخواهد شد.
با توجه به آنچه گفته شد، تعريف مرحوم علامه محمدتقى جعفرى از عرفان به خوبى مفهوم مى شود. ايشان معتقدند كه عرفان عبارت است از: «گسترش و اشراف نورانى من انسانى بر جهان هستى به جهت قرار گرفتن "من" در جاذبه كمال مطلق كه به لقاءالله منتهى مى گردد.»16
خلاصه اينكه، انسان با تهذيب نفس و تزكيه جان از راه خودشناسى، نور خدا را در آيينه دل باز مى تاباند و همه عالم را فانى در نور خدا مى بيند، و جان پاكش جام جهان نما مى شود:
از پاى تا سرت همه نور خدا شود *** در راه ذوالجلال چو بى پا و سر شوى
««فأينما تولّوا فثَمَّ وجهُ الله(بقره: 115)؛ به هر سو نظر شود وجه خداست كه مشاهده مى شود. او مى يابد كه گستردگى وجه چندان است كه هم «اين»، «توليه»، «وجه» و هم خود «توجه»، همه و همه را فرا مى گيرد. چنين شخصى مى داند كه ذات خدا همان درياى بى كرانى است كه موج خروشان آن بساط انديشه و شهود را در هم مى شكند و از اين روست كه «لا يدركُهُ بعد الهمم و لا ينالُه غوصُ الفتن.»17
تا اينجا بُعد نظرى عرفان مخلصانه را كه همانا معرفت شهودى بود، شناختيم، اما بُعد ديگر عرفان مخلصانه، جهاد مصلحانه است كه اينك گاه كاويدن آن فرا رسيده است.
جهاد مصلحانه
سلوك عرفانى مراحل و منازل بسيارى دارد و رتبه بندى آن به اعتبارات گوناگونى انجام مى شود. در اينجا با همان ملاكى كه در آغاز، اصناف اهل عرفان را از هم جدا نموديم، و به گونه هايى از عرفان مخلصانه و غير مخلصانه رسيديم، خود عرفان مخلصانه را تحليل مى كنيم. در واقع، با به كار زدن معيارى در كشف عيار خلوص اهل عرفان، آن ها را در سه مرحله مى گنجانيم تا مقام عرفان حسينى را دقيق تر و عميق تر بشناسيم.
« مخلص» اسم فاعل است و كسى را گويند كه در خالص كردن مى كوشد. اولين مرتبه در عرفان مخلصانه اين است كه سالك در تطهير و تخليص خود تلاش و مجاهدت نمايد و با برنامه هاى فكرى و عملى، انديشه و اراده خود را از لوث اوهام و رجس اهوا بپالايد و افكار و رفتار خويش را به خواطر ربانى و اراده رحمانى بيارايد. هرگاه در سير منازل، اين مرحله به غايت رسيد، او را «مخلَص» گويند، كه اسم مفعول و به معناى خالص شده است.
مخلصين آنانند كه غير حق در دلشان سهم و بهره اى ندارد و خود را به تمامى در مشيّت مطلقه الهى فانى كرده اند و انديشه و اراده خود را در پيشگاه ربّ قادر و حىّ فاطر، تسليم محض نموده اند. اين برترين مرتبه اسلام است كه ابراهيميان از خدا مى طلبند.18 در اين مرتبه از اخلاص و اسلام، در جان و دل عارف مخلَص خبرى و اثرى از هرچه غير دلبر است نتوان يافت؛ زيرا با بندگى و دلداگى از همه چيز در همه عوالم دنيا و آخرت آزاد شده و گسسته و به معدن عزت و عظمت و قداست الله - تبارك و تعالى - پيوسته است.
مخلَصين تنها كسانى هستند كه خداوند را چنان كه شايسته اوست مى ستايند و مى شناسند؛ زيرا علم و اراده و ذكرشان همه از خداست. در حقيقت، خداى تعالى در آگاهى حاضر آنان شاهد جمال و جلال خويش است و به ترانه تسبيح اين قوم برتر، ذات بى مثال و بى قياس خود را ثنا مى گويد: «سبحان الله عمّا يصفون الاّ عبادالله المخلصين» (صافات: 159 و 160)؛ خداوند سبحان از آنچه او را توصيف مى كنند پاك و پيراسته است مگر از توصيف و ستايش خالص شدگان كه آنان به شايستگى او را مى ستايند.19
و اما هنگامى كه سالك در اين مقام از تلوين به تكمين رسيد، بار ديگر از مرتبه مخلَصين به مرحله مخلِصين سير مى كند، اما اين بار نه با خالص كردن خود، بلكه به تهذيب و تخليص خلايق و اصلاح جوامع بشرى مى پردازد. بنابراين، مقام «مخلِص قبل از مخلَص» با «مخلِص بعد از مخلَص» متفاوت است؛ اولى در كار خويش است و دومى در كار خلق خداى خويش. اولى با سلطنت هوا و هوس در مملكت وجود خود مى ستيزد، ولى دومى با سلطه سلاطين جور و اصحاب اراده قدرت نمى سازد. اصحاب اراده قدرت كسانى هستند كه مردم را در جهالت و ضلالت فرو مى برند تا با تحقق حيات طبيعى سلطه پذيرانه آن ها حيات طبيعى سلطه گرانه خود را تداوم بخشند.
عارف مخلص كه در مقام مخلِص بعد از مخلَص قرار يافته، مى كوشد تا با از ميان بردن استيلاى مستكبران كه فطرت خود را كور كرده اند، ضعفا يا مستضعفان را از حجاب هاى ترس و ترديد و طمع كه ساخته و پرداخته اقوياست، برهاند تا به نور فطرت باز گردند و راه و ايمان و اصلاح پيش گيرند.
بنابراين، سالك مسلك عرفان راستين سه مرحله را پيش رو دارد: مخلِص باشد، مخلَص شود و بار ديگر مخلِص گردد. امام حسين عليه السلام جهاد را چهارگونه دانسته اند كه دو نوع آن سنت است و دو تاى ديگر واجب: «فجهادان فرضٌ... فامّا احدُ الفرضين فجهادُ الرجُل نفسه عن معاصى اللّه. و هو من اعظمِ الجهاد و مجاهدةُ الذين يلونكُم من الكُفار فرضٌ»؛20
پس دو جهادى كه واجب است، يكى مبارزه با نفس است براى ترك گناهان و اين برترين و بزرگ ترين جهاد است و ديگرى، ستيز با كفار.
نویسنده: حميدرضا مظاهرى
پى نوشت ها
1- سيد على اكبر قرشى، قاموس القرآن، چاپ ششم، نشر دارالكتاب الاسلامى، 1372، ج چهارم، ص 327.
2- محمد محمدى رى شهرى، ميزان الحكمه، دارالحديث، الطبعة الاولى، 1416، المجلد الثالث، باب دوم معرفت (معرفة النفس)، الحديث 12223.
3- همان، ح 12202 / ح 12225 / ح 12210 / ح 12216.
4- همان، ح 12202 / ح 12225 / ح 12210 / ح 12216.
5- همان، ح 12202 / ح 12225 / ح 12210 / ح 12216.
6- همان، ح 12202 / ح 12225 / ح 12210 / ح 12216.
7- السيد محمدحسين الطباطبائى، الميزان فى تفسير القرآن، مؤسسة الاعمى للمطبوعات، بيروت - لبنان، الطبعه الاولى، 1417، المجلد السادس، ص 191- 192؛ همچنين ترجمه فارسى، ج 6، ص 281-282.
8- ميزان الحكمه، چ دوم، ويرايش دوم، 1379، باب السحر، ج 5، حديث 8340.
9- الشيخ الرئيس ابن سينا، الاشارات و التنبيهات، الطبع الثانى، دفتر نشر الكتاب، 1403 ه.ق، ص 390.
10- محمد دشتى، فرهنگ سخنان امام حسين عليه السلام، چ ششم، انتشارات مشهور، 1381، ص 178.
11- موسوعه كلمات الامام الحسين عليه السلام، معهد تحقيقات باقرالعلوم، نشر معروف، الطبعة الاولى، 1415، ص 748.
12- ر.ك: حميدرضا مظاهرى سيف، خودشناسى عرفانى، نشاط، 1381، فصل سوم.
13- ر.ك: حميدرضا مظاهرى، مجموعه درس هاى شرح مثنوى، شبكه جهانى (اينترنت) پايگاه دانشگاه مجازى پارس (V.U Pars.) درس هفتم، قسمت دوم.
14- ر.ك: محمد فنائى اشكورى، علم حضورى، انتشارات مؤسسه امام خمينى، 1375، فصل سوم، قسم چهارم و پنجم.
15- علامه طباطبائى مى نويسد: وجه الشى غيرُ منفصل عن الشى ء و هو ما يواجهك به» سيد محمدحسين طباطبائى، رسالة الولاية، نشر بخشايش،1381، ص 209. اين رساله با عنوان "طريق عرفان" منتشر شده است.
16- محمدتقى جعفرى،عرفان اسلامى، نشركرامت،1376،ص 21.
17- عبدالله جوادى آملى، شناخت شناسى در قرآن، چاپ دوم، دفتر انتشارات اسلامى، 1374، ص 426.
18- تفسير الميزان، ج 1، ص 457 / ج 17، ص 260.
19- تفسير الميزان، ج 1، ص 457 / ج 17، ص 260.
20- احمد فرزانه، نهج الشهاده، قم، مؤسسه نشر فرهنگ اهل بيت، 1403، ص 336.