"اَصحاب رَقیم" نام ديگر اصحاب كهف به سبب نگاشته شدن نام و سرگذشت آنان در يك لوح است. فرهنگ نويسان عربى، رقيم را به معناى «مرقوم» و برگرفته از ريشه «ر ـ ق ـ م» دانسته و معانى «نوشته»[1]، «خط و نوشته برجسته»[2] و برخى نيز «دوات»[3] را براى آن گفته اند. شمارى از آنها، «رقم» را نقطه و اعراب گذارى كردن نوشته[4] و گروهى نيز نوشتن[5] معنا كرده اند;اما چنان كه برخى نيز در جمع ميان معانى گفته اند كاربردهاى گوناگون «رقم» و واژگان برگرفته از آن نشان مى دهد كه ريشه ياد شده، در اصل به معناى ايجاد نشانه در هر چيزى است كه متناسب با موارد كاربرد، معناى متفاوتى دارد; رَقَم الكتاب; يعنى كتاب را نوشت، رَقَمَ الشىء; يعنى آن چيز را با نشانه اى، متمايز كرد، رَقَمَ الكلمات; يعنى واژگان را نقطه و اعراب گذارى كرد.[6] در مقابل، پاره اى از قرآن پژوهان، «رقيم» را از واژگان دخيل مى دانند; از جمله آن را واژه اى رومى و به معناى «لوح»[7] و واژه اى سريانى و به احتمال، نام مكانى دانسته اند.[8]
واژه «رقيم» فقط يك بار در قرآن آمده است: «اَم حَسِبتَ اَنَّ اَصحـبَ الكَهفِ والرَّقيمِ كانوا مِن ءايـتِنا عَجَبـا»(كهف/9) هويّت اصحاب رقيم كه از آيات شگفت الهى خوانده شده اند و نيز وجه تسميه آنان به اين نام، اصلى ترين موضوع مورد چالش در ميان صاحب نظران است. منابع نخست تفسيرى شيعه[9] و سنى[10] نشان مى دهد كه در عصر نزول و سده هاى آغازين تاريخ اسلام، همه مفسّران، هماهنگ با سياق آيات، اصحاب كهف و رقيم را گروه واحدى مى دانسته اند و تنها موضوع مورد اختلاف آنان، معناى «رقيم» و وجه تسميه اصحاب كهف به آن بوده است; اين گروه معانى متفاوتى را براى رقيم گفته اند. بيشتر آنان با استناد به ريشه لغوى[11] و پاره اى از احاديث[12] و نيز احتمالا برخى منابع اهل كتاب، آن را به معناى كتيبه و لوحى دانسته اند كه نام و سرگذشت اصحاب كهف در آن نگاشته شده بود. سنگ يا مس بودن لوح، نويسندگان و محل نصب يا نگهدارى آن، مورد اختلاف اين گروه است. رقيم به عنوان نام قريه اصحاب كهف، كتاب دينى، درهمها و سگ آنان و همچنين وادى و كوهى كه غار در آن قرار داشت، ديدگاههاى ديگرى است كه از سوى اين مفسران ارائه شده است.[13] انگاره هاى ياد شده، گاه با پذيرش[14] يا نقد[15] مفسران متأخر رو به رو گشته و گاهى نيز بدون هيچ اظهار نظرى گزارش شده است.[16]
بنابراين ديدگاه كه مورد پذيرش مشهور مفسران متأخر از اهل سنت نيز بوده[17] عطف «الرقيم» بر «الكهف» عطف بيان[18] و براى متمايز كردن اصحاب كهف از ديگر گروههاى مشابه است.[19] البته در دوره هاى بعد گويا كشف اجسادى از مردگان در غارهايى چند و مشابهت ها و تفاوتهاى آن با داستان اصحاب كهف[20] و نيز روايت مرفوعه اى از پيامبر(صلى الله عليه وآله)[21] زمينه چالش بر سر هويت اصحاب رقيم شد. در مقابل نظريه اوّل برخى، اصحاب رقيم را گروهى ديگر دانسته و داستان موسوم به «حديث غار» در روايت مرفوعه نعمان بن بشير از پيامبر(صلى الله عليه وآله)را سرگذشت آنان پنداشته اند.[22]
براساس اين روايت، روزى سه نفر در بيابان و در پى بارش شديد باران به غارى پناه مى برند. دهانه غار بر اثر سقوط سنگى بزرگ از بالاى كوه، بسته شده و آنان در آنجا محبوس مى شوند. پس از استغاثه فراوان بر آن مى شوند كه هر يك به بيان كار نيكى از خود بپردازند، باشد كه خداوند از سر رحمت نجاتشان دهد، پس چنين مى كنند و دهانه غار گشوده مى شود.[23]اين انگاره از سوى صاحبان ديدگاه نخست رد شده است.[24]
برخى از آنان با بيان وجه ارتباط سرگذشت اصحاب كهف با آيات پيش از آن، حديث غار را با سياق آيات مذكور ناسازگار دانسته و نيز معتقدند كه نام بردن از دو گروه جداگانه و پرداختن به سرگذشت يكى و وانهادن ديگرى از بلاغت دور است.[25]
نكته مهم تر اينكه افزون بر گزارش متفاوت حديث غار در منابع گوناگون، در متن آن نامى از اصحاب رقيم نيامده است[26]، گويا برخى راويان، افراد ياد شده را كه همانند اصحاب كهف به غار پناهنده شده اند، بر اصحاب رقيم تطبيق كرده اند. هويّت و سرگذشت اصحاب رقيم و سبب اين نامگذارى در احاديث اسلامى و منابع مربوط به آن نيز بازتاب يافته است.[27] در پاره اى از روايات شيعى، اصحاب كهف و رقيم، گروه واحدى معرفى شده اند كه نام و سرگذشت آنان در لوحى از مس نگاشته شده بود. در اين روايات به جزئيات بيشترى درباره نام، زمان، مكان، سرگذشت و پادشاه عصر آنان پرداخته شده است.[28]
نویسنده: على اسدى
مرتضى اورعى
______________________________
پی نوشت:
[1]. الصحاح، ج 5، ص 1936; النهايه، ج 2، ص 254، «رقم».
[2]. مفردات، ص 362، «رقم».
[3]. جمهرة اللغه، ج 2، ص 790; لسان العرب، ج 5، ص 291، «رقم».
[4]. ترتيب العين، ص 323; لسان العرب، ج 5، ص 291; القاموس المحيط، ج 2، ص 1469، «رقم».
[5]. القاموس المحيط، ج 2، ص 1469; مقاييس اللغه، ج 2، ص 425; الصحاح، ج 5، ص 1936، «رقم».
[6]. التحقيق، ج 4، ص 174; المصباح، ج 1، ص 236; القاموس المحيط، ج 2، ص 1469، «رقم».
[7]. الاتقان، ج 1، ص 293; البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 384.
[8]. واژه هاى دخيل، ص 224.
[9]. تفسير عياشى، ج 2، ص 322; تفسير قمى، ج 2، ص 31; التبيان، ج 7، ص 11.
[10]. تفسير عبدالرزاق، ج 2، ص 325; جامع البيان، مج 9، ج 15، ص247 ـ 248; معانى القرآن، ج2، ص134.
[11]. مجمع البحرين، ج 2، ص 725، «رقم»; الصافى، ج 3، ص 231; الميزان، ج 13، ص 245، 246.
[12]. تفسير العياشى، ج 2، ص 321; تفسير القمى، ج 2، ص 31; نورالثقلين، ج 3، ص 244، 246.
[13]. جامع البيان، مج 9، ج 15، ص 247 ـ 249; التبيان، ج 7، ص 11; زادالمسير، ج 5، ص 107 ـ 108.
[14]. تفسير ابى السعود، ج 5، ص206; تفسير بيضاوى، ج3، ص7 ـ 8; روح المعانى، مج9، ج15، ص303 ـ 304.
[15]. الفرقان، ج 15، ص 24 ـ 25.
[16]. التبيان،ج7،ص11; مجمع البيان، ج6، ص697ـ698; زادالمسير، ج 5، ص 108.
[17]. جامع البيان،مج 9، ج 15، ص 248; التفسير الكبير، ج 21، ص 82; تفسير بيضاوى، ج 3، ص 7.
[18]. اضواء البيان فى تفسيرالقرآن، ج 9، ص 12.
[19]. المحررالوجيز، ج 3، ص 497; تفسير قرطبى، ج 10، ص 232; التحقيق، ج 4، ص 175.
[20]. المحرر الوجيز، ج 10، ص 367; تفسير قرطبى، ج 10، ص 232; التحقيق، ج 4، ص 173.
[21]. مسند احمد، ج 5، ص 343 ـ 344; صحيح البخارى، ج 3، ص 50; مجمع الزوائد، ج 8، ص 140 ـ 142.
[22]. تفسير قرطبى، ج 10، ص 232 ـ 233.
[23]. مسند احمد، ج 5، ص 343 ـ 344; صحيح البخارى، ج 3، ص 50; مجمع الزوائد، ج 8، ص 140 ـ 142.
[24]. تفسير بيضاوى، ج3، ص7 ـ 8; التفسير الكبير، ج 21، ص 82; الميزان، ج 13، ص 246، 281.
[25]. الميزان، ج 13، ص 246.
[26]. مسند احمد، ج 5، ص 343 ـ 344; صحيح البخارى، ج 3، ص 50; مجمع الزوائد، ج 8، ص 140 ـ 142.
[27]. مسند احمد، ج 5، ص 343 ـ 344; صحيح البخارى، ج 3، ص 50; ج 5، ص 273; بحارالانوار، ج 14، ص 408 ـ 422.
[28]. تفسير عياشى، ج2، ص321; تفسير قمى، ج2، ص31; بحارالانوار، ج 14، ص 426.