چكيده:
قرآن كتابي است آسماني، كه دستورات زندگي، چگونه زيستن براي سعادت دنيا و آخرت در آن نهفته است و عدالت كه يكي از مفاهيم با ارزش اين كتاب مي باشد از آغاز خلقت تا ابد جايگاه ارزشي خود را نزد بشر حفظ كرده است ودقيقاً به خاطر ذات عدالت خواهانه آدمي كه ريشه در صفات پروردگار دارد انبياء الهي مبعوث شدند تا آدم سرگشته را به راه حق و برقراري عدل كه يكي از اصول اعتقادي و اصلي ترين اهداف پيامبران بود بازگردانند.
به سبب اهميت عدالت و بررسي آن در جهت پي بردن به توازن، و تعادل و تناسب خلقت جهان و نيز پي بردن به صفت حق تعالي، جهت شناخت هر چه بيشتر ذات پاكش، بارها به اين مطلب تأكيد شده است.
براي بيان مفهوم عدالت از دو واژه مهم عدل و قسط استفاده شده است كه با بررسي انجام شده در تعدادي آيه مطالب آمده است. علاوه بر آن مشتقات اين دو واژه نيز، در برخي آيات آمده است. كه با تدبير و تأمل دقيقي مي توان به اهميت و ارزش آن پي برد.
آنچه كه در اين تحقيق و بررسي از منظر شما مي گذرد خلاصة بسيار مختصري است از مفهوم عدالت و بررسي آن در آيات قرآن و روايات. تا راهگشايي باشد براي انسانهايي كه جوياي درك واقعي اين مهم هستند براي رسيدن به جامعه عدلي تلاش مي نمايند.
مقدمه:
الحمد الله الذي خلق الانسان و علمه البيان، الذي رفع السماء و الميزان...
پروردگارا، تو را سپاس مي گويم كه هستي را بر اساس عدل استوار ساختي و در بين مخلوقات، انسان را به گوهرهاي بي نظير عقل، عشق واختيار آراستي و او را در زير لواي انديشه و آزادي به سوي عدالت راهنمايي فرمودي و عدالت را ميزان و معيار امور گرانيدي و در راه رسيدن به سعادت حقيقي كتاب آسماني و بيان شرع را بر مبناي آن و در جهت تحقق آن قراردادي به گونه اي كه از منظر گهربارش عدالت هم اصل و مبدأ هستي قرار گرفته و هستي بر اساس آن و مطابق با آن بوجود آمده است: « و تمت كلمت ربك صدقاً و عدلا لا مبدل لكلماته و هو السميع العليم»1: كلام خداي تو از روي راستي و عدالت به حد كمال رسيد و هيچ كس تبديل و تغيير آن كلمات نتواند كرد و او خداي شنوا و دانا ( به گفتار و كردار خلق) است.
و از ديد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) كه خود عدل مجسم است عدالت محور و بنيان خلقت قرار گرفته و آفرينش آسمان هاو زمين را براساس عدل استوار دانسته است به طوري كه در فرمايش از آن حضرت مي خوانيم: و بالعدل قامت السموات و الارض، يعني آسمان ها و زمين ( يا به طور كلي هستي) بر اساس عدالت استوار شده است2. در اين نگاه نيز عدل اساس خلقت و آفرينش است و آفرينش بدون آن معنا و مفهومي ندارد. توازن و تعادل و تناسب در آفرينش جهان نشان از بناي عالم بر اساس عدل است. بر همين مبنا خالق جهان لوازم بقا و ادامه زندگاني هر موجود زنده اي را در خلقت و آفرينش بر مبناي عدل فراهم ساخته و هر يك را به سوي كمال مطلوب آن به صورت تكويني هدايت نموده است.
پيرامون اهميت بررسي عدالت در قرآن اگر تنها به همين يك آيه قل امر ربي بالقسط3: بگو پروردگار من شما را به عدل و راستي امر كرده، بسنده كنيم خواهيم ديد كه مسئله عدل به طور كلي بررسي و روشن خواهد شد.
آنچه كه امروز وجودش انكارناپذير است، وجود تفاوت ها و تبعيض ها در اين دنياست. تفاوت هايي كه ناشي از نابساماني ها و بي عدالتي هاي اجتماعي و اقتصادي است كه خود ريشه در نشناختن عدل به مفهوم واقعي و الهي دارد. تنها با شناخت واقعي و سپس برطرف كردن اين مشكلات است كه معضل تفاوت ها و تبعيض ها ريشه كن خواهد شد.
لذا هدف از اين تحقيق و بررسي توجه به اهميت عدالت و شناخت آن به معناي واقعي كلمه از منظر كتاب الهي است تا اينكه در حد توان خود نشان دهيم كه آنچه امروز در بسياري از سخنراني ها، همايش ها، اجلاس هاي بين المللي به عنوان حقوق بشر مطرح مي باشد، حفظ حقوق واقعي، موجودي است كه پا به عرصة وجود گذاشته است، حال آنكه بسياري از سردمداران آن، چه در شرق و چه در غرب هنوز مفهوم عدالت را درك نكرده و اين در حالي است كه اسلام آن را قرن ها پيش مطرح كرده است.
اميد است كه همه ما بتوانيم با الهام از ذات پاك باري تعالي، و با تدير و تأمل در آيات و مفاهيم اين كتاب ارزشمند و نيز الگو و سرمشق قرار دادن سيره و روش انبياء و امامان معصوم (علیهم السلام) و خصوصاً در سالي كه مزين به نام پاك و مبارك آخرين فرستاده خداست در زمينه شناخت عدل به معناي واقعي در جامعه اسلامي و پس الگو و سر آمد قراردادن جامعة خود به تمام جوامع بشري، خصوصاً كشورهايي كه با اين دين به مخالفت مي پردازند، تلاش و كوششي با موفقيت انجام داده باشيم.
كليد واژه ها: عدل- مقابل بيداد- مقابل جور- مقابل ظلم- داوري به حق
عدالت: عدالت در لغت به معناي استقامت مي باشد و در شريعت عبارت است از استقامت بر طريق حق.
ميزان: ترازو- آلتي كه اشياء را با آن مي سنجد.
قسط: عدل و داد كردن
عادل: راست- درست- مستقيم- ميزان
قاضي: حكم كننده.
« و خلق الله السموات و الارض بالحق»: و خداوند آسمان ها و زمين را بازيچه خلق نكرده بلكه به حق آفريده است4.
عدل الهي چون صفت حق تعالي است در عين واقعي بودن و كامل بودن، يكي از اصول آفرينش نيز مي باشد.
بايد دانست كه علاوه بر اينكه خلقت جهان هستي بر اساس عدل است ايجاد قوانين و سنن و كلمات جهان هستي نيز بر پاية عدل و داد تحقق يافته است چنانچه در آيه 115 سوره انعام مي خوانيم كه:
« و تمت كلمت ربك صدقاً و عدلاً لامبدل لكلماته و هو السميع العليم»: عدالت به حد كمال رسيد و هيچ كس تبديل و تغيير آن كلمات نتواند كرد و او خداي شنوا و دانا ( به گفتار و كردار خلق) است.
در اين آيه سخن از اتمام كلمة حق براساس صدق (راستي) و عدل ( اعتدال و برابري) است و در آن ترديدي و تبديلي نيست.
و نيز در فرمايشي از پيامبر (ص) آمده است كه. بالعدل و قامت السموات و الارض: يعني آسمان ها و زمين (يا به طور كلي هستي) بر اساس عدالت استوار شده است. در اين نگاه نيز عدل اساس خلقت و آفرينش است و آفرينش بدون آن معنا ندارد.
در سيري كه در قرآن مي كنيم روش عادلانه آن را در همه موضوعات مشاهده مي كنيم و انصاف و عدالت و بي طرفي و در واقع داوري منصفانه در تمام برنامه هاي آن به چشم مي خورد به طور كلي در نمونه، اين نوشتار مي توان گفت كه: وقتي مي خواهد مشروبات الكلي و خمر را تحريم كند قبلاً به منافع ( اقتصادي كه از راه شراب سازي و امثال آن بدست مي آيد و يا منافع طبي) آن اشاره مي كند و سپس مي فرمايد: يسئلونك عن الخمر و الميسر قل فيهما اثم كبير و منافع للناس و اثمهما اكبر من نفعهما و ... 5
اي پيغمبر از تو از حكم شراب و قمار مي پرسند. بگو در اين دو كار گناه بزرگي است و سودهايي، ولي زيان گناه آن بيش از منفعت آن است. و يا در جايي ديگر با توجه تمام به امتيازاتي كه مكتب اسلام دارد يك سره، كتابهاي آسماني قبل از خود را ناديده نمي گيرد و مي فرمايد: و مصدقاً لما بين يديه6: كتابهاي نشده تورات و انجيل كه قبل از من بوده مورد قبول من است و اين خود دليل ديگري از انصاف است.
از منظر قرآن، عدل به مثابه صفت وملكه انساني واجتماعي ريشه در فطرت انسانها دارد. بدين معنا كه در نهاد آدمي و در اساس خلقت او گرايش به عدالت و عدالتخواهي، تنفر از ظلم و ستم، بي عدالتي و تبعيض وجود دارد.
و اين حقيقتي است كه انسان آن را در ذات خود يافته و فطرتش را بدان حكم مي كند. هر چند كه سرگرم شدن به اسباب ظاهري و امور دنيوي او را غافل ساخته باشد. لذا قرآن انسان را به چيزي بيرون از وجود انساني خود و عقل و فطرت او فرا نمي خواند و اگر به عدل فرا مي خواند، عدلي است كه ريشه در وجود او دارد. چنانچه در آيه 90 از سوره مباركه نحل مي خوانيم:
«ان الله يامر بالعدل والاحسان»: همانا خداوند فرمان به عدل و احسان مي دهد.
و نيز در ادامه مطلب در جايي ديگر آمده است. فالهمها فجورها و تقويها: 7كه ما آشنايي با خوبي ها و بدي ها را به طور فطري در انسان قرار داديم.
بنابراين عدالت از جمله مواردي است كه نه تنها در وجود آدمي قرار دارد بلكه انسان آن را فطرتاً دوست دارد و دليل آن، اين است كه حتي ستمگران براي ظلم خود دست به توجيه مي زنند و سعي مي كنند آن را عادلانه جلوه دهند. ونيز در آيات 7 و 8 سوره مباركه انفطار كه در آن سخن از تحقق عدل واعتدال در وجود آدمي است آمده است:
«الذي خلقت فسواك فعدلك في اي صوره ماشاء ركّبك»: پروردگاري كه تو را آفريده پس تو را در سواء و تسويه قرار داد و آنگاه اعتدال و عدالت را در وجود تو محقق ساخت و در هر صورتي كه خواست تركيبت داد. يعني تو را در آفرينش و خلقت اساساً و ذاتاً در سواء و اعتدال قرار داد. بنابراين چون عدالت ريشه در فطرت انساني دارد باعث ثبات و آرامش و درواقع تغيير ناپذير است و از آنجايي كه آدمي همواره به دنبال آرامش (عدم تغيير) مي باشد پس عدالت آرامش بخش است.
«لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط و...»8
همانا ما پيغمبران خود را با ادله و معجزات ( به حق) فرستاديم و برايشان كتاب و ميزان (عدل) نازل كرديم تا مردم به عدالت قيام كنند.
و چون وجود جامعه اي عادل هم نياز به قدرت معنوي دارد و هم قدرت مادي، در آيه فوق به هر دو قدرت اشاره شده « بينات و كتاب و ميزان» هر يك قدرت و پشتوانة معنويي است براي استقرار عدل. و جمله « و انزلنا الحديد» كه در دنباله آيه است اشاره به قدرت مادي مي كند كه متخلفان بدانند كه هرگاه لجاجت و كارشكني كنند با قدرت سركوب مي شوند.
بنابراين هدف انبياء آن است كه چنان ايمان به خدا و معاد را در مردم زنده كنند و چنانچه اخلاق و طرز تفكر الهي را در تاروپود فرد و جامعه بوجود آورند كه، خود مردم، به عدالت بر خيزند و جامعة عدلي تشكيل دهند.
بنابراين استقرار عدالت اجتماعي يكي از مهمترين اهداف انبياء است.
اسلام مكتب عدل و اعتدال است. راه مستقيم است و امت اسلام كه امت ميانه و وسط است نظام آن عادلانه است.
اگر نماز دارد. زكوه هم دارد. اگر تولي و دوستي با اولياء خدا را دارد، تبري و دوري از دشمنان را هم دارد.
اگر از علم طرفداري مي كند از عمل هم پيشتيباني مي كند و اگر فرمان به توكل به خدا را مي دهد، دستور فعاليت و تلاش هم مي دهد اگر دستور بخشش را مي دهد در اجراء حدود، فرمان به قاطعيت و اينكه رخم در شما اثر نكند را نيز دارد و...
بنابراين در جامعه اي كه بر اساس دستورات اسلامي بنا شده است مي بينيم كه تمام پست هاي حساس برعهده افراد عادل است. و از رهبر انقلاب و مرجع تقليد گرفته تا قاضي و شاهد و منشي همه و همه بايد در هر مرحله اي عادلانه بگويند و بنويسند. اسلام اهميت خاصي به عدالت داده و آن را در تاروپود جامعه و در مسائل حقوقي و اجتماعي و خانوادگي و اقتصادي شرط اساسي دانسته است.
از ديد پيشوايان معصوم ما نيز عدالت ضرورتي است كه بقاي جامعه منوط به آن است و بدون تحقق آن جامعه باقي نخواهد ماند.
امام صادق (علیه السلام) از عدالت به عنوان يكي از مواردي كه مردم واقعاً به آن محتاج هستند ياد مي كند:
ثلاثه اشياء يحتاج الناس طراً اليها: الأ من و العدل و الخصب6: يعني سه چيز است كه مردم واقعاً به آن نياز دارند و براي آنها ضروري است: 1- امنيت 2- عدالت 3- وسعت و فراواني
و نيز جرج جردقان علت اصلي پذيرش خلافت از سوي حضرت علي(ع) را در خطر بودن عدالت اجتماعي مي نويسد10.
و پيامبر عظيم الشان اسلام نيز در خصوص اهميت عدالت مي فرمايند11:
عدل لساعه خير من عباده سبعين سنه قيام ليلها و صيام نهارها:
يك ساعت عدالت از هفتاد سال عبادتي كه روزهاي آن روزه و شبهاي آن احيا داشته باشيد بهتر است.
اينكه با درك اهميت عدالت در اسلام، به طور مختصر بررسي خواهيم كرد، اهميت و ضرورت عدالت را از منظر آيات و روايات در عبادت، رفتارهاي اجتماعي، اقتصادي و ...
در روايات بسيار سفارش است هر گاه آمادگي روحي براي يك سري عبادت هاي غير واجب نداريد آن را به خود تحميل نكنيد12، و سعي كنيد عبادت را با نشاط و هماهنگ با آمادگي قبلي انجام دهيد. امام صادق (ع) مي فرمايند: لاتكرهوا الي انفسكم العباده: عبادت را برخود تحميل نكنيد و در حديث ديگر چنين مي خوانيم: لاتكرهواعباده الله الي عبادالله: عبادت را بر بندگان خدا هم تحميل نكنيد.
حضرت علي (علیه السلام) به محمد بن ابي بكر كه نماينده امام در مصر بود چنين مي نويسد:
در تمام ملاحظات و نگاهاي خود مساوات را مراعات كن[13. اين دقت و عدالت به خاطر آن است كه افراد ضعيف در جامعه از لطف تو مأيوس نشوند و افراد مستكبر طمعي به ظلم و بي عدالتي تو نداشته باشند. و نيز در حديثي آمده كه: پيامبر كه با مردم سخن مي گفت نگاههاي خود را عادلانه ميان اصحاب تقسيم مي كرد14.
و اذا قلتم فاعدلوا و لو كان ذاقربي12... « و هرگاه سخني گوييد به عدالت گراييد و هر چند دربارة خويشاوندان باشد و...» يعني بر اساس عدل سخن گوييد و به آن نيز وفادار باشيد و پيامد سخن شما نيز كنش عادلانه باشد.
و نيز در روايات واخلاق اسلامي سفارش شده است كه در گفتگوهاي علمي اگر بحث از مدار عدالت و جستجوي حق خارج و به جدال و كرسي نشاندن حرف خود كشيد فوراً از بحث كناره گير مي شود هرچند حق به جانب ما باشد.
در اسلام اجراي عدالت نه تنها درباره دوست و در حال طبيعي كه درباره دشمن و در حال جنگ نيز مورد سفارش است:
1- ولا يجرمنكم شنان قوم علي الا تعدلوا. اعدلوا هوالقرب للتقوي16.
در اين آيه اصرار دارد كه دشمني شما با قوم يا گروهي باعث نشود كه به عدالت رفتار نكنيد و تاكيد مي كند عدالت را پيشة خود سازيد كه آن به تقوي نزديك تر است.
فان قاتلوكم فاقتلوهم كذلك جزاء الكافرين17.
عدالت در اينجا كشتن است و غير از ترس و زبوني است اما در هر صورت حمله از طرف شما نباشد بلكه اگر آنان حمله كردند شما مقابله به مثل كنيد.
3- فمن اعتدي عليكم فاعتدوا عليه بمثل ما اعتدي عليكم و اتقوالله18: پس هر كس به شما تجاوز كرد به مانند او بر او تجاوز كنيد.
4- لا ينها كم الله عن الذي لم يقاتلوكم في الدين و لم يخرجوكم من دياركم ان تبروهم و تقسطوا اليهم ان الله يحب المقسطين19. و خداوند شما را نهي كرده است كه از كساني كه در مورد دين با شما نجنگيده و شما را از خانه هاتان خارج نكرده اند اينكه به آنها نيكي و با آنها به عدالت رفتار كنيد به درستي خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد.
حضرت علي (ع) مي فرمايد20: اگر بيش از اندازه لياقت مدح كرديد اهل تملق و چاپلوس خواهيد بود و اگر شهامت و آزادي مدح كردن را حتي به مقدار لازم نداشتيد معلوم مي شود يا عاجز هستيد يا حسود كه روحتان تحمل مدح ديگران را ندارد. بنابراين بايد در مدح ديگران مراعات عدالت وانصاف را بكنيم و گرنه به يكي از دو عيب گرفتاريم.
امام علي (ع) مي فرمايند: زياد روي در سرزنش سبب مي شود كه ما اثر معكوس بگيريم زيرا آتش لجاجت شعله ور مي شود طرف شعله ور مي شود و حالت انفجار به او دست مي دهد.
محبت بيش از اندازه به فرزند نيز موجب لوس شدن او مي شود و پيامبر فرمود: واي بر پدران و مادران آخرالزمان كه علاقه زياد آنها به فرزند باعث خود خواهي هائي در آنها مي شود.
و ان خفتم الا تعدلوا فواحده21: پس اگر ترسيديد كه عدالت نكنيد پس با يكي از كنيزانتان (ازدواج كنيد) و...
پيامبر اسلام حتي در همان اواخر عمر كه كسالت داشتند عدالت را در ميان همسران مراعات مي كردند و در بستر بيماري او را هر شب به اتاقي كه مربوط به آن همسر بود انتقال مي دادند22.
و حضرت علي در مدتي كه دو زن داشت حتي اگر مي خواست وضو بسازد در خانه زني كه نوبت او نبود وضونمي گرفت23 آري عدالت بايد همچون خون در تمام رگهاي جامعه و در همة ابعاد جريان يابد.
نظام اقتصادي اسلام بر اساس عدالت است. يعني طوري برنامه ريزي شده كه حق كسي از بين نرود و هر صاحب حقي بتواند متناسب با كار يا نيازش زندگي راحتي داشته باشد در اسلام سفارش شده كه بايد ساعات خود را براي چند موضوع تقسيم كرد:
ساعاتي براي تفريح و لذت حلال و ساعاتي براي عبادت و ساعاتي براي كار. تا بدينوسيله تمام نيازهاي مادي و معنوي تأمين شود24. در زير به دو شاخه از عدالت در اقتصاد را بررسي مي كنيم.
حضرت علي(علیه السلام) در زمان حكومت خود، نه تنها تمام تلاش خود را براي برقراري عدالت اقتصادي و اجتماعي انجام داد بلكه دست به عملي زد كه شايد هيچ كس در طول تاريخ اين كار را انجام نداده باشد و آن بازپس گيري اموال از ثروتمندان و رساندن آن به دست نيازمندان بود.
بعضي از انبياء همچون شعيب بعد از توحيد و نبوت اولين پيامش درباره عدل و توزيع و هشدار به كم فروشان بود:
اوفوا الكيل و لاتكونوا من المخسرين و زنوا بالقسطاس المستقيم و لا تبخسوا الناس اشياء هم و لا تعثوا في الارض مفسدين25: ( اي مردم) كيل را كامل كنيد و از خسارت وارد كننده ها نباشيد. اجناس را با ميزان صحيح بسنجيد و آنچه به مردم مي فروشيد از وزن پيمان كم نگذاريد و در زمين به ظلم و فساد كاري برنخيزيد.
و نيز در سوره مصطفين مي خوانيم. ويل المطفضين23: واي به حال كم فروشان.
در مقدار مصرف بايد مراعات عدالت بشود قرآن صريحاً در آياتي چنين مي فرمايد:
1- كلوا من ثمره اذا أتمروا تواحقه يوم حصاده27: شما هم از آن ميوه هر گاه برسيد تناول كنيد و حق زكات فقيرات را به روز درو كردن بدهيد و...
2- كلوا و اشربوا و لاتسرفوا28: هم از نعمت هاي خدا بخوريد و بياشاميدو اسراف مكنيد.
3- امام صادق (ع) مي فرمايند: اگر مردم در مصرف غذا مراعات ميانه روي را بكنند بدنشان پايدار و سالم باقي مي ماند29.
علاوه بر مقدار مصرف، قرآن بر روي چگونگي آن مقدار و رعايت تقوي هم تكيه كرده و مي فرمايد30- فكلوا مما غنمتم حلالاً طيباً و اتقوا الله ان الله غفور رحيم: از هر چه غنميت بيابيد بخوريد حلال شما باد و پرهيزكار باشيد كه خداوند آمرزندة خطاها و مهربان به خلق است.
«يا ايها الذين امنوا كونوا قوامين لله شهداء بالقسط»31:
اي اهل ايمان در راه خدا پايدار و استوار بوده ( بر ساير ملل عالم) شما گواه عدالت و راستي و درستي باشيد و...
در اينجا قسط به عنوان پايه و اساس امور فردي و جمعي و معياري است كه شهادت و گواهي بر اساس آن صورت مي گيرد.
1- و اذا حكمتم بين الناس ان تحكموا بالعدل32: چون حاكم بين مردم شويد داوري به عدالت كنيد.
2- و ان حكمت فاحكم بينهم بالقسط33: و اگر حكم كردي ميان آنها به عدالت حكم كن.
در اين آيات به حكومت و داوري و قضاومت بين مردم براساس عدل و قسط امر شده است.
در حديثي از پيامبر اكرم(ص) آمده است34: عمل يك روز رهبري كه ميان مردم به عدالت رفتار كند از عمل صد يا پنجاه سال كسي كه در ميان اهل و عيال خود مشغول عبادت باشد بهتراست.
و نيز از امام صادق (ص) است كه35: هرگز دعاي رهبر عادل رد نمي شود.
«لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط»36:
و برايشان كتاب و ميزان (عدل) نازل كرديم تا مردم به عدالت قيام كنند.
در اينجا قيام وانقلاب را امري مشروع و شايسته قلمداد كرده و تحقيق آن را براساس قسط مورد توجه قرار مي دهد و بر آن تأكيد دارد.
نتيجه گيري:
شناخت، ترجمه و تفسير قرآن نيازمند سالها مطالعه مي باشد كه از توان اين حقيران ساخته نيست. با توجه به رشته تحصيلي نويسندگان مقاله، سعي بر آن بوده كه از طريق مطالعه، ترجمه و تفاسير موجود گوشه اي از معارف قرآني در خصوص عدالت آورده شود.
اميدواريم كه اين مقاله باب شروعي براي مطالعات بيشتر خوانندگان فراهم نمايد.
ذيلاً برگزيده اي از مطالب اين نوشتار آورده شده است:
1- اساساً قرآن كتابي است آسماني كه از طرف خداوند براي هدايت بشر نازل شده و نياز به اثبات علمي ندارد بلكه هدف نويسندگان آن است كه از طريق اين مطالعات معرفت بيشتري به قرآن حاصل مي گردد.
2- در اين مقاله ترجمه تعدادي آيه از قرآن مجيد كه در خصوص عدالت بيان گرديده آورده شده است.
3- از آنجايي كه اسلام مكتب عدل و اعتدال است، راه مستقيم است و امت اسلامي امت ميانه و وسط است و نظام آن عادلانه مي باشد بنابراين شناخت مفهوم عدالت به معناي واقعي آن با استفاده از آيات و روايات و سپس به كارگيري آن در جامعه امري انكارناپذير است.
نویسنده: محبوبه مفيد كلانتري