خاورشناسان، ترجمه هاي متعددي از قرآن به زبان هاي اروپايي و آفريقايي و حتي هندي ارايه داده اند؛ اما خاورشناسان همگي با يک هدف و انگيزه به ترجمه قرآن نپرداخته اند، بلکه برخي خاورشناسان مغرض هستند که به دنبال ابطال قرآن کريم بوده اند از اين رو ترجمه هايي غيرمعتبر و افتراء آميز نوشته اند.
و در نتيجه صاحب نظران مسلمان نسبت به اهداف مستشرقان سه ديدگاه ابراز کرده اند برخي خوش بينانه آنان را خدمت گزار دانسته و برخي بدبينانه هدف آن ها را سلطه و خيانت داشته اند.
و گروهي از صاحب نظران اسلامي معتقدند که گرچه برخي شرق شناسان و پژوهشگران غربي در نشر و ترجمه هاي قرآن کريم و ديگر کتب اسلامي دست به خيانت زدند. اما نبايد همه آن ها را در اين کار محکوم کرد. چنان که مي بينيم يک عده از آن ها که قبلاً به دين اسلامي کينه داشته و دشمني کرده و کار خودشان را از روي دشمني شروع کرده ولي با ديدن حقيقت هاي اسلام، اعجاز و عظمت قرآن کريم در مقابل آن تسليم شده و ايمان آورده و دين اسلام را با دل و جان پذيرفته اند.
حتي بعضي ها دين اسلام را هم قبول نکردند اما قرآن را يکي از عجايب جهان مي دانستند و معتقد بودند که ديگر کتاب هاي آسماني از جهت کامل بي نقصان بودنش بعد از قرآن کريم است.
ترجمه کردن از ديرباز يکي از راه هاي انتقال دانش و فرهنگ از يک ملت به ملت ديگر بوده است. فن ترجمه امروزه يکي از دانش ها و فنوني است که داراي قواعد و اصول خاص خويش مي باشد. مترجم موفق کسي است که به زبان مبدأ و مقصد احاطه کامل داشته و بتواند اصطلاحات و تمثيل هاي هر زباني را که مي تواند بار معنايي فراواني را داشته باشند به زبان مقصد، به نحو شايسته و احسن برگردان نمايد.
ترجمه نيز خود داراي اشکال گوناگوني است که هر يک داراي انتقال سطح معنايي خاصي مي باشند ولي مي توان به جرأت گفت که برخي از متن ها را نمي توان دقيقاً ترجمه کرد. بي شک قرآن را نمي توان به خاطر داشتن محتواي بسيار والا و بهره مندي از ساختارهاي صرفي، نحوي، فصاحت، بلاغت و... دقيقاً ترجمه کرد. اعتراف به اين حقيقت نه تنها در ميان انديشمندان مسلمان رواج دارد بلکه انديشمندان و زبان شناسان غير مسلمان که داراي تحقيقات اسلامي فراواني مي باشند نيز به اين حقيقت اعتراف دارند. گرچه خاورشناسان ترجمه هاي متعددي از قرآن به زبان هاي اروپايي و آفريقايي، هندي و... ارايه داده اند اما هر يک به زبان آورده اند که ترجمه شان، برگردان دقيقي از زبان قرآن به زبان مقصد مورد نظرشان نمي باشد.
در اين نوشتار سعي شده است که به ديدگاه برخي از اين مترجمان پيرامون ترجمه قرآن پرداخته شود.
ترجمه، [ت رج مِ يا مَ ] ( اِ) مأخوذ از تازي. (1) بيان کلامي از زباني به زباني ديگر 1
ترجمه کردن، گفتاري يا نوشته اي را از زباني به زباني ديگر برگرداندن، بيان کردن کلامي يا عبارتي را از زباني به زبان ديگر. 2
ترجمه، مص[ع] ترجمه ( ت،َ جَ، مَ) تفسير ، نقل مطلبي از زباني به زبان ديگر و به معني ذکر سيرت و اخلاق و نسب کسي، تراجم جمع. (3
آيت الله معرفت: «ترجمه کلمه اي رباعي است که به معناي «تبيين و واضح کردن» است. از قاموس ظاهر مي شود که بايد اختلاف در لغت باشد، چون که گفت: «الترجمان: المفسر للسان» پس ترجمه، نقل از لغتي به لغت ديگر است، اما از باب اين که لفظ بعد از اين که با لفظي ديگر از آن تعبير شده بود، تبيين محض است و ترجمه اصطلاحي نيست.» 4
دکتر محمدعلي رضايي «ترجمه قرآن» را در اصطلاح اين گونه تعريف کرده است:
«فرايند انتقال پيام از زبان مبدأ به زبان مقصد که توسط مترجم داراي شرايط و براساس روش هاي صحيح ترجمه و با توجه به مباني استنباط از قرآن صورت مي گيرد و مي کوشد که تا حد امکان سبک کلام را به زبان مقصد منتقل سازد.» 5
تاکنون هيچ مترجمي پيدا نشده است که ادعا کند توانسته باشد قرآن را آن طورکه هست بدون کم و کاست به زبان ديگر برگرداند، بلکه مترجمان زبردست در روند ترجمه کردن بيش تر به عجز خود پي برده و اعتراف کرده اند که قرآن چندان عظيم و پرمايه است که به صورت كامل قابل ترجمه نيست و سرانجام ترجمه خويش را تلاشي براي بيان درک خود از معاني و مفاهيم بيکران کلام خدا اعلام داشته و آن را ترجمه نسبي ناميده اند. که به اظهار نظر چند تن از آنان در اين باره اشاره مي شود:
مار مادوک پيکتال اسلام شناس و مترجم قرآن که يکي از بهترين ترجمه هاي قرآن را به زبان انگليسي تدوين کرده است، با اين که مسلمان انگليسي الاصل و نويسنده اي زبردست ومسلط به زبان و ادبيات عرب بود و سال ها درکشورهاي اسلامي با مسلمانان و علماي الازهر مصر ارتباط داشت، معتقد بود که قرآن نمي تواند به زبان ديگري ترجمه شود و به همين دليل کار خود را به جاي «ترجمه»، «معني و مقصد قرآن مجيد»6 ناميد.
او قرآن را يکي ازعجائب جهان مي دانست و معتقد بود که هيچ کتابي در جهان قادر به برابري با آن نيست. 7 وي در مقدمه خود مي نويسد: «قرآن را نمي توان ترجمه کرد. اين عقيده علما و فقهاي قديم و نويسندگان حاضر است. اين کتاب تقريباً برگرداني لفظي و تلاشي هرچه تمام تر براي درآوردن آن در قالب زباني فصيح است، اما علي رغم آن همه سعي وتلاش، اين کار، قرآن مجيد نيست، [زيرا] سمفوني بي نظير و غير قابل تقليد وآهنگ دلنشين آن که انسان را دگرگون مي سازد وحالت خشوع و گريه و يا وجد و شوق ايجاد مي کند در [ترجمه قرآن قابل انتقال نيست]. اين کتاب تنها کوششي است براي ارايه مفاد ومفهوم قرآن و شايد پاره اي از آنچه وحي شده به زبان انگليسي، بنابراين، اين کتاب هرگز نمي تواند جايگزين قرآن عربي گردد و ما هم چنين منظوري نداشته ايم.»[1]
2. پروفسور آربري
از نظر پروفسور آربري، يکي ديگر از مترجمان زبردست و مشهور قرآن به زبان انگليسي «از آنجا که قرآن براي هر مسلمان مؤمن عين کلام الهي است، از قديم اعتقاد برغيرقابل ترجمه بودن قرآن داشته، آن را معجزه کلامي مي دانند که تلاش براي تقليد آن کفر آميز خواهد بود، بنا براين، هر مؤمني موظف است براي فهميدن معني قرآن، آن را به زبان اصلي فرا گيرد.»8
آربري درمقدمه خود، پس از نقل و پذيرش نظريه پيکتال مبني برعدم امکان ترجمه قرآن، خود نيز همسو با مسلمانان غيرقابل ترجمه بودن قرآن را تصديق مي کند. 9 ايشان نيز از ناميدن کتابش به ترجمة قرآن احتراز جسته وآن را «مفاد قرآن» مي نامد.
پروفسور توشيهيکو ايزوتسو، مترجم قرآن به زبان ژاپني، با احاطة فراواني که به زبان و ادبيات عرب دارد، دوجلد کتاب دربارة کلمات کليدي واصطلاحي قرآن مربوط به «خدا و انسان و مفاهيم اخلاقي» را به رشته تحرير درآورده و ثابت کرده است که نه تنها نمي توان چيزي مثل قرآن را به هيچ زباني ارايه داد، بلکه حتي اغلب واژه ها وکلمات قرآن را نيز نمي توان ترجمه و برگردان کرد. او معتقد است که:
«واژه ها وجمله هاي ترجمه شده حتي در بهترين صورتشان چيزي جز معادل هاي جزئي نيستند. از آن ها فقط مي توان به عنوان رهنمودهاي ساخته و پرداخته اي در برداشتن گام هاي لرزان نخستين استفاده کرد، هر چند در بسياري از موارد از اين بابت نيز نه تنها وافي به مقصود نيستند، بلکه گمراه کننده مي باشند و هرگز نمي توان ساختمان جهان بيني اخلاقي و قومي را بر آن مستقر ساخت، حتي وقتي متني را به زبان اصلي مي خوانيم، ناخود آگاه مفاهيمي را که زبان مادريمان به ما القاء مي کند بر آن بار مي کنيم و بسياري از اصطلاحات کليدي را به اصطلاحات معادلشان به زبان مادري خود قلب مي کنيم.» 10
بارتلمي سنت هيلر مستشرق فرانسوي و مترجم آثار ارسطو که در سال 1865 ترجمه اي از قرآن را چاپ کرد و کتاب محمد و قرآن را به رشته تحرير در آورد به دنبال ستايش از سبک قرآن و اعجاز بياني آن، راجع به ترجمه قرآن مي نويسد:
«مسيحيان عرب زبان با وجود تعصب شديد، اعتراف دارند که اين کتاب چه تأثير بي پاياني در دل شنوندگان دارد. اگر قرآن ترجمه شود، قسمت اعظم ملاحت کلام و قدرت و تأثير خاص آن از بين مي رود، آهنگ گرم وکلام موزون آن به سردي مي گرايد، ولي درعين حال دورنماي آن شعلة جاوداني ازخلال ابرهاي تيرة ترجمه، تابان وفروزان است.»
11
5. دکتر ماردريس
دکتر ماردريس دانشمند شرق شناس فرانسوي که طي دوازده سال تلاش مداوم به دستور وزارت خارجه و وزارت فرهنگ فرانسه 64 سوره ازسوره هاي بلند قرآن را براي دولت فرانسه ترجمه کرده است، در مقدمه ترجمة خود که به سال 1926 منتشر شده است، سبک قرآن را سبک کلام خداوند مي داند و معتقد است که: «حاکميت نفوذ آن بر ميليون ها مسلمان روي زمين به حدي است که مبلغين مسيحي را عموماً وادار به اعتراف کرده که ممکن نيست حتي يک مورد را يافته باشند که مسلماني از دين خود برگشته باشد، زيرا اين سبکي که قرآن دارد از حيث نظم و ترتيب بي نظير است.
سجع و تجنيس بسيار عالي آن بر هر کسي که با لغت عربي آشنا باشد تأثيرعميق مي بخشد، به همين جهت از کارهاي بيهوده و کوشش هاي بي نتيجه است که بشر درصدد باشد که تأثير زيبا و فوق العاده اين نثر بي مانند را به زبان ديگر برگرداند، مخصوصاً به زبان فرانسه که دامنه اش تنگ است و هيچ گاه براي تعبير از مقام الوهيت به کار نرفته است». 12
دکتر ماردريس بنابراظهار خويش، مدت نه سال پي درپي کوشيده است تا مقداري از قرآن را به شرط محفوظ داشتن بلاغت آن، به زبان فرانسه ترجمه کند، آنگاه از خود مي پرسد که آيا توانسته است از عهدة اين کار دشوار برآيد؟ 13
پروفسور آ. گيوم (A. Gullaume) دانشمند اروپايي که در قرآن و اسلام مطالعات فراواني دارد و بر خلاف ساير مستشرقان به همبستگي آيات توجه فراوان داشته است، درکتاب مختصر خود به نام اسلام، قرآن را يکي از کتاب هاي کلاسيک دنيا مي داند که ترجمه نمي شود، مگر اين که دچار کاهش و نقصان فراوان گردد. او مي افزايد قرآن با وزن زيباي خاص، داراي آهنگ دلنوازي است که گوش از آن لذت مي برد. بسياري از مسيحيان عرب زبان ازسبک قرآن با تمجيد فراوان ياد مي کنند و از ميان شرق شناسان، کساني که با زبان و ادبيات عربي آشنايي دارند، فصاحت و بلاغت و لطافت و ظرافت شيوة قرآن را مي ستايند.
گيوم معتقد است: «در ادبيات وسيع و پرماية عرب، خواه در نظم و خواه در نثر، کتابي به درجة فصاحت و بلاغت و بلند پايگي قرآن نمي رسد و اثري نيست که بتوان آن را با قرآن مقايسه کرد. آيات قرآن عربي بر هيچ کس، اعم از عرب و غيرعرب ، خوانده نمي شود مگر آن که در نشئه اي روحاني فرو مي رود و عنان اختيار از کفش مي ربايد.» 14
7. دکتر حاج تعليم علي
دکتر حاج تعليم علي، رئيس بخش علوم و فنون اسلامي کالج آمريکايي در شيکاگو و استاد برجسته دانشگاه تنسي و متخصص در زبان شناسي که قبلاً مسيحي و نام اصلي اش تامس بالنتين ايرونيگ 15 بوده است، بعد از بيش از بيست سال تلاش براي ترجمة تفسيري قرآن به زبان انگليسي ـ آمريکايي نوشته است: دربارة ترجمه قرآن به اين نتيجه مي رسد که «قرآن را بايد ترجمه ناپذير دانست، چه هر بار که انسان به متن عربي اصلي باز مي گردد، معاني جديد و راه هاي تازه اي براي ترجمه يا تعبير آن مي يابد.»
16
بعد از انقلاب اسلامي در ايران ترجمه هاي دقيق تري از قرآن به عمل آمده و نقد و بررسي هاي فراواني از ترجمه هاي گذشته انجام گرفته که نشان دهندة رشد فراوان مترجمان فارسي زبان در ترجمه قرآن است. اين رشد تا آنجا پيش رفته است که بسياري عظمت قرآن را بيش تر درک کرده و به اين نتيجه رسيده اند که ترجمة بي غلط قرآن يک رؤيا است. 17. و هيچ کس به تنهايي از عهده ترجمه قرآن بر نمي آيد.
اينان ضرورت ترجمه اي آکادميک از قرآن کريم را مطرح ساخته18 و طرح هايي براي ترجمه دسته جمعي قرآن ارايه داده 19. و معتقدند ترجمه قرآن، دست کم نياز به بيست نوع دانش و فن دارد که هر کدام از آن از عهده يک فرد برنمي آيد و نياز به کار گروه هاي سه تا پنج نفري با تخصص هاي ذيل دارد:
1) گروه سرپرست؛ 2) گروه مشاوران؛ 3) گروه علوم و فنون قرآني؛ 4) گروه تاريخ صدر اسلام؛ 5) گروه صرف و نحو و اشتقاق؛ 6) گروه لغت و مفردات قرآن؛ 7) گروه کتابشناسي قرآن؛ 8) گروه متخصص حديث؛ 9) گروه متخصص در زبان و ادبيات عرب؛ 10) گروه متخصص در زبان و ادبيات فارسي؛ 11) گروه متخصص در ترجمه و زبان شناسي؛ 12) گروه متخصص در فقه مذاهب اسلامي؛ 13) گروه متخصص در علم کلام؛ 14) گروه متخصص در تفسير؛ 15) گروه متخصص در کتاب مقدس؛ 16) گروه ويراستاران ترجمه هاي قرآن؛ 17) گروه مقابله گران با چند ترجمه منتخب؛ 18) گروه تهيه و تدوين؛ 19) گروه آماده سازي ترجمه نهايي براي توليد (همان، 68ـ70)؛ 20) گروه هاي متخصص در علوم طبيعي، طب القرآن، طب روحاني قرآن، باستان شناسي قرآن، جامعه شناسي قرآن، سنن تاريخي قرآن، جغرافياي تاريخي قرآن، سبک شناسي قرآن و... .20
سرّ اين که کسي نمي تواند مثل قرآن را بياورد، شايد همين است؛ چون انسان هر قدر بخواهد نکته هاي مختلف و جنبه هاي متفاوت را در نظر بگيرد، ذهن و فکرش محدود است و توجه او به يک يا چند مطلب خاص معطوف شده و همه جهات را نمي تواند منعکس کند، از اين رو، آوردن مثل قرآن براي کسي ممکن نيست. در جهاني که همه موجودات آن در حال تغيير و تحول هستند، آيا ممکن است انساني که جزء اين جهان و محکوم به تغيير و تحول است، بتواند در همه شئون دخالت کرده، کتابي مشتمل بر معارف، علوم، قوانين، مواعظ، امثال و قصص به دنيا عرضه نمايد كه در آن از تمام ابعاد زندگي سخن حق باطل بر آن عارض شود؟
1ـ پِطرُس اولين كشيش مترجم قرآن: پدر روحاني «پِطُرس المبجّل المحترم» (1157 ـ 1092 م) در فرانسه متولد شد. او به سفارش پدر در كودكي مشغول تحصيل علوم ديني شد و سپس در 17 سالگي به دست قديس «هوكس» به سلك روحانيت در آمد. پس از سال ها فعاليت ديني در 30 سالگي رئيس كليساي «كلوني» (Cluny) واقع در شرق فرانسه شد؛ 21
پطرس در سال 1343 م، اقدام به اولين ترجمه قرآن به زبان لاتين كرد.
وي پس از دو سفر به اندلس اسلامي و مشاهده تأثيرپذيري مسيحيان از فرهنگ و دانش مسلمين دريافت كه براي نبرد با پيشروي آيين محمد (ص) نمي توان از اسلحه كور استفاده كرد، بلكه بايد عالمانه از حكمت و دانش و استدلال قوي و عنصر محبت در مسيحيت بهره گرفت و انجام اين نبرد علمي در گرو شناخت عميق انديشه هاي دشمن است.
از اين رو، در يكي از سرزمين هاي شبه جزيره «ايبريه» براي ترجمه قرآن با هزينه هنگفت از دو راهب به نام هاي «روبرتوس كتي نيسيس» يا «روبرت كتون» 22 انگليسي به عنوان مسئول ترجمه كل قرآن و «هيرمان دالماتي ـ دالماشي» مسئول تدوين ترجمه قرآن کمک گرفت. البته در اين ترجمه از يك عرب مسلمان نيز استفاده فراواني برد كه هيچ اطلاعاتي از وي در دست نيست، جز آن كه ظاهراً نامش «محمد» بوده است 23
« پطرس» انگيزه اصلي خويش را از ترجمه قرآن كريم چنين بيان مي کند:
آيين اسلام و كتاب قرآن يك «بدعت» در دين مسيحيت، بلكه شديدترين و خطرناك ترين نوع آن است كه بايد محو شود. اگر از من بپرسند كه اين ترجمه قرآن هيچ ضرورتي ندارد زيرا اسلام و مسلمانان هيچ آسيبي از اين ناحيه نمي خورند، پاسخ خواهم داد كه گرچه ممكن است از اين طريق نتوانيم مسلمانان را به دين مسيحيت برگردانيم، حدّاقل علماي مسيحيت مي توانند با كشف و تبيين نقاط ضعف قرآن، ايمان پيروان مسيحيت را در برابر تبليغ و دعوت اسلام واكسينه كنند تا جذبه هاي ناچيز قرآن عقيده آنان را تغيير ندهد. 24
از روي اين ترجمه، ترجمه هاي ديگري انجام پذيرفت که عبارتند از:
ترجمه «اريفابيني» در سال 1547م از لاتيني به زبان ايتاليايي؛
ترجمه «سالمون شفايجر» در سال 1616 م از ايتاليايي به زبان آلماني؛
ترجمه قرآن در سال 1641 م از آلماني به زبان هلندي؛
2ـ «آندره دوري يه» 25 در سال 1674م قرآن را مستقيم از زبان عربي به فرانسه ترجمه کرد؛
3ـ «ماراچي» 26 در سال 1698م ترجمه اي کامل از قرآن تحت عنوان 27 به زبان لاتين منتشر ساخت.
4ـ ترجمه انگليسي «سيل» 28 در سال 1734م از قرآن منتشر شد، [که شديداً مورد انتقاد قرار گرفته است. مسلمانان که خود، قرآن را به زبان انگليسي ترجمه کرده اند، «سيل» را شياد و دروغگو خوانده اند].
5ـ ترجمه « رادول» 29 درسال 1861م به زبان انگليسي.
6ـ «آندره شورقي» (شورَکي) يهودي بلند آوازه و متخصص در ترجمه کتاب هاي مذهبي درسال 1991م ترجمه اي قرآن به زبان فرانسه منتشر کرد.
مستشرقان با رويکردهاي مختلفي به ترجمه قرآن دست زده اند، اما آن چه جالب توجه است اين که محققان و مترجمان منصف و بدون غرض، اعتراف نموده اند که ترجمه قرآن، نمي تواند زيبايي هاي معنوي، ادبي، بلاغي و ... قرآن را منعکس نمايد، از اين رو گاه نام ترجمه را بر اثر خود ننهاده و از آن اجتناب ننموده اند. برخي از اين انديشمندان به خاطر همين مضامين بلند، به وحياني بودن قرآن اعتقاد پيدا نموده و از اعتقادات اوليه خود قرآن را کتابي بر ساخته ذهن پيامبر(ص) مي دانستند به کلي برگشته و به صداقت پيامبر، معتقد شده اند.
نویسنده: حجت الاسلام دکتر محمدحسن زماني
بختيار اسماعيل اف