تأثيرگذارين متون مکتوب در جوامع انساني، متون مقدساند. اين متنها از بدو پيدايش مورد توجه انديشمندان و عموم مردم بوده و از زمانهاي دور از زبان اصلي به زبانهاي ديگر برگردانده شدهاند. اطلاع رساني و چگونگي درج مشخصات برگردانهاي قرآن کريم در کتابنامهها، موضوع اين نوشتاراست.
تهيه کتابنامه براي ترجمههاي متون مقدس، به صورت اثري مستقل، در آثار گذشتگان مورد توجه نبوده است. اين موضوع در کتابشناسيها و در مقدمه خود ترجمهها به صورت بحث جانبي، طرح شده است.
ابن نديم در فن دوم از مقاله اول کتابش، در بحث از کتب شرايع، از ترجمه متون مقدس قبل از اسلام سخن گفته و از ترجمه صحف و تورات و انجيل و کتابهاي پيامبران و شاگردان آنها از عبري و يوناني و صابيي به عربي ياد ميکند که احمد بن عبداللّه بن سلام ترجمه نموده است.1 پس از آن ابن نديم از انجيل عربي ياد ميکند که يونس القس به وي خبر داده. وي نام مترجم عربي آن را ياد نکرده است. نديم در ادامه بحث از کتب آسماني به تفصيل به بحث از قرآن کريم پرداخته و کتابهاي نگاشته شده درباره تفسير قرآن، معاني قرآن، غريب قرآن، فرهنگ لغات قرآن، قرائات، اختلاف مصاحف، و ديگر علوم قرآن را ذکر کرده؛2 ولي از ترجمه قرآن به لغات ديگر و يا مترجمان سخن نگفته است. اين ميتواند بدان معنا باشد که تا زمان وي قرآن به زبانهاي ديگر ترجمه نشده و يا وي از آن اطلاع نداشته است.
در فهرست شيخ طوسي نيز ـ که در بيان آثار دانشمندان شيعي ترتيب داده ـ يادي از ترجمه قرآن به ميان نيامده است. اين بدان معنا نيست که تا آن زمان ترجمهاي از قرآن کريم به لغات ديگر صورت نگرفته است. در کشف الظنون نيز از ترجمه قرآن بحثي به ميان نيامده است.
در کتابشناسيهاي اخير به ترجمههاي قرآن توجه شده است. شيخ آقا بزرگ تهراني در ذريعه بابي را درباره ترجمه قرآن گشوده و پس از آن سي ترجمه قرآن را به زبانهاي مختلف معرفي نموده است. آقا بزرگ در معرفي ترجمهها به ذکر نام مترجم، زباني که به آن ترجمه شده و چاپ آن اکتفا نموده و به محتواي ترجمهها و ارزش و اعتبار علمي آنها نپرداخته است.3
استوري از مستشرقان کتابشناس، در اثر خود ـ که به معرفي آثار پارسي اختصاص داده و در جلد اول آن به علوم قرآن پرداخته ـ ترجمههاي پارسي قرآن را با تفاسير در هم کرده و در ذيل عنوان «تر جمهها و تفسيرهاي قرآن» به معرفي ترجمهها پرداخته است. معرفيهاي وي نيز کوتاه است.4
اطلاع رساني در باره ترجمههاي قرآن کريم در عصر جديد در قالبهاي مختلف صورت گرفته که پنج شيوه هر کدام نسبت به بقيه تفاوت دارد.
در چند دهه اخير اطلاعرساني درباره ترجمه قرآن رشد قابل توجهي داشته و مرکز ترجمه قرآن به زبانهاي خارجي از سوي سازمان اوقاف در قم به همين منظور تأسيس گرديده است. مجله «ترجمان وحي» از سوي اين مرکز براي اطلاعرساني در باره ترجمه قرآن به زبانهاي مختلف و نقد و بررسي آنها منتشر ميشود.
نشرياتي نيز در چند دهه اخير به مباحث ترجمه قرآن کريم توجه کرده و مقالات متعددي را در اين زمينه منتشر نمودهاند.
در دائرة المعارفها نيز به ترجمههاي قرآن کريم توجه شده است. در دائرةالمعارف فارسي مصاحب در مدخل «قرآن» در عنوانهاي فرعي اين مدخل عنواني به نام «ترجمهها» ايجاد نموده و در ذيل آن از ترجمههاي فارسي، لاتيني، فرانسوي، ايتاليايي، انگليسي، آلماني، روسي، هلندي، اسپانيايي، سوئدي، دانمارکي و ترجمه عبري قرآن کريم بحث شده است.5
در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذيل مدخل «ترجمه قرآن» در سه محور: 1. مباحث نظري، نگارشِ آقاي سيد احمد هاشمي؛ 2. ترجمه به فارسي، نگارشِ آقاي آذرتاش آذرنوش؛ 3. ترجمه به زبانهاي ديگر به قلم آقاي محمد کاظم رحمتي، به تفصيل درباره ترجمههاي قرآن بحث شده است.6
در الذريعه نيز به ترجمههاي مختلف قرآن توجه شده است.7
دانشنامه قرآن و قرآنپژوهي فصلي را به ترجمهءهاي قرآن اختصاص داده است.
کتابشناسيهايي که تاکنون درباره ترجمه قرآن به زبانهاي ديگر منتشر شده به تفکيک زبا ن در ذيل درج ميشود. شايان ذکر است کتابشناسيهاي ترجمههاي فارسي در ادامه مقاله معرفي خواهد شد.
ـ نقد و بررسي ترجمههاي آذري قرآن کريم. ترجمه آقاي احمد کاويان پور، رسول اسماعيل زاده، ترجمان وحي، سال اول، ش 2، اسفند 1376، ص75 ـ 86.
ـ نقد و بررسي ترجمههاي آذري قرآن کريم. رسول اسماعيل زاده، ترجمه آقايان ضياء بنيادف و واسيم محمد علي يئو، ترجمان وحي، سال دوم، ش 3، شهريور 1377، ص 48 ـ 55. (همراه با آمار ترجمههاي ترکي آذري موجود در مرکز ترجمه قرآن مجيد).
ـ نگاهي به ترجمههاي آذربايجاني قرآن کريم: رسول اسماعيل زاده، ترجمان وحي، سال اول، ش 1، شهريور 1376، ص 60 ـ 73.
ـ مختصري در باره ترجمه قرآن کريم به زبان آذربايجاني: واسم محمد عليزاده، ادبستان، سال سوم، ش 31، تير 1371، ص 34ـ42.
ـ ترجمههاي قرآن کريم به زبان آلبانيايي: گازمند اشپوزا، ترجمان وحي، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص 22 ـ 26.
ـ تفصيل ترجمههاي قرآن کريم به زبان آلماني (از مجله فکرون): محمد حسين ساکت وحيد، دوره دوازدهم، ش 9، آذر 1353، ص 741 ـ 745.
ـ پژوهشهاي قرآني در آلمان: زهرا کدخدا مزرجي، مسجد، سال اول، ش6، آذر 1371، ص 44ـ45.
ـ ترجمه قرآن به زبان آلماني، چشم انداز، سال اول، ش 5، مرداد 1376، ص 42 ـ 44.
ـ شيوههاي تفسير قرآن کريم در هند و پاکستان: سيد مرتضي حسين صدر الافاضل، ترجمهمحمد هاشم، مشکوة، ش 11، تابستان 1365، 12 ـ 26. بخشي از مقاله درباره ترجمههاي فارسي قرآن در هند و پاکستان است.
ـ ترجمه قرآن مجيد به زبان ارمني و دو نسخه خطي آن در موزه ارامنه جلفا، لئون ميناسيان.
ـ ترجمه قرآن به زبان جهاني اسپرانتو: ناصر الدين صاحب الزماني، نسل نو، سال سوم، ش1، ص 10 ـ 11.
ـ نگاهي گذرا به ترجمههاي قرآن به زبان انگليسي: آربري. آرتور جان، ترجمه و نگارش سيد محمد دامادي، وقف، ميراث جاويدان، سال ششم، ش 21، بهار 1377، ص20 ـ 32.
ـ سيري بر ترجمههاي انگليسي قرآن کريم: محمد رضايي، ادبستان، سال پنجم، ش 53، ارديبهشت 1373، ص 58.
ـ کتابشناسي گزيده ترجمههاي انگليسي قرآن کريم: قداوئي. ا. ر، ترجمه علي حقي، مجله مترجم، سال سوم، ش 10، تابستان 1373، ص 205ـ212.
ـ نگاهي به ترجمههاي انگليسي قرآن: سالارمنافي اناري، فصلنامه ترجمه، سال دوم، ش 3 و 4، بهار و تابستان 1376، ص 35ـ43.
ـ معني چند ترجمه فارسي: [صحيفه ] مبين، پيش شماره 1، تابستان 1373، ص 58 ـ 60. [معرفي هفت ترجمه انگليسي قرآن ]
ـ ترجمههاي قرآن مجيد به زبان ايتاليايي: سيد هادي خسرو شاهي، تاريخ و فرهنگ معاصر، سال اول، ش2، زمستان 1370، ص 251ـ257.
ـ غبار زدايي از چهره ترجمههاي ترکي استانبولي قرآن مجيد: سيد حسين رضوي، بينات، سال پنجم، ش 19، پاييز 1377، ص 123ـ137.
ـ بررسي ترجمه قرآن مجيد به زبان ترکي استانبولي: گروه ترجمه ترکي استانبولي مرکز ترجمه قرآن مجيد به زبانهاي خارجي، ترجمان وحي، سال 2، ش4، اسفند 1377، ص 38ـ50.
ـ قرآن در چين: جين يي. جيو، ترجمه محسن جعفري مذهب، ترجمان وحي، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص27 ـ 37.
ـ تاريخ ترجمه قرآن به زبان روسي: و. بلايف، ترجمه محمد نايب پور، کيهان فرهنگي، سال دوازدهم، ش 122، مرداد و شهريور 1374، ص 78 ـ 81.
ـ گزارشي کوتاه درباره ترجمههاي قرآن کريم به زبان روسي: احمد پاکتچي، ترجمان وحي، سال دوم، ش 3، شهريور 1377، ص 76 ـ 102.
ـ ترجمه قرآن به زبان روسي: واليريا پورخواء، مسجد، سال دوم، ش 8و9، خرداد، تير، مرداد، شهريور 1372، ص86 ـ 87. (مصاحبه با خانم واليريا پورخواء مترجم قرآن به زبان روسي ).
ـ ترجمه قرآن کريم به زبان روسي از سابلوکوف تا پوروخووا: عمادالدين حاتم، ترجمان وحي، سال دوم، ش 4، اسفند 1377، ص 51 ـ 82.
ـ ترجمه قرآن کريم به زبان روسي: گفتوگو با پروفسور دکتر محمد نوري عثمان مترجم قرآن کريم، عثمان اف محمد نوري، جمهوري اسلامي، سال هجدهم، ش 5114، يکشنبه 7 بهمن 1375، ص 14.
ـ تحقيقي پيرامون ترجمه قرآن به زبان روسي: عبدالواحد ملکي، جمهوري اسلامي، سال هفدهم، ش 4815، دوشنبه 25 دي 1374، ص11.
ـ اولين ترجمه سوئدي قرآن کريم: آيات، سال اول، پيش شماره 2، دوشنبه 7 دي 1377، ص 3. [معرفي ترجمه قرآن محمد بسير نستوم به زبان سوئدي ].
رهروان حقيقت (هفده گفتار)، جواد حديدي، تهران مرکز نشر دانشگاهي، 1380، رقعي، گالينگور، 312ص. در ص 33ـ108 اين کتاب از ترجمههاي فرانسوي قرآن کريم گفتوگو شده است.
ـ نظري اجمالي بر ترجمههاي لاتيني قرآن مجيد: هارتموت بابزين، ترجمه عليرضا انوشيرواني، ترجمان وحي، سال چهارم، ش 7، شهريور 1379، ص 35 ـ 48.
ـ نخستين ترجمههاي لاتيني قرآن و تأثير آن بر ترجمههاي قرآن به زبانهاي اروپايي: حسن معايرجي، ترجمه بنياد بعثت، آينه پژوهش، سال سوم، بخش اول: ش 13و14، خرداد ـ شهريور 1371، ص 63ـ76، بخش دوم: ش 15، مهر ـ آبان، ص 30ـ38.
کتابشناسيهاي ترجمههاي قرآن کريم به زبانهاي مختلف:
ـ کتابشناسي جهاني ترجمهها(TranslationmIndex)، ايندکس بانک اطلاعات کتابشناسي بينالمللي ترجمهها از سال 1979 ميلادي است. اين مجموعه که نسخه هشتم آن توسط يونسکو و در قالب لوح فشرده عرضه شده، کتابهاي ترجمه شده را در بيش از 100 کشور جهان فهرست نموده است. ويراستِ کنوني اين نرمافزار، حاوي دادههاي کتابشناسي بيش از 1200000 منبع ترجمه شده در ميان چهارصد زبان مختلف دنيا از حدود 200000 پديد آورنده در زمينههاي موضوعي مختلف است.8
ـ ترجمان وحي، فصلنامه تخصصي مرکز ترجمه قرآن مجيد به زبانهاي خارجي. در شمارههاي مختلف اين مجله کتابشناسيها و معرفي و نقد ترجمههاي قرآن کريم به زبانهاي مختلف منتشر شده است.
ـ 10 ترجمه جديد از قرآن به زبانهاي زنده دنيا، گلستان قرآن، ش 165، سال ششم، نيمه دوم آذر ماه 1382، ص24.
ـ تاريخ ترجمه قرآن در جهان، تأليف و ترجمه: دکتر جواد سلماسي زاده، تهران، انتشارات اميرکبير، 1369ش، وزيري، 168ص.
ـ کتابشناسي جهاني ترجمهها و تفسيرهاي چاپي قرآن مجيد به شصت و پنج زبان فراهم آورنده: عصمت بنيارق ـ خالد ارن، ترجمه و نگارش: محمد آصف فکرت، انتشارات بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1373 ش، وزيري، 359ص. (معرفي اين کتاب: محمد علي سلطاني، آينه پژوهش، سال پنجم، ش 29 ـ 30. بهمن و اسفند 1373، ص 122).
ـ ترجمههاي موجود قرآن به زبانهاي گوناگون، ج. د. پيرسن، ترجمه هوشنگ اعلم، تحقيقات اسلامي، سال اول، ش 2 و سال دوم، ش 1، (1365ـ1366)، ص 1 ـ 11.
ـ فهرست مقالات فارسي ترجمه قرآن کريم، هادي حجت، ترجمان وحي، سال سوم، ش 5، شهريور 1378، ص 94 ـ 121.
ـ ترجمه قرآن به زبانهاي زنده دنيا، علي حجتي کرماني، درسهايي از مکتب اسلام، سال چهاردهم، ش 7، مرداد 1352، ص 17 ـ 21.
ـ ترجمه قرآن به زبانهاي اروپايي، سيد هادي خسرو شاهي، کيهان انديشه، ش 28، بهمن و اسفند 1368، ص 210ـ220.
ـ مستشرقان و قرآن کريم، سيد محمد دامادي، وقف، ميراث جاويدان، سال سوم، ش 11و 12، پاييز و زمستان 1374، ص 42ـ48.
ـ ترجمههاي قرآن، عباس زرياب خويي، بزم آورد، شصت مقاله در باره تاريخ فرهنگ و فلسفه، ج 1، انتشارات محمد علي علمي، 1368، ص 437 ـ 441. [بخشي از مقاله «قرآن»].
ـ چند نکته درباره ترجمههاي اروپايي قرآن، محمد علي سجاديه، کيهان انديشه، ش30، خرداد و تير1369، ص 166 ـ 167. [درباره مقاله آقاي خسرو شاهي در شماره 28 کيهان انديشه راجع به ترجمههاي اروپايي قرآن ].
ـ نگرشي به ترجمه قرآن در غرب، عبد الرحمن عقيقي بخشايشي، درسهايي از مکتب اسلام، سال سي و دوم ش 8، آبان 1371، ص 48 ـ 55.
ـ فهرستي از مطالعات اروپايي درباره ترجمه قرآن، مرتضي کريمي نيا، ترجمان وحي، سال دوم، ش4، اسفند 1377، ص 87ـ93.
ـ نگاهي گذرا به ترجمههاي قرآن به زبانهاي شرقي و غربي، علي اکبر مهدي پور، نسل نو، سال چهارم، ش 4، شعبان 1398 هـ. ق، ص 11 ـ 14 و 26.
ـ آشنايي با کتابخانه تخصصي مرکز فرهنگ و معارف قرآن، محمد علي هاشم زاده، بينات، سال دوم، ش 5 بهار 1374، ص 160 ـ 167. [در صفحه 164 و 165 فهرست ترجمههاي قرآن به زبانهاي مختلف موجود در کتابخانه تخصصي مرکز فرهنگ و معارف قرآن آمده است].
ـ آمار اجمالي قرآنهاي مترجم به زبانهاي خارجي موجود در مرکزترجمه قرآن کريم تا تاريخ 22/11/78، ترجمان وحي، سال سوم ش6، زمستان 1378، ص 98 ـ 100.
ـ اولين ترجمه قرآن به زبان اروپايي، اطلاعات، (ويژه نامه قرآن کريم)، شنبه 15 بهمن 1373، ص 2.
ـ طرح کتاب شناسي جهاني ترجمههاي قرآن کريم در سه مرحله، ترجمان وحي، سال دوم، ش 3، شهريور 1377، ص 120 ـ 121.
ـ گزارش آماري ترجمههاي قرآن کريم به 44 زبان زنده جهان، جمهوري اسلامي (ويژهنامه نمايشگاه قرآن کريم)، پنج شنبه 5 بهمن 1374، ص 8.
ـ گزارشي از مرکز ترجمه قرآن مجيد به زبانهاي خارجي، جوان، پيش شماره 6، ويژهنامه قرآن و معارف اسلامي، مهر 1377، ص 4.
ـ نمايش قرآنهاي خطي، نفيس و مترجم در تهران، جمهوري اسلامي، سال شانزدهم، ش 4562، پنج شنبه 4 اسفند 1373، ص 12. [ به همراه تاريخچه ترجمه قرآن به فارسي و به زبانهاي خارجي ].
کتاب آسماني قرآن کريم در طول تاريخ همواره محور انديشه و عمل مسلمانان بوده است. مسلمانان براي گشودن معضلات فکري و عقيدتي و رفع مشکلات فردي و اجتماعي به اين کتاب مقدس مراجعه ميکردند. از اين طريق آثار فراواني در علوم مربوط به قرآن خلق گرديد و صدها کتاب در تفسير، تجويد، ترجمه، رسمالخط، قرائات و ديگر علوم قرآني نگاشته شد.
از جمله آثاري که در اين زمينه پديد آمد، ترجمه قرآن کريم به زبانهاي غير عربي است. اولين زباني که قرآن کريم بدان ترجمه گرديد، زبان فارسي بود. ايرانيان با عشق و علاقه وافري که به اسلام و قرآن داشتند، براي همگاني شدن فهم قرآن اقدام به ترجمه و تفسير آن به زبان فارسي نمودند، که حاصل آن صدها تفسير و ترجمه پارسي است که به دست ما رسيده است. اين آثار علاوه بر جنبه مذهبي و ديني از لحاظ ادبي و زبان شناسي داراي اهميت فوق العاده هستند و از اين طريق ميتوان به بسياري از واژههاي دقيق پارسي و مرادف آنها در عربي دسترسي پيدا کرد.
طبق مصادر موجود اولين کسي که اقدام به ترجمه قرآن کريم به پارسي نمود، سلمان فارسي است. درباره ترجمه سلمان فارسي گفتار متفاوت است. اسفرايني در تفسير تاج التراجم در اين زمينه چنين مينويسد:
ناچار بُوَد که قرآن را ترجمه باشد به زباني ديگر تا اهل لغت آن را بدانند و ترهيب ايشان بدان حاصل شود. و از بهر اين معني بود که سلمان فارسي از مصطفي ـ صلي اللّه عليه و سلم ـ دستوري خواست تا قرآن به پارسي به قوم خويش نويسد، وي را دستوري داد. چنين گفتهاند که وي قرآن بنبشت و پارسي آن اندر زير آن بنبشت آنگه به آخر آن بنبشت: هذا القرآن الذي انزل علي محمد؛ اين است قرآن که فرو فرستيده آمده است بر محمد صلي اللّه عليه و سلم. 9
در برخي مصادر نيز عنوان شده که سلمان فقط سوره فاتحه را به پارسي ترجمه نموده است:
روي ان اهل الفارس کتبوا الي سلمان الفارسي ان يکتب لهم الفاتحه بالفارسية فکتب لهم: « بسم اللّه الرحمن الرحيم، بنام يزدان بخشاينده».
فکانوا يقرووءن ذلک في الصلاة حتي لانت ألسنتهم. و بعد ما کتب، عرضه علي النبي صلي اللّه عليه و سلم.10
جاحظ نيز در باره سخنوري موسي بن سيّار اسواري (م255ق) مينويسد:
در مجلس خود که مشهور بود مينشست تازيان در سمت راست و ايرانيان در چپ او مينشستند و او آيهاي از کتاب خدا ميخواند و آن را به عربي براي تازيان تفسير ميکرد. سپس به ايرانيان روي ميکرد و تفسير آن را براي ايشان به فارسي ميگفت و کسي در نمييافت که به کدام زبان بهتر سخن ميگويد.
و در جاي ديگر ميگويد:
موسي بن سيّار اسواري تفسير قرآن ميکرد به پارسي.11
در قرنهاي بعدي ترجمههاي متعددي از قرآن کريم انجام گرفت که از ميان آنها ترجمه تفسير طبري، کشف الاسرار ميبدي، ترجمه ابوالفتوح رازي، تفسير گازر، مواهب عليه مشهور به تفسير حسيني، ترجمة الخواص زوارهاي، منهج الصادقين و خلاصه آن، بيشتر از ديگر ترجمهها، مورد توجه قرار گرفته و در ترجمههاي بعدي تاثيرگذار بودند.
در دائرة المعارف تشيع مدخلي با عنوان «ترجمه قرآن» ـ که نگارش آن را مرحوم آقاي محمد حسين روحاني برعهده داشته ـ و در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذيل مدخل «ترجمه قرآن»12، درباره تطور ترجمهفارسي قرآن و مباحث نظري آن و ترجمههاي معروف پارسي، سخن رفته است.
ترجمهءهاي کهن پارسي قرآن کريم از جهات مختلف مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و شناسايي و انتشار آنها در سالهاي اخير روند رو به رشد داشته است.
در دائرة المعارفها نيز ترجمههاي کهن فارسي مورد توجه قرار گرفته است.
علاوه بر انتشار متن چندين ترجمه کهن و مقالات متعدد در معرفي و نقد آنها، در فهارس نسخ خطي اين ترجمهها معرفي و علاوه بر آن چندين کتابشناسي مستقل در اين رابطه منتشر شده است.
در فهارس نسخ خطي ترجمههاي قرآن کريم به چند سبک معرفي شده است. در برخي از آنها ترجمه قرآنها فقط با عنوان «قرآن مترجم» ياد شده و هيچ خصوصيت ديگري ذکر نشده است. در برخي از فهارس نيز به ترجمهها توجه نشده و ترجمههايي که در لابهلاي سطور در مصحفها و کتابهاي دعا تحرير شده، معرفي نگشته است. در تعدادي از فهارس نيز به مسئله ترجمه به صورت جدي توجه شده و... مشخصات ظاهري ترجمهها ذکر و نمونههايي از ترجمه نقل شده است.
در اينجا کتابها و فهارس نسخههاي خطي که اختصاصاً درباره قرآنهاي مترجم تدوين شده، يا در آنها بخشي به معرفي نسخههاي خطي ترجمههاي قرآن کريم اختصاص يافته، معرفي ميگردد.
کتابنامه بزرگ قرآن کريم: شيخ محمد حسن بکايي، مرکز نشر قبله، (تاکنون 16 جلد از آن منتشر شده است). در جلد چهارم اين کتاب ترجمههاي قرآن کريم به زبانهاي مختلف معرفي شده است.
فهرستگان نسخههاي خطي فارسي قرآن کريم: در دست نبودن اطلاعات جامع در باره نسخههاي موجود از ترجمههاي قرآن کريم، پژوهش در اين زمينه را با دشواري مواجه ميساخت. اين کتاب گامي است در جهت هموار کردن راه پژوهش در اين زمينه.
اين طرح در سال 1376ق در مرکز ترجمه قرآن مجيد به زبانهاي خارجي، با هدف شناسايي نسخههاي خطي موجود از ترجمههاي فارسي قرآن کريم در کتابخانههاي جهان آغاز گرديد.
در اجراي اين طرح کليه فهارس نسخ خطي منتشر شده در ايران و ديگر کشورها مورد بررسي قرار گرفت و اطلاعات مربوط به نسخ خطي ترجمههاي قرآن کريم استخراج شد.
اين طرح در محدوده فهارس نسخ خطي منتشر شده (به صورت مستقل يا در ضمن نشريات) به اجرا در آمد و حدود 350 فهرست متعلق به بيش از پانصد کتابخانه مورد بررسي قرار گرفت که تعدادي از فهارس در موضوع مورد بحث اطلاعاتي را در بر نداشتند.
از فهارس مذکور، اطلاعات مربوط به نسخ خطي ترجمههاي قرآن کريم استخراج گرديد. در مرحله اول تعداد فيشها به حدود 2000 فيش بالغ شد که پس از حذف فيشهاي مکرر و نسخههاي متعدد يکترجمه، عنوانهاي باقي مانده به 895 عنوان رسيد.
فهرست نسخ خطي قرآنهاي مترجم کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي: محمد آصف فکرت، انتشارات کتابخانه آستان قدس رضوي، 1363ش، وزيري، 480ص. در اين کتاب 326 نسخه خطي ترجمه قرآن کريم به فارسي و ترکي معرفي شده است.
ادبيات فارسي بر مبناي تأليف استوري: يو. ا. برگل، مترجم يحيي آرين پور و سيروس ايزدي و کريم کشاورز، تحرير احمدمنزوي، تهران، موءسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1362 ش، 2 جلد.
در جلد اول ص 253ـ97 تعدادي از ترجمههاي فارسي قرآن کريم معرفي شده است.
بررسي و طبقه بندي نقدهاي مربوط به ترجمههاي قرآن کريم به زبان فارسي: پاياننامه کارشناسي ارشد، هادي حجت، استاد راهنما: دکتر آذرتاش آذرنوش، زمستان 1377ش، رحلي، 140ص.
تاريخ ترجمه از عربي به فارسي از آغاز تا عصر صفوي: بخش اول: ترجمههاي قرآني، آذرتاش آذرنوش، تهران، انتشارات سروش، 1375ش، وزيري، 327ص.
دائرة المعارف قرآن کريم ـ گنجينه قرآن کريم: حسن سعيد، تهران، کتابخانه چهل ستون، مسجد جامع تهران، جلد پنجم، 1408 هجري، وزيري، 183ص.
دانشنامه قرآن و قرآنپژوهي: بهاء الدين خرمشاهي، تهران، انتشارات دوستان و انتشارات ناهيد، چاپ اول، 1377ش، دو جلد، وزيري، جلد اول 1172ص، جلد دوم 1216ص.
کتابشناسي قرآن و علوم قرآني: تأليف صديقه سلطانيفر و مريم حکيم سيما، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، زمستان 1370، وزيري، 440ص. در موارد مختلف اين کتاب ترجمه هايي از قرآن کريم معرفي شده است.
راهنماي گنجينه قرآن کريم (قرآنهاي خطي کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي): احمد گلچين معاني، مشهد، انتشارات اداره کتابخانه آستان قدس، 1347ش، وزيري، 374ص.
فرهنگنامه قرآني: گروه فرهنگ و ادب بنياد پژوهشهاي اسلامي با نظارت دکتر محمد جعفر ياحقي، مشهد، آستان قدس رضوي، 1372 ش، وزيري، 4 جلد.
فهرست قرآنهاي سلطنتي: بدري آتاباي، تهران، کتابخانه سلطنتي، 1351 ش، وزيري، 493ص.
فهرست مشترک نسخههاي خطي علوم قرآني در ايران: احمد منزوي، تهران، پيام آزادي، 1378 ش، رقعي، 214ص.
فهرست مشترک نسخههاي خطي علوم قرآني در پاکستان: احمد منزوي، تهران، پيام آزادي، 1378 ش، رقعي، 266ص.
فهرست ميکروفيلمها و نسخ خطي موزه ملي ايران: محمّد رياض، تهران، سازمان ميراث فرهنگي کشور، 1374 ش، وزيري، 224 ص.
دراين فهرست 234 ميکروفيلم و 34 نسخه خطي معرّفي شده است. در ضمن آنها حدود 150 نسخه خطي قرآن معرفي شده که تعدادي از آنها ترجمه دارد.
فهرست نسخ خطي قرآن مجيد کتابخانه گنج بخش: محمد نذير رانجها، اسلام آباد، مرکز تحقيقات فارسي ايران و پاکستان، 1372ش، وزيري، 405ص.
فهرست نسخههاي خطي گنجينه قرآن: علي اکبر خان محمدي، تهران، موءسسه پژوهش و مطالعات فرهنگي با همکاري سازمان مدارک فرهنگي انقلاب اسلامي، 1370ش، وزيري، 216ص.
نخستين مفسران پارسي نويس: تأليف موسي درودي، تهران، انتشارات نور فاطمه (س)، 1362، وزيري، 232ص. در اين کتاب ترجمههاي کهن فارسي معرفي و ارزيابي شده است.
هزار سال تفسير پارسي: سيد حسن سادات ناصري، منوچهر دانش پژوه، تهران، نشر البرز، 1369 ش. در اين کتاب نيز ترجمههاي کهن فارسي معرفي و ارزيابي شده است.
در پنجاه سال اخير به ترجمه فارسي قرآن توجه جدي شده و دهها ترجمه فارسي جديد از سوي محققان به عالم علم و تحقيق عرضه شده است. به تبع آن نقد و معرفي و ارزيابي اين ترجمه رونق گرفته و نشريات به مباحث ترجمه قرآن کريم توجه کرده و مقالات متعددي را در اين زمينه منتشر نمودهاند. علاوه بر آن چند نشريه تخصصي در زمينه قرآن کريم و فصلنامه ترجمان وحي اختصاصاً در زمينه ترجمه قرآن منتشر ميشود که در هريک آز آنها کتابشناسيهاي متعددي در باره ترجمههاي قرآن منتشر شده است.
در اينجا کتابشناسيها و مقالات منتشر شده در باره ترجمههاي فارسي قرآن کريم ذکر ميشود.
ـ سيري در ترجمههاي فارسي قرآن: حسن پويا، سروش، سال هجدهم، ش 822، 6بهمن 1375، ص45 ـ 49.
ـ قرآن کريم بيش از هر زباني به فارسي ترجمه شده است: مروري بر ترجمههاي قرآن کريم، حسن پويا، ابرار، ش 2236، شنبه 6 مرداد 1375، ص 8. (سخنان حجت الاسلام پويا در ميزگرد ترجمه قرآن کريم در فرهنگسراي انديشه).
ـ ميزگرد، پيرامون ترجمه قرآن: حسن پويا، سلام، سال ششم، ش 1505، پنج شنبه 1 شهريور 1375، ص9. (درباره تاريخچه ترجمه قرآن به فارسي و معرفي ترجمههاي معاصر ).
ـ تاريخچه نقد ترجمههاي فارسي قرآن کريم: هادي حجت، ترجمان وحي، سال سوم، ش 6، اسفند 1378، ص 49 ـ 61.
ـ نگرشي بر سير ترجمه قرآن به زبان فارسي: محمد رضا انصاري، ترجمان وحي، سال اول، ش 1، شهريور 1376، ص 25 ـ 37. (به ضميمه فهرست ترجمههاي فارسي موجود در مرکز ترجمه قرآن مجيد) نيز: جمهوري اسلامي، سال نوزدهم، ش 5388. دوشنبه 15 دي 1376، ص 14.
ـ بررسي ترجمههاي جديد قرآن: بهاء الدين خرمشاهي، همشهري (ويژه نامه قرآن کريم)، پنج شنبه 12 اسفند 1372، نيز با نام گفتوگو درباره ترجمههاي قرآن مجيد، قرآن پژوهي (هفتاد بحث و تحقيق قرآني)، تهران مرکز نشر مشرق، 1372، ص 704ـ712.
ـ گفتوگو در باره ترجمههاي جديد قرآن: بهاء الدين خرمشاهي، در خاطره شط، چ1، تهران، انتشارات جاويدان، زمستان 1376، ص 704ـ712.
ـ هزار و صد سال ترجمه مکتوب و مدون: گفتوگو با بهاء الدين خرمشاهي، همشهري، سال چهارم، ش 961، 13 ارديبهشت 1375، ص 9.
ـ گلگشتي در بوستان ترجمههاي معاصر قرآن کريم: محمد دشتي، کتاب ماه (دين)، سال اول، ش 3، 29 دي 1376، ص 33ـ25.
ـ ترجمههاي معاصر و امروزين قرآن کريم از الهي قمشهاي تا خرمشاهي: بي بي سادات رضي بهابادي، نداي صادق، سال سوم، ش 12، ص 19ـ28.
ـ ترجمههاي قرآن مجيد: علي رواقي، سروش، سال نوزدهم، ش 871، شنبه، 27 دي ماه 1376، ص 38ـ41.
ـ فهرست کتابهاي قرآني منتشر شده از 1995 تا سال 2000 (بخش اول ترجمه قرآن): گلستان قرآن، سال سوم، دوره جديد، ش 37، سه شنبه 5 آذر 1379، ص 43ـ44؛ ش38، پنج شنبه 17 آذر 1379، ص 33ـ35؛ ش 39، سه شنبه 19 آذر 1379، ص 42ـ44؛
ش 42، سه شنبه 23 آذر 1379، ص 38ـ39.
ـ قرآن کريم و ترجمههاي آن: مجيد صالحي، اطلاعات، ش 19296، پنج شنبه 15 فروردين 1370، ص 7.
ـ نقد ترجمههاي معروف قرآن به زبان فارسي: سيد عبد الوهاب طالقاني، کيهان انديشه، ش28، بهمن و اسفند 1368، ص 221 ـ 229 [نقدي بر ترجمههاي فارسي الهي قمشهاي و آيتي]
ـ درباره آخرين ترجمههاي قرآن کريم: سيد جلال مجتبوي، بينات، سال دوم، ش5، تابستان 1374، ص 119ـ134.
ـ چند ترجمه قرآن مجيد به فارسي: علي اصغر محمد خاني، اطلاعات، ش 20413، سه شنبه 10 اسفند 1372، ص6.
ـ قرآنهاي تاشکند: سيد علي موجاني، مجله سياست خارجي، سال دهم، ش 1، بهار 1375، ص 339 ـ 349 . [ فهرست نسخ خطي قرآنهاي مترجم و غير مترجم موجود در موءسسه خاورشناسي ابوريحان بيروني آکادمي علوم جمهوري ازبکستان در تاشکند ].
ـ سيري در ترجمههاي قرآن: مريم مير شمسي، همشهري، سال اول، ش 200، شنبه 13 شهريور 1372، ص 6.
ـ آشنايي با نسخ خطي قرآنهاي مترجم در گنجينه قرآنهاي کتابخانه آستان قدس رضوي، اطلاعات، ش 20043، پنج شنبه 6 آبان 1372، ص 11.
ـ آماري از ترجمههاي کامل و چاپي قرآن به زبان فارسي: ويژه نامه مرکز ترجمه قرآن کريم به زبانهاي خارجي، به مناسبت چهارمين نمايشگاه قرآن کريم ـ تهران، بهمن 1375، ص 28 ـ 32 و 41.
ـ قرآنهاي مترجم در کتابخانه آستان قدس رضوي: خراسان، ش 12797، شنبه 17 مهر 1372، ص 5.
ـ کتابشناسي ترجمههاي قرآن به زبان فارسي: اطلاعات، ش 21248، پنج شنبه 18 دي 1376، ص 7. [کتابشناسي هجده ترجمه قرآن به زبان فارسي ].
ـ گنجينهاي در دل تاريخ: مروري بر ترجمههاي کهن فارسي از کلام اللّه مجيد، گلستان قرآن، سال سوم، دوره جديد ش 23، دوشنبه 14 شهريور 1379، ص 13 ـ 22. [معرفي شانزده ترجمه کهن قرآن به فارسي ].
نویسنده: علی صدرایی خویی