علي علیه السلام، تنها عامل به آيه نجوا

آياتي كه در قرآن مجيد در شأن حضرت علي(ع) و ساير اهل بيت نازل شده و يا ايشان از مصاديق بارز آن هستند، فراوان است. از طرف ديگر عمل به دستورهاي قرآن از ناحيه? تمامي مسلمانان پيوسته صورت مي گرفت و همگان خود را موظف به عمل به آن مي دانستند و لااقل صحابه? خالص پيامبر اكرم(ص) تلاش مي كردند كه به دستورات قرآن كاملاً عمل كنند. حتي برخي موارد به جهت عملي كه حضرت علي(ع) يا يكي ديگر از صحابه انجام داده بودند آيه اي نازل مي شد و آن عمل را مورد تحسين و ترغيب قرار مي داد، سپس ديگران نيز به هر علت و انگيزه، انجام آن عمل را جزء برنامه هاي خويش قرار مي دادند. از اين رو ممكن بود براي برخي مشتبه شود كه اين آيه ابتدا در شأن چه كسي نازل شده است و چه كساني بعداً به آن عمل كرده اند و به همين جهت گاهي شأن نزول ها يا اسباب نزول هاي مختلفي براي يك حادثه نقل شده است. گاهي نيز آيه اي در شأن كسي نازل شده بعداً در طول زمان، مفسران يا ائمه? اطهار آن آيه را بر مصاديق ديگري جريان داده اند و به دنبال آن برخي ديگر از روي بي توجهي آن مصاديق و يا جري و تطبيق ها را نيز از شأن نزولها شمرده اند. گاهي نيز دست سياست در كار بوده و با پول و زور و امثال آن شأن نزولها تغيير يافته يا در مقابل هر شأن نزول حقيقي، مشابهي نيز براي آن ساخته اند. در ميان آيه ها تنها يك آيه است كه فقط حضرت علي(ع) به آن عمل كرده است، و مفسران شيعه و سني نيز مصداق ديگري براي عمل به آن آيه ذكر نكرده اند و از آن زمان تاكنون و از اكنون تا آخرالزمان هيچ كس ديگري نيز نمي تواند مصداق آن آيه باشد زيرا كه آن آيه پس از نزول و پس از عمل به آن، به اتفاق جميع مسلمانان نسخ شده است، بنابراين امكان عمل دوباره? به آن وجود نداشته و ندارد.
به همين جهت كساني كه از روي اشتباه و سهل انگاري يا تعمّد، در زمان خلفاي اموي و عباسي آيه هايي را كه در شأن اهل بيت و خصوصاً حضرت علي(ع) نازل شده بود به ديگران نسبت مي دادند يا شأن نزول هاي مشابه براي خلفا و رؤساي فرقه ها مي ساختند، در اينجا ساكت مانده اند و مشابه سازي نكرده اند و مصداق ديگري نيز ارائه نداده اند. بله در اين آيه بحث ديگري مطرح كرده اند و آن اين كه آيا عمل انحصاري حضرت علي(ع) به اين آيه فضيلتي است كه از ديگران فوت شده يا اين كه فضيلت مهمي نبوده است.
اكنون ضمن بيان آيه و شأن نزول ها، به بررسي و تحليل خود آيه خواهيم پرداخت و فضيلت بودن يا نبودن آن را از خود آيه و از روايت هاي اهل سنت مطرح خواهيم كرد. آن گاه روايت هاي شيعه در اين باب را نيز نقل مي كنيم.
««يا ايها الذين آمنوا اذا ناجيتم الرسول فقدموا بين يدي نجويكم صدقة، ذلك خير لكم و اطهر، فان لم تجدوا فان الله غفور رحيم (مجادله، 58/12) اي كساني كه ايمان آورده ايد هرگاه [تصميم] به گفت وگوي محرمانه با پيامبر داريد پيش از گفت وگوي محرمانه? خود صدقه اي تقديم بداريد، اين [كار] براي شما بهتر و پاكيزه تر است، و اگر چيزي نيافتيد بدانيد كه خداوند آمرزنده? مهربان است

شأن نزول

در مجمع البيان آمده است كه:
… فانها نزلت في الاغنياء و ذلك انهم كانوا يأتون النبي(ص) فيكثرون مناجاته فامرالله سبحانه بالصدقه عند المناجاة، فلما رأو ذلك انتهوا عن مناجاته فنزلت آية الرخصة عن مقاتل بن حيان و قال اميرالمؤمنين(ع) ان في كتاب الله لآية ما عمل بها احد قبلي و لايعمل احد بعدي، يا ايها الذين آمنوا اذا ناجيتم الرسول… كان لي دينار فبعته بعشرة دراهم فكلما اردت ان اناجي رسول آلله(ص) قدمت درهماً، فنسختها الآيه الاخري «أشفقتم ان تقدموا بين يدي نجويكم صدقات» (مجادله، 58/13) الاية.1
مقاتل بن حيان گفته اين آيه پيرامون ثروتمنداني نازل شده است كه زياد با پيامبر اكرم(ص) سخنان مخفيانه مي گفتند. آن گاه خداوند امر كرد كه هرگاه خواستند با آن حضرت مخفيانه سخن بگويند بايد صدقه بدهند، هنگامي كه آنان چنين ديدند از نجواي با آن حضرت خودداري كردند.
و حضرت اميرمؤمنان فرمود: در كتاب خدا آيه اي است كه هيچ كس قبل از من به آن عمل نكرده و هيچ كس پس از من نيز به آن عمل نخواهد كرد و آن آيه««يا ايها الذين آمنوا اذا ناجيتم الرسول است من ديناري داشتم آن را به ده درهم فروختم و هرگاه كه مي خواستم با آن حضرت نجوا كنم درهمي به عنوان صدقه مي پرداختم تا اين كه آيه««أاشفقتم ان تقدموا بين يدي نجويكم صدقات آن آيه را نسخ كرد.
در تفسير روح المعاني آمده است:
از مقاتل نقل شده كه ثروتمندان نزد پيامبر اكرم(ص) مي آمدند و زياد با او در گوشي سخن مي گفتند و در مجلس ها بر فقيران غالب مي شدند به گونه اي كه پيامبر(ص) نشستن هاي طولاني و نجواهاي آنان را خوش نداشت، آنگاه آيه نازل شد.2
در تفسير الدرالمنثور با چند سند از ابن عباس نقل مي كند كه مسلمانان بيش از حدّ از پيامبر اكرم(ص) پرسش مي كردند به گونه اي كه براي پيامبر خدا، كار سخت شد و خداوند خواست كه كار را براي فرستاده? خود آسان تر كند [آنگاه چنين آيه اي را نازل كرد] و بسياري از مردم از نجواي با آن حضرت امتناع ورزيدند و از او پرسش نكردند تا اين كه خداوند آيه? «أاشفقتم…» را نازل كرد. و بر آنان مجال پرسش را فراهم كرد و برايشان سخت نگرفت.3
باز در آن با سندهاي متعدد از حضرت علي(ع) نقل شده كه فرمود:
هيچ كس قبل از من يا بعد از من به اين آيه عمل نكرده است، ديناري داشتم و آن را به ده درهم فروختم و هرگاه كه مي خواستم با حضرت نجوايي داشته باشم يك درهم صدقه مي دادم تا اين كه آيه نسخ شد. بنابراين هيچ كس غير من به آن عمل نكرد.

بررسي

همان گونه كه روشن است تفسيرهاي شيعي و سني، روايي و غير روايي يك شأن نزول ـ با كلمات و عبارت هاي مشابه ـ نقل كرده اند كه گويي از يكديگر رونويسي كرده اند كه در كم تر موردي از آيه ها و فضيلت هاي اهل بيت چنين اتفاقي يافت مي شود. بنابراين مي توان گفت كه در شأن نزول آيه و شخص عمل كننده به دستور آيه اختلافي نيست. بله اگر اختلافي هست در اين است كه آيا آيه در صدد جلوگيري از نجواي زياد ثروتمندان با رسول اكرم بوده يا در صدد جلوگيري از نجواي تمامي انسانها؟ و آيا نجواي افراد براي امور مهم و ديني بوده يا براي حاجت هاي شخصي و مادي؟ آنچه كه از مقاتل نقل شده و در اكثر تفاسير موجود است، نشان مي دهد كه ثروتمندان، زياد با پيامبر اكرم(ص) به نجوا پرداختند ولي نقل ابن عباس دلالت مي كرد كه مردم زياد از حضرتش سؤال مي كردند. اما مورد سؤال چه بوده است از آن روشن نمي شود. لكن علي بن ابراهيم در تفسير آيه الفاظي به كار برده كه نوع سؤال نيز از آن استشمام مي شود:
اذا سألتم رسول الله(ص) حاجة فتصدقوا بين يدي حاجتكم ليكون اقضي لحوائجكم، فلم يفعل ذلك احد الا اميرالمؤمنين فانه تصدق بدينار و ناجي رسول الله عشر نجوات.4
وقتي از رسول خدا خواسته اي داشتيد قبل از بيان حاجتتان صدقه دهيد تا حوائجتان آسان تر برآورده شود [اما] هيچ كس به جز اميرالمؤمنين صدقه نداد تنها او بود كه يك دينار صدقه داد و ده بار با پيامبر اكرم(ص) نجوا كرد.
از ابتداي بيان علي بن ابراهيم روشن مي شود كه نجواها براي درخواست چيزي بوده است زيرا از آنها به «حاجة» تعبير شده است و باز از آن روشن مي شود كه «صدقه» در برآورده شدن حاجتها نقش دارد، بنابراين علت جعل صدقه، نقش مثبت آن در وصول به خواسته ها بوده است نه اين كه به عنوان بازدارنده? از نجواهاي زياد مطرح شده باشد. بنابراين آيه? نجوا نظير احاديثي است كه مي فرمايد: «داووا مرضاكم بالصدقة، مريض هاي خود را همراه با صدقه مداوا كنيد»، كه صدقه دادن در تأثير مداوا نقش اِعدادي دارد و باي در «بالصدقة» به معناي «مع» است نه به معناي آلت و وسيله. به عبارت روشن تر، حديث نمي خواهد دكتر و معالجه را نفي كند بلكه در صدد درآميختن معالجه هاي طبيعي با كمك خواستن هاي معنوي است. آن گاه در آيه نيز مقصود همين است كه شما حاجت خود را از رسول خدا بخواهيد. ولي حاجت خود را با صدقه اي مشفوع كنيد، تا راحت تر برآورده شود، اما از ذيل عبارت كه مصداق نجوا كننده را بيان مي كند، و از خارج مي دانيم كه حضرت علي(ع) شخصي نبود كه تقاضاهاي مادي داشته باشد بلكه نجواهاي او يا براي فراگيري علم بوده يا براي بيان مسائل مهم، روشن مي شود كه تعبير به حاجت در صدر عبارت، تعبير جالبي نيست.
به هر حال آنچه كه فعلاً مهم است اين كه آيه اي نازل شد و هرگونه نجواي با پيامبر اكرم(ص) را مشروط به پرداخت صدقه كرد. و به دنبال آن همگان اعم از ثروتمند، افراد متوسط الحال، پرسش كننده? مطالب علمي يا درخواست كننده? حوائج دنيايي، و بالاخره بيان كنندگان امور مهم سياسي ـ حياتي و امور امنيتي با پيامبر(ص) يا بيان كننده? مطالب ريز و كم اهميت، همه و همه از نجواي با پيامبر اكرم(ص) خودداري كردند و با اين عمل نشان دادند آنچه كه آنها آن را اخبار يا سؤال هاي مهم و… مي دانستند و وقت شريف پيامبر اكرم(ص) را براي بيان آن تضييع مي كردند به اندازه? يك درهم يا كمتر از آن نيز ارزش نداشته تا آن را صدقه بدهند و آن مطلب مهم را بيان كنند يا سؤال خود را بپرسند. در اين حادثه، نقاط ضعف ثروتمندان بيشتر آشكار شد زيرا معمولاً در جلسات، آنان مكانت ويژه دارند و فقرا براي آنان جاي باز مي كنند و به هر حال طبق نقل مقاتل كه اكثر يا همه? تفاسير آن را پسنديده و ذكر كرده اند بيشترين وقت صحبت مخفيانه با پيامبر اكرم(ص) را آنان به خود اختصاص مي دادند و پرداختن صدقه نيز براي آنان عمل مشكلي نبود ولي با اين حال از نجواي با پيامبر اكرم(ص) خودداري كردند و در اين امتحان كه «مال بهتر است يا نجواي با پيامبر اكرم(ص)» مال را برگزيدند. «و ازكي» و «اطهر» مطرح شده? درآيه را به هيچ انگاشتند.
به هر حال بعد از نزول آيه تنها يك نفر، از امتحان سرفراز بيرون آمد و نجواي با پيامبر اكرم(ص) را بر مال ترجيح داد و يگانه ديناري را كه داشت به ده درهم تبديل كرد و براي هر نجوا يكي از آن ها را صدقه داد.
با توجه به اين كه دينار در آن زمانها به مقدار يك مثقال طلا بوده و حضرت تمامي آن را براي ده بار نجواي با پيامبر اكرم(ص) مصرف كرد و با توجه به قيمت طلا در اين زمان، مي توان گفت كه او در هر بار حدود دويست تا سيصد تومان صدقه داد، كه با وضعيت مالي نامطلوب حضرت علي(ع) مبلغ هنگفتي بود و اين نشانه? عشق او به نجواي با پيامبر اكرم(ص) و حرص و ولع او در يادگيري بوده است، خصوصاً با توجه به اين كه از شأن نزولها معلوم مي شود كه حضرت پول ديگري نداشته، چون مي فرمايد: «كان لي دينار، ديناري داشتم» اگر او دينارهاي متعددي داشت مي فرمود «اخذت ديناراً من دنانيري، ديناري از دينارهايم را برداشتم.» از سوي ديگر، افرادي كه در اين امتحان شكست خوردند چنان سرافكنده شدند كه حتي در صدد توجيه امساك خود نيز بر نيامدند بلكه از كلمات و گفته هايشان آرزوي داشتن چنين فضيلتي ظاهر است. بله طرفداران آنان در عصرهاي بعد به فكر توجيهاتي افتاده اند تا بدين وسيله نقطه? ضعف محبوبان خود (بزرگان از صحابه) را بپوشانند، بدين جهت گاهي گفتند كه فاصله? زماني بين نزول آيه با زمان نسخ آن بسيار كوتاه بوده و به همين جهت بزرگان از صحابه نتوانسته اند به آن عمل كنند و گاه گفتند كه بزرگان صحابه از آيه? قرآن اين طور برداشت كردند كه خداوند صدقه را قبل از نجوا قرار داده تا افراد، كم تر با پيامبر(ص) نجوا كنند و پيامبر اكرم(ص) راحت باشد. بنابراين ترك كنندگان نجوا خطا و ترك اولايي مرتكب نشده اند بلكه برعكس، نجواكنندگان پس از نزول آيه ترك اولي كرده اند و گاهي گفته اند اگر ثروتمندان اقدام به صدقه و نجواي با پيامبر اكرم(ص) مي كردند، فقرايي كه پول و امكانات نداشتند دل شكسته مي شدند و توجيهاتي از اين قبيل.
فخر رازي در تفسير خود در ذيل آيه، توجيهات ياد شده را اين گونه بيان مي كند:
«و ان ثبت انه اختص بذلك فلأن الوقت لايتسع لهذا الغرض و الاّ فلا شبهة ان اكابر الصحابة لايقعدون عن مثله و اقول علي تقدير ان افاضل الصحابة وجدوا الوقت و مافعلوا ذلك فهذا لايجر اليهم طعناً، و ذلك الاقدام علي هذا العمل مما يضيق قلب الفقير… و يوحش قلب الغني…».5
از اين عبارت به خوبي روشن است كه وي در صدد دفاع از بزرگان صحابه است و در ذهن خويش نمي تواند تصور كند كه فضيلتي وجود داشته باشد كه آنان آن را درك نكرده باشند به همين جهت احتمالاتي ابداع مي كند تا فضيلت بودن اين عمل حضرت علي(ع) را زير سؤال ببرد.
از جمله: وقت براي صدقه دادن و نجوا كردنِ ديگران وسعت نداشته است. كه مي توان به او جواب داد:
اولاً: چطور براي حضرت علي(ع) وقت و فرصت كافي بود و حتي آنقدر وقت زياد بود كه ده مرتبه صدقه داد و ده مرتبه نجوا كرد ولي براي تمامي امت اسلام از خواص صحابه گرفته تا ديگران، حتي وقت يك نجوا هم وجود نداشت؟
ثانياً: هيچ كس نگفته و هيچ عقلي هم قبول نمي كند كه حضرت علي(ع) يك درهم صدقه بدهد و نزد پيامبر اكرم(ص) برود و تنها يكي دو جمله? كوتاه نجوا كند و زود از پيامبر اكرم(ص) جدا شود و دوباره پس از يكي دو دقيقه صدقه? ديگري بدهد و نجواي ديگري انجام دهد تا به ده صدقه و ده نجوا در يكي دو ساعت نايل آيد.
بنابراين به طور متوسط هر روز يك تا سه نجوا بيشتر امكان نداشته و متداول نبوده است و بنابراين مجموع نجواهاي حضرت علي از سه روز بيشتر طول كشيده است، آن گاه چگونه در اين مدت، ديگران امكان نجوا نيافته اند؟
ثالثاً: درباره? مدت زماني كه طول كشيد تا آيه نسخ شد دو قول بيشتر نيست 1. ساعتي از روز 2. ده روز و از مطالب گذشته روشن شد كه قول اوّل درست نيست زيرا ده نجواي حضرت علي در ساعتي از روز غير معقول است. بنابراين تنها قول دوم درست است كه فاصله? زماني نزول آيه? منسوخ و آيه? ناسخ ده روز بوده است.
احتمال ديگري كه فخر رازي ابداع مي كند اين است كه اگر پول داران و ثروتمندان صدقه مي دادند و با پيامبر خدا، نجوا مي كردند فقرا دل آزرده مي شدند. در جواب ايشان مي توان گفت كه اولاً: توجه به ذيل آيه اين احتمال را به طور كلي نفي مي كند زيرا فقرا از دادن صدقه معاف بودند و مي توانستند بدون پرداخت صدقه با پيامبر اكرم(ص) نجوا كنند، بنابراين از اين جهت آزرده خاطر نمي شدند. ثانياً: مسلماً نجوا كردن اغنيا موجب خوشحالي فقرا مي شد زيرا كه بر ثروتمندان واجب بود كه براي هر نجوا صدقه اي بدهند و از اين راه كمك به مستمندان و بي بضاعتان مي شد نه اين كه سبب ناراحتي آنان فراهم شود. ثالثاً: تا حال جايي نشنيده ايم و در تاريخي نديده ايم كه فقرا از حضرت علي(ع) به خاطر نجواهاي ده گانه اش با پيامبر خدا ابراز ناراحتي كرده باشند. رابعاً: بر فرض دل آزردگي، فقرا از ثروتمندان دل آزرده مي شدند نه از افراد متوسط، بنابراين چرا افراد متوسط، از نجوا كردن امتناع ورزيدند؟
در نتيجه قاطعانه مي توان گفت كه بر همه? جامعه? اسلامي ـ غير از حضرت علي(ع)ـ مال دوستي غلبه كرد و حبّ مال بر حبّ نجواي با پيامبر اكرم(ص) پيشي گرفت.
بله، نكته اي كه فخر رازي بيان كرده «كه اگر اكابر صحابه مي دانستند اين كار فضيلت است حتماً در انجام آن سستي به خرج نمي دادند» حرف صحيحي است اما منحصر به اكابر صحابه نيست. فراوانند افرادي كه پس از اطمينان از فضيلت بودن چيزي، آن را انجام مي دهند. مهم اين است كه قبل از آن، درون خود جوش، فرد را به كار خير تشويق كند، مهم اين است كه فردي پيدا شود و بندگي به شرط مزد نكند. مهم اين است كه شخصي پيدا شود كه آموزش علم در خدمت رسول اكرم(ص) را بر متاع ناچيز دنيايي ترجيح دهد.
احتمال ديگري كه مطرح شده تا كار حضرت علي(ص) بي اهميت جلوه كند اين است كه گفته شده وجوب صدقه، قبل از نجوا، براي جلوگيري يا تقليل نجوا بوده است و بنابراين خودداري كنندگان از نجوا كاملاً كار مطابق با حق و حقيقت انجام داده اند.
جواب آن اين است كه اولاً: آيا در موارد مشابه، در قرآن يا روايات كه انجام يك عملي مترتب بر انجام عمل ديگري شده باشد نيز همين سخن را مي توان گفت؟ مثلاً در آيه? يا ايها الذين آمنوا اذا قمتم الي الصلاة فاغسلوا وجوهكم و ايديكم»» (مائده،5/6) كه نماز خواندن را متوقف بر وضو گرفتن دانسته است آيا مي توان گفت معلوم مي شود نماز مطلوب خدا نيست و الاّ او را مقيد به وضو نمي ساخت؟!
يا در آيه? يا ايها الذين امنوا اذا جائكم المؤمنات مهاجرات فامتحنوهن»» (ممتحنه،60/10)
««اي كساني كه ايمان آورده ايد، چون زنان با ايمان مهاجر، نزد شما آيند آنان را بيازماييدآيا مي توان گفت كه ايمان و هجرت زنان، مطلوب خداوند نيست چون كه براي آن شرط امتحان قرار داده است؟!
از تتبع در موارد مشابه روشن مي شود كه از سياق كلام، جمله? شرط، جزاي شرط و تعليق يكي بر ديگري، نمي توان محبوبيت يا عدم محبوبيت را فهميد بلكه آن مرتبط به خود عمل است كه اگر مثل نماز، هجرت، ايمان و… بود مطلوب است و اگر مثل طلاق بود مطلوب و محبوب نيست.
بنابراين بايد بر خود موضوع متمركز شد كه آيا نجواي با پيامبر اكرم(ص) في نفسه مطلوب است يا خير؟ اگر نيست چرا قبلاً آن قدر دور پيامبر اكرم(ص) مي نشستند كه انسان تازه وارد حتي جايي براي نشستن پيدا نمي كرد به گونه اي كه آيه? قبل از آيه? نجوا به تأديب آنان پرداخت و فرمود: «…چون به شما گفته مي شود در مجلس جاي باز كنيد، پس جاي باز كنيد» و اگر نجواي باحضرت مطلوب و محبوب است چرا مشروط شدن نجوا به صدقه، همگان را از نجوا بازداشت؟ در نتيجه مي توان گفت كه:
عمل حضرت علي(ع) حتماً فضيلت بوده و علاوه بر اين، از فضايلي بوده كه ديگران نمي توانسته اند به هيچ نحو آن را به خود ببندند. تعبير «ازكي» و «اطهر» در آيه? قرآن نيز فضيلت را مي رساند. سخن ابن عمر در مورد اين فضيلت نيز شنيدني است:
كان لعلي بن ابي طالب ثلاث، لو كانت لي واحدة منهنّ لكانت احب اليّ من حمر النعم، تزويجه فاطمه و اعطائه الراية يوم خيبر و آية النجوا6 علي بن ابي طالب سه امتياز داشت كه اگر من يكي از آنها را داشتم برايم از داشتن شتران سرخ موي بهتر بود 1. ازدواج او با فاطمه 2. دريافت پرچم روز غزوه? خيبر 3. آيه? نجوا.
اين حديث نه تنها در منابع حديثي شيعه بلكه در تفاسير اهل سنت هم وجود دارد.7
بر فرض چنين حديثي هم وجود نداشت، باز الفاظ آيه يعني «ازكي و اطهر» در اثبات فضيلت بودن آن عمل براي حضرت علي(ع) كافي است.
علاوه بر اين، توبيخ موجود در آيه? بعدي و طعني كه بر صحابه وارد مي سازد و وارد نبودن آن طعن و اشكال بر حضرت علي(ع) خود، فضيلتي از فضايل است.
آيه? بعدي چنين است:
أاشفقتم ان تقدموا بين يدي نجواكم صدقات، فاذ لم تفعلوا و تاب الله عليكم فاقيموا الصلوة و»» (مجادله، 58/13) «آيا ترسيديد كه پيش از گفت و گوي محرمانه? خود صدقه هايي تقديم داريد؟ و چون انجام نداديد و خدا هم بر شما بخشيد پس نماز را بر پاي بداريد و»از اين آيه معلوم مي شود، افرادي كه به خاطر مشروط شدن جواز نجواي با حضرت به پرداخت صدقه، از انجام آن خودداري كرده اند كار خلاف يا ترك اولايي مرتكب شده اند كه خداوند آنان را مورد عفو قرار داد. و آيه از آن عفو خبر مي دهد و آنان را به تكاليفي چون اقامه? نماز و پرداخت زكات ترغيب مي كند.
از قراين خود آيه كه بگذريم خود كلام حضرت علي(ع) كه شيعه و سني در ذيل آيه، آن را نقل كرده اند به خودي خود بر فضيلت بودن اين عمل حضرت دلالت دارد زيرا حضرت فرمود: در كتاب خدا آيه اي است كه هيچ كس غير از من، نه قبل از من و نه بعد از من به آن عمل نكرده است.8
روشن است كه حضرت علي(ع) اين كلام را در جمع صحابه و در حضور افراد مي فرموده است نه در خانه و در جلسات خصوصي براي يك راوي تا او در تاريخ بنويسد و وقتي سخني به عنوان افتخار و فضيلت در بين جمعي كه خود شاهد و حاضر قضيه بوده اند نقل شد و آنان آن را رد يا توجيه نكردند، دلالت مي كند كه چنين افتخاري را قبول داشته اند، بنابراين اگر در صدر اسلام در زمان پيامبر اكرم(ص) و صحابه و تابعان كسي اين فضيلت حضرت را منكر مي شد امكان داشت كه در فضيلت بودن آن شك شود ولي وقتي در قرن هاي اوليه و خصوصاً در زمان امويان كه بيشترين دشمني و عدوت را با حضرت علي(ع) داشتند، اين فضيلت و افتخار حضرت علي(ع) زير سؤال نرفت، شبهه هاي ديگران در قرن هاي بعدي مسأله را به هيچ نحو تغيير نمي دهد. بنابراين ما نيازي نداريم كه براي فضيلت بودن اين واقعه، كلام عبدالله بن عمر را به عنوان دليل يا شاهد ذكر كنيم تا كسي بگويد اين كلام از ديد اهل سنت ثابت نيست.

مقدار صدقه لازم براي نجوا

اگر روشن شود چه مقدار صدقه براي نجواي با پيامبر اكرم(ص) شرط بود شايد باز بتوان راهي براي كرامت، بزرگواري و مردم دوستي حضرت علي(ع) در اين واقعه پيدا كرد.
لفظ «صدقه» در فراز «فقدّموا بين يدي نجويكم صدقة» نكره است و مقيد به مقدار خاصي نيست. در نتيجه چون بر صدقه? كم نيز صدقه گفته مي شود بنابراين پرداخت اندك مالي كه بر آن اسم صدقه صدق كند كافي بوده است. مثلاً در زمان ما كه حداقل پول پنج ريال يا ده ريال است به اين مقدار از پرداخت مال نيز صدقه گفته مي شود تا مقدارهاي بالاتر و بالاتر و در آن زمانها به پرداخت يك مشت گندم يا چند عدد خرما، صدقه صادق بوده است كما اين كه روايت هاي زيادي بر اين مطلب دلالت دارد. و حتي برخي از ائمه«عليهم السلام» غلامشان را كه با دو دست گندم مشت مي كرد و به فقير مي داد منع كرد و فرمود: با يك كف.9 و در حديث ديگر به صدقه? كم تر از درهم سفارش كرد.10
بنابراين مقدار يك درهم كه حضرت علي(ع) براي هر نجوا پرداخت مي كرد، پول زيادي بوده است و او حق داشته كه مال كم تري را صدقه بدهد چون از روايت هاي متعددي معلوم مي شود كه دو درهم براي خريد يك لباس يا يك گوسفند كافي بوده است و از طرف ديگر وقتي پس از نزول همين آيه پيامبر اكرم(ص) با حضرت علي مشورت كرد تا آيين نامه? مقدار صدقه را مشخص كنند و تعيين كنند كه هركس قبل از نجوا، چقدر صدقه بايد پرداخت كند، حضرت علي(ع) يك شعيرة11را پيشنهاد كرد.
در تفسير الدر المنثور از حضرت علي(ع) نقل شده كه وقتي آيه? نجوا نازل شد پيامبر اكرم(ص) به من فرمود: «ما تري ديناراً؟ قلت: لايطيقونه. قال: فنصف دينار؟ قلت: لايطيقونه. قال: فكم؟ قلت: شعيرة قال: انك لزهيد. قال: فنزلت: أاشفقتم… «نظرت پيرامون يك دينار [به عنوان صدقه] چيست؟ گفتم: تاب و تحمل آن را ندارند. فرمود: نصف دينار چطور؟ گفتم: تاب و توانش را ندارند. فرمود: پس چقدر؟ گفتم: يك شعير(يك صدم دينار مطابق يك دهم درهم)، فرمود: به راستي كه تو به كم قناعت مي كني» حضرت علي(ع) فرمود: آنگاه آيه? «اَاَشفقتم» نازل شد.
در تفسير فخر رازي نيز همين حديث تا «انك لزهيد» آمده است و فخر رازي «انك لزهيد» را اين گونه معني كرده است «انك قليل المال فقدرت علي حسب حالك»12 تو مالت كم است و به همين جهت مقدار صدقه را بر حسب حال خودت اندازه گيري كرده اي.
در بحارالانوار از ثعلبي نظير آنچه در الدرالمنثور بود نقل شده و به دنبال آن آورده الزهيد: القليل و كأنه يريد مقلّل.13 باز از علي بن علقمه و سالم بن ابي الجعد نيز همين گونه نقل كرده است.14

بررسي

از اين نقل ها روشن مي شود كه پس از پيشنهاد حضرت علي(ع) درباره? صدقه و تقليل آن به يك شعير، آيه? ««أاشفقتمنازل شده و شرط پرداخت صدقه براي نجوا، نسخ شده است، از همين جا روشن مي شود كه سؤال و جواب پيامبر اكرم(ص) و حضرت علي(ع) در آخرين نجواي حضرت علي(ع) با پيامبر اكرم(ص) و پس از پرداخت دهمين درهم بوده است، و احتمالاً در اين مدت وقتي پيامبر اكرم(ع) امتناع افراد از صدقه دادن براي نجوا كردن را ديده با حضرت علي(ع) درباره? مقدار آن به بحث نشسته است و حضرت علي(ع) با اين كه خودش هر بار يك درهم صدقه داده و در عين حال بي رغبتي مردم به صدقه دادن را نيز ديده و از سوي ديگر دلش نمي خواسته كه مردم با پيامبر اكرم(ص) نجوا نكنند لذا سعي كرده كه مقدار صدقه را كاهش دهد تا مردم رغبت بيشتري به آن پيدا كنند و از فيض نجوا محروم نشوند و با اين چانه زني ها محبت خودش را به امت پيامبر اكرم(ص) نشان داده و با پرداخت يك درهم كه حدود ده شعير بوده بي رغبتي خود را به مال دنيا نشان داده است و به هر حال پس از امتحان شدن مردم و مردود شدنشان و قبول شدن تنها يك فرد در آن امتحان و نيز روشن شدن تفقد، مهرباني و دلسوزي اين فرد براي امت، با نزول آيه? «أاَشفقتم» حكم سابق نسخ شد.
در نتيجه مي توان گفت كه تفسير فخر رازي از جمله? «انك لزهيد»، قابل اشكال است زيرا طبق معنا و تفسير فخر، حضرت علي(ع) چون كم مال بود يك شعير را پيشنهاد كرد در حالي كه از آنچه گذشت معلوم شد اولاً وي اگر چه كم بضاعت بود ولي ده مرتبه پشت سر هم و در هر مرحله يك درهم صدقه داد و ثانياً پس از ده بار پرداخت صدقه، تنها هنگام مشورت پيامبر اكرم(ص) با او در مقدار آن نظر داد.
بنابراين به نظر مي رسد كه كم كردن مقدار صدقه براي رعايت حال مردم بوده تا به پرداخت صدقه رغبت كنند. و به نجواي با آن حضرت مبادرت ورزند نه اين كه براي نفع خود، به چانه زني در مقدار صدقه پرداخته است. بنابراين «انك لزهيد» به اين معني است كه تو به مقدار كم قانع هستي.
در الدر المنثور نيز به سندي كه خود به ضعف آن معترف است، از سعدبن ابي وقاص نقل مي كند كه آيه? ««يا ايها الذين آمنوا اذا ناجيتم الرسول فقدموا بين يدي نجوايكم صدقة نازل شد و من يك شعير پرداختم پيامبر اكرم(ص) فرمود: «انك لزهيد» تو به راستي به كم قناعت كردي آن گاه آيه? «أاشفقتم» نازل شد.15

بررسي

روشن است كه اين حديث همان گونه كه در الدرالمنثور نيز تصريح شده ضعيف است و سعد با حضرت نجوا نكرده است ولي به هر حال روحيه? او را مي رساند كه در ذهنش بوده كه شعيري بپردازد و سپس نجوا كند.
از آن چه گذشت روشن شد كه به دنبال نزول آيه و مشروط ساختن نجوا به پرداخت صدقه، همه از آن امتناع كردند به جز حضرت علي(ع) و چون ده روز از واقعه گذشت و هيچ كس با پيامبر اكرم(ص) نجوا نكرد، مطلبي نپرسيد و خبري بيان نكرد، پيامبر اكرم(ص) به فكر چاره جويي افتاد و با حضرت علي(ع) كه تنها فردي بود كه صدقه مي داد و نزد او مي رفت به مشورت پرداخت و حضرت علي(ع) مقدار صدقه را از يك دينار كه نظر و پيشنهاد پيامبر بود تقريباً به يك صدم آن تقليل داد. خداوند نيز كه اهدافش از نزول آيه محقق شده بود و فضايل و رذايل اطرافيان حضرت را روشن ساخته بود آيه را نسخ كرد.
همچنين اشتباهات تفسير كشاف نيز روشن شد زيرا او در نقل واقعه، دو حديث مختلف را به هم آميخته و چنين برداشت كرده كه «پس از پيشنهاد يك دينار از سوي پيامبر اكرم(ص) و چانه زني هاي حضرت علي(ع) و رساندن آن به يك شعير (يك صدم دينار) و جمله? پيامبر اكرم(ص) به او «انك لزهيد»، مردم ناراحت شده اند و از پرداخت صدقه خودداري كرده اند.»16 در حالي كه معلوم شد مردم از همان ابتدا از صدقه دادن خودداري كردند و پس از مشورت پيامبر اكرم(ص) با حضرت علي(ع) و تقليل مقدار صدقه، آيه نسخ شد و زماني براي ناراحتي و خودداري مردم باقي نماند. جالب است كه روشن شود حواشي كشّاف نيز اين اشتباه زمخشري را گوشزد كرده اند.17
آخرين بحثي كه در ذيل آيه باقي ماند، تعيين مقدار يك شعير (جو) است كه حضرت علي(ع) آن را به عنوان مقدارصدقه? واجب براي جواز نجوا با پيامبر اكرم(ص) پيشنهاد كرد. در لغت نامه? دهخدا ذيل كلمه? مثقال آمده است:
به اعتبار زمان و مكان، وزن مثقال متغير بوده… در عرف چيزي است كه وزن شده? آن پاره اي از طلا و به مقدار 20 قيراط باشد و… و قيراط پنج دانه? جو متوسط است، پس وزن مثقال، يك صد دانه? جو باشد و اين قول بنا بر رأي متأخرين و وزن اهل حجاز و بيشتر شهرهاست… بيرجندي مي گويد: دينار يك مثقال است كه عبارت از يك صد دانه? جو مي باشد…. 18
البته پيرامون شعير (جو)، قيراط، مثقال و… اقوال ديگري نيز هست كه چون فعلاً مورد ابتلاي ما نيست و مقدار دقيق آن در اين بحث نقش چنداني ندارد از تحقيق پيرامون آن خودداري مي شود.

پی نوشت ها:

1. طبرسي، مجمع البيان، 9/252، دوره 10 جلدي، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1379ق.
2. آلوسي، روح المعاني، 15/44، دارالفكر، بيروت.
3. سيوطي، تفسير الدر المنثور، 6/185، مكتبة آية الله مرعشي نجفي، دوره? شش جلدي.
4. تفسير علي بن ابراهيم، 2/357، مطبعة النجف، 1308هـ.
5. فخر رازي، تفسيرالكبير، 15/273، دارالفكر، بيروت.
6. مجمع البيان، 9/252، ر.ك: بحارالانوار، 35/377، به نقل از كشف الغمة.
7. روح البيان، ذيل آيه، زمخشري، تفسير كشّاف، 4/494.
8. الدرالمنثور، روح المعاني، تفسير الكبير، مجمع البيان… ذيل آيه.
9. كافي، 4/14.
10. همان، 3/566، ح/6.
11. شعيرة به معني يك دانه جو مي باشد و مراد يك صدم مثقال طلا است. كه تقريباً يك دهم درهم بوده است.
12. تفسير الكبير، 15/273.
13. مجلسي، بحارالانوار، 35/377.
14. همان/378 و 382.
15. الدرالمنثور، ذيل آيه.
16. كشّاف، 4/494، دارالكتب العربي، بيروت.
17. همان.
18. لغت نامه? دهخدا، 12/17886، ماده? مثقال.

نویسنده: احمد عابديني