روزى كه رسول خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) دو وزنه سنگين و دو ميراث گرانبها (قرآن و عترت) را به مردم معرفى كرد و براى نجات از گمراهى، تمسك به «ثقلين» را توصيه فرمود، اهل بيت خويش را نيز به عنوان قرآنشناسان خبير معرفى كرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگيرند و شاگردى عترت را با افتخار بپذيرند.
صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتين قرآن و شيوه بهره گيرى ازآن و جايگاه كلام الهى، سخنان نغز بسيارى دارد كه در اين نوشته به اختصار به برخى از محورهاى تعاليم و توصيه هاى حضرتش اشاره مىكنيم، باشد كه جامعه قرآنى و ولايى ما، از حضرت صادق (علیه السلام) سرمشق بگيرد و از سرچشمه هدايت قرآنى، جان عطشناك خويش را سيرابسازد.
كلام الهى، جلوهاى از قدرت و علم و حكمت خداست و آيات قرآن،هريك نشانه اى از عظمت الهى است. امام صادق(ع) در زمينه جلوهگاهبودن قرآن براى ذات مقدس خدا البته براى چشمهاى بيدار ودلهاى آگاه مىفرمايد:
(لقد تجلى الله لخلقه فى كلامه و لكنهم لايبصرون) 1خداوند بر خلق خويش در كلام خودش تجلى كرده است، ولى آنان خدارا نمىبينند.
معارف قرآن بىپايان است. به تعبير خود قرآن (تبيانا لكل شىء)است; بيانگر هرچيز. هر پند و حكمت، هر حكم و قانون، هر علم ودانش ريشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از سرگذشت پيشينيان وسرنوشت آيندگان و دانشهاى آسمان و زمين بايد به قرآن نگريست وبه كمك اهل بيت عليهم السلام ، از اين منبع و گنجينه كامل بهرهگرفت. امام صادق(ع) مىفرمايد:
«خداوند بى همتا و قدرتمند، كتاب خويش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نيكوكار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان كه پيشاز شما بودند و آنان كه پس از شما خواهند آمد، همچنين خبرآسمان و زمين است...»
و در سخن 2 ديگرى به جنبه تبيان بودن قرآن چنين اشارهمىفرمايد:
(ان الله انزل فى القرآن تبيان كل شىء، حتى و الله ما ترك شيئا يحتاج العباد اليه الا بينه للناس...) 3خداوند در قرآن، بيان هرچيز را نازل كرده است. به خدا قسم هيچ چيزى را كه بندگان به آن نيازمندند، فروگذار نكرده و براى مردم بيان فرموده است.
قرآن، عهدى استوار ميان خدا و مردم است و آيات اين كتاب، متناين عهدنامه را بيان مىكند. در عهد نامه بايد نگريست، به آنبايد پاىبند بود، مفاد آن را نبايد زير پاگذاشت. امام صادق(ع)درباره اين عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هرروز، چنينمىفرمايد:
«القرآن عهدالله الى خلقه، فقد ينبغى للمرء المسلم ان ينظرفى عهده و ان يقراء منه فى كل يوم خمسين آيه» 4(قرآن عهد خداوند نسبتبه بندگان اوست. سزاوار است كه يك انسان مسلمان در اين عهدنامه الهى بنگرد و هر روز پنجاه آيه از آن رابخواند).
روشن است كه مرور بر مفاد يك عهدنامه، براى يادآورى از آن قرارداد و رعايت آن در عمل است. ميثاق خدا با بندگان برشناختن احكام الهى و عبرت گرفتن از حكايات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آيات است. جالب است كه امام صادق (ع) وقتى مىخواست قرآن تلاوت كند، قرآن را كه به دست راستخويش مىگرفت، دعايى مىخواند كه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال اين قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنين است:
«خداوندا! من عهد و كتاب تو را گشودم. خدايا! نگاهم را در اينكتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفكر، و تفكرم را عبرت آموزى. خدايا! مرا از آنان قرار بده كه از مواعظ تو در اينكتاب، پند مىگيرند و از نافرمانى ات پرهيز مىكنند. وقتى كتاب تورا مىخوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر ديدگانم پرده ميفكن وقرائت مرا خالى از تدبر مگردان، بلكه مرا چنان قرار بده كه درآيات و احكامش ژرف بنگرم، دستورهاى دين تو را بگيرم و عمل كنم و نگاه مرا در اين كتاب، غافلانه و قرائتم را بيهوده و بى ثمرمساز.» 5
درخلال آيات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نيكان وصالحان كه در سايه ايمان و عمل و پيروى از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان كه با تكذيب انبيا و انكار خدا و طغيان وفساد، گرفتار عذاب الهى گشتند. قرآن، كتاب قصه و داستان نيست،ولى سرشار از قصص و حكايات افراد و امتهاست و همه بر اساس درسگرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(ع) مىفرمايد:
«عليكم بالقرآن! فما وجدتم آيه نجا بها من كان قبلكم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلك من كان قبلكم فاجتنبوه.» 6(برشما باد قرآن! هر آيهاى را كه يافتيد كه گذشتگان، با عمل به محتواى آن آيه نجات يافتند، شماهم به آن عمل كنيد و هر آيه راديديد كه بيانگر هلاكت پيشينيان است، شماهم از آن (عامل هلاكت)بپرهيزيد).
اين شيوه برخورد با آيات قرآن، سودمندترين شيوهاى است كه درعمل فردى و اجتماعى مسلمانان اثر مىگذارد و قرآن هدايتگر قارىمىشود.
دين خدا و آيات قرآن، حاوى يك سلسله احكام الهى است كه تادامنه قيامت استمرار مىيابد. آنچه كه حلال الهى و حرام الهىاست، مشمول مرور زمان نمىشود و حكم خدا در اثر «جو» يا «شرايط جديد» يا «تمايلات اين و آن» عوض نمىگردد. امام صادق(ع) در تشريح بعثتهاى سلسله نورانى انبيا، به دوره بعثت رسول خاتم (ص) مىرسد و مىفرمايد: «تا آن كه محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و قرآن را آورد و شريعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قيامتحلال است و حرام آن تا روز قيامت حرام مىباشد.»
و در سخنى 7 ديگر، جريان قرآن را در عصرها و زمانها، همچون جريان شب و روز و ماه و خورشيد مىداند. با بيان امام صادق(ع) راه برانديشه كسانى كه احكام خدا را مقطعى و دورهاى مىدانند و عصرحاضر را براى اجراى احكام قرآن مناسب نمىدانند و قوانين وحى رابراى تنظيم امور بشريت امروز و جامعه كنونى كافى نمىبينند، بسته مىشود.
غير از احكام قرآن و حلال و حرام آن كه ابدى است، خود اين كتابژرف و فصيح و متين نيز با گذشت زمان كهنه نمىشود و پيوستهمعارف آن براى همه اقشار در همه زمانها درخشندگى و آموزندگىدارد.
امام صادق(ع) در حديثى به رمز و راز اين جاودانگى و طراوت هميشگى در كلام خدا اشاره دارد. مردى از آن حضرت مىپرسد: چراقرآن با نشر و درس و بررسى، تازه تر و شادابتر مىشود و هرگزكهنه نمىشود.؟
امام صادق(ع) در پاسخ مى فرمايد:
«لان الله تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فى كل زمان جديد و عند كل قوم غض الى يوم القيامه.» 8
(براى اين كه خداى متعال آن را براى زمانى خاص يا مردمى خاص قرار نداده است. از اين رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومى شاداب است تا روز قيامت).
طراوت و تازگى قرآن براى همه و هميشه، به خاطر آن است كه معجزه جاويد پيامبر(ص) و كلام الهى است و در هر عصرى پاسخگوى نيازهاى فكرى، هدايتى و اجتماعى مردم است.
گرچه تلاوت قرآن و حفظ كردن آيات آن ثواب دارد و ارزشمند است،ولى تكليف مسلمانان در اين حد خلاصه نمىشود. حفظ كردن بايدهمراه با عمل باشد و ياد دادن و يادگرفتن به قصد اجراىفرموده هاى خداى متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره الكرام البرره» 9(كسى كه حافظ قرآن و عمل كننده به آن باشد، همراه با سفيرانوالامقام و نيكوكار الهى (فرشتگان مقرب) خواهد بود).
ضرورت آموختن قرآن نيز در كلام آن حضرت مطرح است. مىفرمايد:
«ينبغى للمؤمن ان لايموت حتى يتعلم القرآن او يكون فى تعلمه» 10(سزاوار است كه مؤمن نميرد، تا آن كه قرآن را آموخته باشد، يادر حال و مسير فراگرفتن قرآن باشد).
با اين حال، پاى بندى به احكام قرآن و عمل به آن در تعبير امام صادق(ع) چنين بيان شده است:« واحذر ان تقع من اقامتك حروفه فى اضاعه حدوده» 11
بپرهيز از اين كه در مسير اقامه حروف، به اضاعه حدود بيفتى.
بسيارند آنان كه در شكل و ظاهر به قرآن مىپردازند و در وراى جلوه هاى ظاهرى قرآنى، عمل به قرآن مطرح نيست. اين گونه برخورد تشريفاتى و مراسمى و شكلى با قرآن، در شان كلام الهى و منشورآسمانى نيست.
خواندن قرآن نيز آدابى دارد، هم آداب ظاهرى همچون مسواك، وضو،ترتيل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام كلام الله و... وهم آداب باطنى و حالتهاى روحى و توجه قلبى و عنايتبه كلام خداو پيداكردن حالت خشوع و تذكر و تاثير پذيرى ازتلاوت، اين نكاتدر كلمات امام صادق(ع) بسيار بيان شده است. به برخى از اينرهنمودها اشاره مىشود:
امام صادق(ع) مىفرمايد:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت مىشود، برتولازم است گوش بدهى و سكوت وتوجه داشته باشى:
«اذا قرىء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع» 12اين همان نكته قرآنى است كه در آيه 204 سوره اعراف آمده است: «و اذا قرىء القرآن فاستمعوا له و انصتوا».
و در سخن ديگرى به نقل ازحضرت رسول(ص) مىفرمايد كه: «راه قرآن» را نظيف و پاكيزه كنيد. مى پرسند: راه قرآن چيست؟
مىفرمايد: دهان هايتان. مى پرسند: چگونه؟ مىفرمايد: بامسواك. 13
در حديث ديگر، امام صادق(ع) فرموده است:
«كسى كه قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پيدا نكند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالتحزن و خشيت و هراس نيابد، شان وجايگاه والاى خدا را سبك شمرده است. بنگر كه كتاب پروردگارت راچگونه مىخوانى و با منشور ولايت خويش چه برخوردى دارى و اوامر ونواهى آن را چگونه پاسخ مىدهى و حدود و تكاليف آن را چگونه امتثال و فرمان بردارى مىكنى؟! در آيه هاى وعد و وعيد، درنگ كن،در امثال و مواعظ قرآن انديشه كن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بيندازد!...». 14
تلاوت با حزن و حالتى اندوهناك كه نشان دهنده تاثر روحى قارىاز آيات كلام خداست، ادب ديگرى از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
«ان القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن»
قرآن با 15حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزين قرائت كنيد.
موج مقدس و فراگير قرآنى كه در كشورمان وجود دارد و اين همه نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتيل و قرائت و مسابقات حفظ وخواندن و مفاهيم آيات، برگرد محور نورانى قرآن جذب كرده است،قابل ستايش و مايه شكر و سپاس است. انس با قرآن، دلهاى جوانانرا روشن و زندگيهاشان را با صفا مىكند و عامل جذب آنان به پاكىو راه خدا مىشود.
امام صادق(ع) مىفرمايد: هرجوان مومنى كه قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در مىآميزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه مىسازد و قرآن روز قيامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
«من قرء القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره الكرام البرره و كان القرآن حجيزا عنه يوم القيامه.» 16
بخصوص، خانه هايى كه نواى خوش قرآن از حنجره هاى داوودى از آنهابه گوش مىرسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمير، همدم كتاب خدايى اند و لحظات خويش را با انس با قرآن سپرى مىكنند، مشمول رحمت خدا و هدايت قرآنى مىشوند. اين گونه خانه هاى نورانىاز تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)مىفرمايد:
«خانه اى كه يك فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مىكند، براى اهل آسمان نورانى ديده مىشود، همچنان كه مردم دنيا در آسمان ستارهدرخشان را مىبينند». 17
همچنان كه ياد شد، در درياى كلمات حضرت صادق(ع) گهرهاى فراوانى وجود دارد كه در باره قرآن كريم است. نقل آن ها به طولمىانجامد. عصاره و خلاصه اى از آن مضامين را كه در برخى رواياتديگر آمده است، تقديم مىكنيم.
امام صادق(ع)، قرآن را داراى آيات ناسخ و منسوخ و محكم ومتشابه مىداند و بهره گيرى از قرآن را براى كسانى روا مىشمرد كهبه اين نكات توجه داشته باشند و گرنه گمراه مىشوند و گمراه مىكنند.
ایشان براى فراگيرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بيان مىكند و مىفرمايد: قرآنى كه خوانده نمىشود و غبار بر آن مى نشيند، روز قيامتبه درگاه خدا شكايت مىكند. تلاوت راستين را آن مىداند كه قرآن خوانان، وقتى به آيات بهشت و جهنم مىرسند،مىايستند و تامل مىكنند.
اهلبيت عليهم السلام را وارثان كتابخدا و برگزيدگان خلق مىشمرد و از اين خاندان به عنوان وجه الله،آيات، بينات و حدودالله ياد مىكند و ولايت ائمه را قطب و محورقرآن و همه كتب آسمانى معرفى مىكند و قرآن را «ثقل اكبر»مى نامد و آن را چراغ هدايت و فروغ تاريكى و حيات بخش قلب بيناو گشاينده چشم و دل مىشمارد.
از ديدگاه آن حضرت، قرآن<معيار» و ملاك درستى و حقانيت هر حرف و حديث است و مىفرمايد:
«هر چه كه از ما براى شمانقل مىشود، در صورتى كه مخالف با قرآنباشد ما نگفته ايم و شما نپذيريد».
او اهلبيت پيامبر(ص) را خزانهداران علم الهى و بازگوكنندكان وحى خدا مىداند و از تفسير بهراى نهى مىكند و از آن قارى كه كه به خاطر خود نمايى يا كسبدرآمد، به قرائت مىپردازد، نكوهش مىكند.
پايان بخش نوشته را حديثى از آن حضرت درباره فضيلت سوره فجر ودعوت به خواندن آن در نمازها تقديم امتشهيد پرور و فجرآفرينان مىشود. امام صادق(ع) مىفرمود:
«اقروا سوره الفجر فى فرائضكم و نوافلكم، فانها سوره الحسين بن على من قراءها كان مع الحسين فى درجته من الجنه»: (سوره فجر 18 را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخوانيد، چرا كه آن، سوره حسين بن على(ع) است. هركس آن را بخواند، در بهشتهمراه حسين(ع) و در رتبه و درجه او خواهد بود).
«والفجر» كه سوگند خداى ازلى است
روشنگر حقى است كه با آل علىاست
اين سوره به گفته امام صادق
مشهور به سوره حسين بن على است. 19
اميد است كه در سايه رهنمودهاى حضرت صادق(ع)، با چشمه وحى الهى آشناتر شويم و «قرآنى» بينديشيم و «قرآنى» زندگى كنيم.
نویسنده: جواد ذوالجلالى