امام كاظم(علیه السلام) قرآن ناطق و از ثقلين است و ارتباط آن حضرت با كتاب الهي از زاويههاي گوناگون تفسير و علوم قرآن قابل بررسي است اينك در اين مجال و به اهتمام آن بزرگوار به تلاوت قرآن و ثواب تلاوت ميپردازيم.
آداب تلاوت
1ـ صداي زيبا و حزنآور
عالم بزرگوار شيخ مفيد(ره) مينويسد: طبق ادله گذشته، آن حضرت دانشمندترين مردمِ زمانه بود و بيش از همه حافظ كتاب الهي و خوشصداترين آنان در قرائت قرآن بود. هنگام قرائت، آهسته و حزنآور ميخواند و ميگريست و شنوندگان هم گريه ميكردند، اهل مدينه او را «زين المجتهدين» ميناميدند.1
در روايتي ديگر آمده است: «و كانت قراءته حزنا» يعني قرائت آن حضرت حزنآور بود.2
به ابرهه مسيحي فرمود: «با كتاب خودت چقدر آشنايي؟ پاسخ داد: به متن و تأويل آن آگاهم، هشام ميگويد: حضرت كاظم(ع) شروع كرد به قرائت انجيل، آنگاه ابرهه گفت: «حضرت مسيح اينچنين ميخوانند و جز او هيچ كسي چنين نخوانده است و از پنجاه سال پيش تا كنون در جستجوي چنين شخصيتي بودم» و در اين هنگام، ابرهه به دست امام مسلمان شد.3
2 ـ ترتيل
يعني حروف كاملاً ادا و بيان و وقوف رعايت گردد.
حضرت كاظم(ع) ميفرمايد: از پيامبر اكرم در باره معناي ««وَ رَتَّلِ الْقُرآنَ تَرْتيلا4 پرسيدند، در پاسخ فرمود: بيّنه تبيانا و لا تنثره نثر الرهل و لا تهذّه هذّالشعر، قفوا عند عجائبه و حركوا به القلوب و لا يكون همّ أحدكم آخر السورة.5
يعني قرآن را واضح و كاملاً روشن بيان كن و حروفش را مانند رمل و شنهايي كه باد يكباره ميپاشد بر روي هم نريز و آن را مانند شعرخواني پشت سر هم و با شتاب مخوان؛ نزد شگفتيهاي قرآن بايستيد و دلها را با آن تكان دهيد و همت و نظر شما رسيدن به آخر سوره نباشد، يعني به كيفيت بپردازيد نه به كميّت.6
3 ـ ارج نهادن به حاملان قرآن
آن حضرت در حديثي از جدّ بزرگوارش نقل ميفرمايد: خداي تعالي بخشنده است و جود را دوست دارد و كارهاي عالي را دوست ميدارد و از كارهاي پست ناخرسند است و واقعا از احترام به جلال الهي بزرگداشت سه گروه است:
الف) ريش سفيد مسلمان، ب) امام عادل، ج) آن كسي كه حامل و تسليم قرآن كريم است به گونهاي كه نه اهل غلوّ است و نه از بار تكاليفش شانه خالي ميكند.7
4 ـ اهداي ثواب قرائت به معصومان(ع)
علي بنمغيره به امام كاظم(ع) ميگويد: پدرم از جدّ شما پرسيد آيا رواست شبي يك ختم قرآن بخوانم؟
جدّ شما فرمود: هر شب. دوباره پرسيد: آيا در ماه رمضان هم؟ جدّ شما فرمود: در ماه رمضان نيز، جدم عرض كرد: بلي هر چه توانستم.
و برنامه پدرم اين بود كه در ماه رمضان چهل بار قرآن را ختم ميكرد؛ و من نيز پس از پدر قرآن ميخوانم بيشتر و گاهي كمتر از پدرم، كم و زياديش بستگي داشت به اندازه فرصت و فراغت و يا كار و سرگرمي و نشاط و بيماريم و هنگام عيد فطر، قرآنهايي كه خوانده بودم، يك ختمش را براي رسول اكرم(ص) يكي براي علي(ع)، يكي براي فاطمه(ع) و همچنين براي هر كدام از امامان تا به شما رسيد و يكي هم براي شما قرار ميدادم، از هنگامي كه خدا اين بينش و حال را به من عنايت كرده است و در سلك پيروان شما قرار گرفتهام.
احترام به جلال الهي بزرگداشت سه گروه است:
الف) ريش سفيد مسلمان، ب) امام عادل، ج) آن كسي كه حامل و تسليم قرآن كريم است.
حال آيا براي خودم نيز پاداشي هست؟ حضرت فرمود: پاداش تو آن است كه در قيامت با آنها هستي، گفتم اللّهاكبر، آيا چنين اجري دارم؟ حضرت سه بار فرمود: بلي.8
شيعه و قرائت قرآن
حضرت كاظم به مردي فرمود: آيا دوست داري در دنيا بماني؟ پاسخ داد: بلي، پرسيد: براي چه؟ گفت: به خاطر قرائت قل هو اللّه أحد، آنگاه حضرت ساكت شد و پس از زماني گفت: اي حفص! هركس از دوستان و شيعيان ما بميرد و قرآن را خوب نداند، در عالم برزخ آموزش داده ميشود تا خدا به واسطه آن درجه و مقامش را بالا ببرد
زيرا درجات بهشت به قدر آيههاي قرآن كريم است: به قاري گفته ميشود: بخوان و ترقّي كن پس او ميخواند و ترقّي ميكند. حفص گويد:
در عمرم نديدم كسي را كه از امام كاظم(ع) بيشتر خداترس و به رحمت حق اميدوار باشد و قرآن خواندنش همراه با حزن بود و گويا هنگام قرائت به شخصي خطاب ميكند.9
پرهيز از بحثهاي بيفايده
همچنانكه امروزه، پرداختن به طرح و حلّ بسياري از معمّاهاي قرآني، وقتگير، كمفايده و مايه غفلت از اهداف اصلي قرآن كريم است، در گذشته نيز مباحثي چون مخلوق بودن يا قديم بودن قرآن، به صورت مشكلي جنجالي درآمده بود و مايه درگيري و خونريزيها و اتلاف وقت و... ميشد. هنگامي كه در اين باره از امام كاظم(ع) نظرخواهي و گفته شد مردم در اين باره اختلاف دارند برخي قرآن را مخلوق ميدانند و بعضي غير مخلوق؛ فرمود: من آنچه را آنان ميگويند، نميگويم ولي ميگويم: «إنّه كلام اللّه» قرآن سخن خداست.10
اين روش و منش بايد سرمشق امروز و هميشه ما باشد، كه از مباحث نظري بيفايده و مشكلآفرين بپرهيزيم.
عنايت به تفسير قرآن
به جاست كه قاري به معني و تفسير هم توجه نمايد، در سخنان امام كاظم(ع) مواردي از تفسير آيات بيان شده مثلاً «توبه نصوح» در آيه ««يا اَيُّهَا الّذينَ آمَنُوا تُوبُوا اِلَي اللّهِ تَوْبَةً نَصَوُحا11 را چنين تفسير ميفرمايد: بنده به درگاه بيشترين تفسيرهاي آن بزرگوار در شرح آيههايي است كه در اثبات امامت و رهبري و يا بيزاري و مذّمت منحرفانِ از امامت نازل شده است.
خدا توبه ميكند و ديگر برنميگردد و توبه نميشكند و براستي كه محبوبترين بندگان خدا در پيشگاه حق، فريب خوردگان توبهكنندهاند.11
تفسير واژههاي مشكل
در تفسير ««اَلَّذينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ1123 ـ سهو در نماز را تضييع نماز ميداند.13 و يا در تفسير ««اللّه الصَّمد14 ميفرمايد: «الصمد الذي لا جوف له»15 يعني صمد كسي است كه توخالي نيست؛ بديهي است كه اجسام همه توخالي و داراي هسته مركزي و پروتون هستند، و طبق اين تفسير صمد يعني غير مادي و غير جسم.
بيان مصداق و مورد آيه
شأن نزول و يا روشنترين مصداقهاي برخي آيات، در سخنان امام بيان شده است مثل مصداق «ماء معين» كه منظور از آن غيبت حضرت مهدي امام زمان(ع) است. در اين آيه از انسان سؤال شده: ««قُلْ أَرَءَيْتُمْ إنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْرا فَمَنْ يَأْتيكُمْ بِماءٍ مَعينِ16 يعني بگو: به من خبر دهيد، اگر آب شما فرو رود، چه كسي آب روان برايتان خواهد آورد؟و در توضيح «فجّار» در آيه : ««كَلاً إِنّ كِتابَ الْفُجّارِ لَفي سِجّين17 ميفرمايد: بدكاران و فاجران كساني هستند كه در حق ائمه (عليهم السلام) نافرماني و بر آنان قلدري كردند.18
گفتني است كه بيشترين تفسيرهاي آن بزرگوار در شرح آيههايي است كه در اثبات امامت و رهبري و يا بيزاري و مذّمت منحرفانِ از امامت نازل شده است.
در معرفي مهمترين مصداق منافقان، كساني را نشان ميدهد كه به ولايت حضرت علي(ع) ايمان نميآوردند، قرآن كريم ميفرمايد: «هنگامي كه منافقان نزد تو آيند ميگويند: «ما شهادت ميدهيم كه يقينا تو رسول خدايي» خداوند ميداند كه تو رسول او هستي، ولي خداوند شهادت ميدهد كه منافقان دروغگو هستند»19 اين به خاطر آن است كه نخست ايمان آوردند سپس كافر شدند از اينرو بر دلهاي آنان مهر نهاده شده و حقيقت را درك نميكنند. امام(ع) ميفرمايد: منظور منافقاني است كه نخست ايمان آوردند به رسالت پيامبر(ص) و سپس به ولايت حضرت علي(ع) وصيّ آن حضرت كفر ورزيدند.
ب ـ ثواب تلاوت
در سخنان امام(ع) ثواب و آثار تلاوت بسياري از آيهها و سورهها بيان شده كه نمونههايي را مرور ميكنيم:
1 ـ هرگاه از چيزي ترسيدي صد آيه از هر جاي قرآن كه خواستي، بخوان، آنگاه سه بار بگو: اللّهم اكشف عنّي البلاء.20
2 ـ امام كاظم(ع): نسيم رحمت الهي در هر روز جمعه هزار بار ميوزد، و به هر بندهاي هر چه خدا بخواهد ميدهد پس هر كه بعد از عصر جمعه صد بار سوره قدر را بخواند خداوند آن هزار رحمت و همانند آن را به او ميبخشد.21
نویسنده: علي مختاري