امام علي علیه السلام سرآمد مفسران

قاضي ابو محمد عبدالحق اندلسي، نامبردار به ابن عطيه، (مذهب مالكي، م 546 ق)، درباره? سرآمد مفسّران مي نويسد:
امّا صدر المفسّرين و المؤيد فيهم فعلي بن ابي طالب1؛ امّا در رأس مفسران و مورد تأييد در ميان آنان، علي بن ابي طالب است.
بعدها اين سخن را ثعالبي، (م 875 ق)، در تفسيرش جواهر الحسان2، قُرطبي (م 671 ق) در الجامع لاحكام القرآن3، ابن كثير قريشي (م 774 ق) در تفسير القرآن العظيم4، و نيز زركشي در كتابش البرهان5، مورد تأييد قرار داده اند.

واقعيت و شواهد تاريخي، سخن فوق را گواهي مي كند. امام علي(ع) در ميان صحابه? رسول خدا، شخصيتي يگانه از تمامي جهات است. او سرچشمه? علم تفسير است، چنانكه ابن ابي الحديد شارح معتزلي نهج البلاغه به آن تصريح كرده است: علم تفسير از علي نشأت گرفت و از او شاخ و برگ پيدا كرد. او براي روشن شدن ادعايش، خوانندگان را به كتاب هاي تفسيري ارجاع داده است.6
تفسير پژوهان به اين حقيقت معترفند كه آثار به جا مانده? تفسيري از امام علي(ع)، بيش از ساير صحابه و خلفا است. آنان اگرچه تلاش كرده اند كه دليل آن را طولاني تر بودن عمر امام نسبت به بقيه، گسترش قلمرو دولت اسلامي در زمان آن حضرت و ورود غير عرب ها به حوزه? مسلماني، معرفي كنند7، امّا به نظر مي رسد كه چنين قضاوتي، صرفاً تحليل واقعيت بر اساس يك روي سكّه است. اين نظر امام محمد غزالي را كه مجلسي در بحار الانوار آورده، با واقعيت منطبق تر است. غزالي، ضمن نقل اين روايت كه علي(ع) گفته است: پيامبر زبانش را در كام من گذاشت و در قلبم هزار درِ علم گشوده شد كه هر دري را هزار در است. اگر برايم بالشتي بگذارند و بر روي آن بنشينم، براي اهل تورات با تورات و براي نصارا با انجيل و براي اهل قرآن با قرآن داوري خواهم كرد، مي نويسد:
رسيدن به چنين مقامي به مجرد علم ممكن نيست؛ بلكه انسان با قوّه? علم لدني مي تواند به آن دست يابد.8
زرقاني نيز معترف است كه خداوند، به علي فطرتي ناب، هوشمنديي بي نظير و عقلي موهوب عطا كرده است.9
به اين ترتيب مي توان اذعان داشت كه جايگاه امام علي(ع) در تفسير قرآن، بسي فراتر از سطح ساير عالمان به تفسير است. جايگاهي انحصاري كه هيچ كس به آن راه نيافته است. او در دامان نبوت پرورش يافت و آنچه پيامبر خدا، تعليم مي ديد، به او مي آموخت. انّ الله علّم نبيّه التنزيل و التأويل فعلّمه رسول اللّه علياً.10
امام(ع) خود نيز به چنين شاگردي تصريح كرده و فرموده است:
رسول خدا قرآن را بر من املا مي كرد و من با خط خود مي نوشتم. به من تأويل و تفسير، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و عام و خاص قرآن را آموخت و آنگاه از خداوند طلب كرد كه فهم و حفظ آن را بر من عطا فرمايد.11
به جهت همين احاطه? علمي، رسول خدا، از علي، به عنوان صاحب تأويل نام برده، در حالي كه خود را صاحب تنزيل معرفي كرده است. يا علي! انا صاحب التنزيل و انت صاحب التأويل.12
صاحب بي مثال اين دانش، بارها و بارها از مردم درخواست كرد تا از او درباره? علوم مورد نيازشان بپرسند و به آنها اعلام مي كرد:
احدي را داناتر از من به كتاب خدا نخواهيد يافت؛ پس، از من سؤال كنيد.13
امام آن چنان احاطه به آيات قرآن داشت كه مي دانست آيات قرآن در كجا، در چه زماني؟ در كوه، در دشت، در شب و يا روز بر پيامبر نازل شده است.14 مي فرمود: خواب بر چشمان و سرم نرفت مگر اينكه مي دانستم آنچه را كه جبرئيل از حلال و حرام و امر و نهي و سنت و كتاب آورده است.15
صيث علمي امير مؤمنان در دانش تفسير، چنان پر آوازه است كه از دوران نزول تا كنون، نه تنها كسي در آن خدشه نكرده، كه هر كسي به بياني آن را بر زبان آورده است. خطبه هاي به ياد مانده و آثار قلمي آن بزرگوار نيز گواه صادقي بر اين ادعا است.16
ابن عباس كه به «ترجمان القرآن» شهرت دارد، خود را شاگرد علي(ع) مي داند و گفته است: هر چه از تفسير دارم از علي است: و ما اخذت من تفسير القرآن فعن علي بن ابي طالب.17 عامر شعبي، عايشه، عبدالله بن ابي عمر و عطاء بن ابي رباح، علي را آگاه ترين مردمان به كلام خدا مي دانستند.18 در قرائت نيز عمر، عبدالله بن مسعود و عبدالرحمن سلمي، امام را سرآمد قاريان مي شناخته اند.19
دكتر ذهبي درباره? تفسيردانيِ امام، بر اين عقيده است كه علي، بر مهارت در قضاوت و فتوا، علم تفسير و فهم اسرار معاني آن را افزوده بود. داناترين ها به موقعيّت نزول آيات و شناخت تأويل آنها بود.20 در يك كلام، مطابق كلامي كه منسوب به رسول خدا است، مي توان علي را «تفسير قرآن» دانست. «عليّ? تفسير القرآن.»21

تفسير در نگاه امام علي(ع)

نحوه? نگرش به متن يك كتاب آسماني در مقام نظر و عمل، نشان مي دهد كه شخص، آن متن را چگونه ارزيابي مي كند. آيا آن را متني قابل فهم مي داند يا خير؟ براي آن زباني خاص قايل است يا نه؟ اگر بر اين باور است كه آن متن قابل فهم و شرح و بيان است، چه شرايط و ابزاري را براي آن در نظر گرفته است؟
امير مؤمنان، قرآن كريم را نه متني معمولي مي داند كه هر كسي مي تواند آن را بفهمد و نه چنان كه آن كتاب براي هيچ كسي قابل دسترسي نباشد، براي او اسلوبي خاص قايل است كه براي فهمش بايد آن اسلوب را در نظر گرفت. آن حضرت در يك تقسيم بندي، آيات قرآن را از حيث قابل فهم بودن و نبودن، به سه بخش تقسيم كرده است. بخشي كه عالم و جاهل آن را مي فهمند، بخشي كه آن را نمي فهمند جز كساني كه ذهني صيقل يافته، احساسي لطيف و قوه? تمييز درستي دارند. بخش سوم را مخصوص خدا، پيامبران و راسخان در علم دانسته است.22
طبق اين بيان، قرآن، كتابي حاوي تعاليمي است كه داراي مراتب است. مرتبه اي كه قابل فهم براي توده هاي مردم است و مرتبه اي كه افراد بخصوصي از مردم آن را درك مي كنند و مرتبه اي عالي كه علم آن در نزد خدا و اولياي او است.
امام در كلامي، قرآن را كتابي صامت معرفي كرده،23 كه خود زباني ندارد و به ترجمان نياز دارد: «لا ينطق بلسان و لابدّ له من ترجمان و انّما ينطق عنه الرجال.»24 و توصيه كرده است كه بايد قرآن را به سخن در آورد: «ذلك القرآن فاستنطقوه.»25 اين بيان به وضوح اين حقيقت را بازگو مي كند كه قرآن به تفسير و تبيين نياز دارد.
قرآن حامل معاني و وجوه و احتمالاتي است. «فانّه حمّال ذو وجوه»26 و آن را كتابي مي داند كه حاوي همه? اطلاعات مربوط به تعاليم دين است. «ما من شئي تطلبونه الاّ و هو في القرآن»، و راه كشف آن را مراجعه به اهل فن كه خود آن حضرت است مي داند. «فمن اراد ذلك فليسألني عنه.»27 گستره? وسيعي كه امام علي(ع) براي معارف قرآن قايل است، از آن كتابي ويژه ساخته و ژرفايي آن، حامل آن معارف است. ظاهره انيق و باطنه عميق.28 بر همين اساس و بينش است كه براي هر آيه اي از آيات قرآن، چهار معنا قايل شده است: ظاهر و باطن، و حد و مطلع، «فالظاهر التلاوة، و الباطن الفهم، و الحد هو احكام الحلال و الحرام و المطلع هو مراد اللّه من العبد بها.»29
امام(ع) در مقام عمل، در تفسير قرآن، زبان قرآن را عرفي با ويژگي منحصر به فردي مي داند. از سويي براي فهم آيات، لغت شناسي و ادبيات عرب را ملاك فهم مي داند و خود عملاً در توضيح آياتي، به همان ادبيات تمسك كرده است و از طرف ديگر، طبق نقل كلامي از آن حضرت، قرآن را مشابه كلام بشر نمي شناسد. «و لا تجعل كلامه ككلام البشر»30، و ظاهراً، چنين ايده اي را بر اساس ساير سخناني كه از آن حضرت وجود دارد نمي توان به يكايك آيات قرآن سرايت داد. چه اينكه خود امام در تعبيري فرموده است: «ربّ شئي من كتاب اللّه تأويله غير تنزيله و لا يشبه بكلام البشر»31؛ چه بسا از كلام خدا كه تأويلي غير از تنزيل دارد و شبيه به كلام بشر نيست. وجود ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، تنزيل و تأويل32، عام و خاص، مقدم و مؤخر، عزائم و رُخص، منقطع و معطوف و منقطع غير معطوف33 در قرآن، مؤيد همين سخن امام است. طرح چنين دعاوي از سوي امير مؤمنان، ملهم اين نكته است كه در تفسير قرآن، بايد به نكات ياد شده توجه داشت. از همين رو است كه آن حضرت مردم را از تفسير قرآن، بدون داشتن شرايط لازم بر حذر مي دارد: «فايّاك أن تفسّر القرآن برأيك حتي تفقّهه عن العلماء»34 براي تفهيم دقيق آيات قرآن، ذوق و فهمي در خور را شرط مي داند: «انّ علم القرآن ليس يعلم ما هو الاّ من ذاق طعمه»35 دانش علوم قرآني را براي رسيدن به مراد خداوند، لازم مي شمرد. شناخت نسخ، محكم و متشابه و تاويل را براي تفسير ضروري مي داند و عدم آگاهي به متشابه را در تفسير، مايه? هلاكت مي شمارد.36

امام علي(ع) قرآن را چگونه تفسير كرده است؟

اكنون كه ساليان درازي از آغاز تفسير كلام خدا مي گذرد و تحوّلات زيادي در اين دانش ديني پديد آمده است، تفسير به عنوان دانشي در كنار ساير رشته هاي علمي، عرض اندام مي كند. تفسير پژوهان با نگاهي به گذشته و تنوع رويكردهاي اين دانش، به ارزيابي و تقسيم بندي آن پرداخته اند. روش ها و گرايش هاي تفسير قرآن، بخوبي نمايان شده است. نيازها، علاقه مندي هاي مفسّران، پيدايش مباحث و رشته هاي علمي جديد و نگاه نو به عالَم و…، باعث شده است كه تنوع رويكرد به تفسير فراوان شود. نگاه ژرف به تفاسير نگارش يافته، براي پژوهشگر اين واقعيت را عيان مي كند كه تفسير نگار با چه جهت گيري به سراغ آيات قرآن رفته و چه هدفي را بر آورده كرده و از چه روشي براي تبيين آيات بهره گرفته است. با اين نگاه، كم ترتفسيري را مي توان يافت كه از جامعيت در روش و گرايش برخوردار باشد.
در اين ميان، تفسير مأثور از جايگاه ويژه برخوردار است. آن چنان كه بسياري بر اين باور بوده اند كه بدون كلام معصوم، تفسير كلام خدا، راه به جايي نمي برد و نبايد به آن اقدام كرد.37
تفسير مأثور را روشي براي كشف معاني آيات به حساب آورده اند، روشي كه داراي پايگاه تعبد ديني و تسليم بودن در برابر سخن معصوم است. درباره? چند و چون اين روش كم تر سخن رفته است. پرداختن به اسناد احاديث و كيفيت دلالت آنها و ميزان سازگاري اش با آيات، مباحثي است كه كم و بيش در تفسير نقلي به آنها توجه شده است؛ امّا اينكه خود تفسير مأثور از چه شيوه اي براي تبيين قرآن استفاده كرده، مسكوت گذاشته شده و گويا مقام گوينده? آن كه واجد مقام عصمت است براي آن اعتبار لازم را به وجود آورده و نيازي براي يافتن شيوه، احساس نشده است.
با اين همه، بخشي از آنچه كه از امير مؤمنان در تفسير قرآن، چه به صورت مستقيم و چه پيرامون آيات قرآن، نقل شده، قابل تحليل به روش هايي است كه در تفسير به كار گرفته مي شود. به باور نگارنده شيوه هايي را كه مي توان با استفاده از آنها آيات قرآن را تفسير كرد و مراد آنها را به دست آورد يكي از راه هاي ذيل، و يا همه? آنها است. چنان كه در بيانات امير مؤمنان نيز به وضوح، به كارگيري چنين شيوه هايي قابل درك است.
1. استفاده از آيات متناظر و به اصطلاح، تفسير قرآن با خود قرآن. به عنوان نمونه امام علي(ع) آيه? الذين انعمت عليهم»» (حمد، 1/7) را با آيه? 69 سوره? نساء فاولئك مع الذين انعم الله عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين»» تفسير كرده است.38
و ظالمانِ در آيه? ««لا ينال عهدي الظالمين(بقره، 2/124) را به قرينه? ««انّ الشرك لظلم عظيم (لقمان، 31/13)؛ مشركان دانسته است.39
2. پيامبر خدا(ص)، از آن رو كه از جانب خداوند مسؤول تفصيل و شرح كلام الهي براي مردم بوده40، سخنانش درباره? آيات قرآن، از آنها كشف معنا مي كند. امام علي(ع) براي تبيين آيات از كلمات رسول خدا بهره گرفته است. مثلاً «الصلوة الوسطي» (بقره، 2/238) را به نقل از رسول خدا نماز عصر دانسته41 و «كلمة التقوي» (فتح، 48/26) را كلمه? «لا اله الاّ اللّه».42
3. معنا شناسي واژگان و توجه به زبان و ادبياتي كه قرآن با آن نازل شده و با مردم سخن گفته است. امام علي(ع) به دليل حضور مستمر در ميان اعراب و احاطه? كامل به زبان و ادب آنان، داراي موقعيت ممتازي است. در تعابير بسياري كه از آن حضرت روايت شده، امام سعي كرده است با فهم متعارف مخاطبان عرب خود، كلمات و واژه ها را براي آنان تفسير نمايد.مثلاً «مور» را در آيه? ««يوم تمور السماء موراً (طور، 52/9) اضطراب43؛ و «كفات» را در آيه? ««الم نجعل الارض كفاتاً (مرسلات، 77/25)، محل سكونت معنا كرده است.44
4. به كار گيري عقل و قوّه? استنباط نيز از جمله شيوه هايي است كه در تبيين آيات الهي كاربرد وسيع دارد. بيشترين بخش روايت هاي نقل شده از امام علي(ع) با اين شيوه منطبق است. بخش هايي از اين روايت ها، بيان مصاديق تاريخي، واقعيت هاي عالم هستي، شخصيت ها و… است و بخش هايي توصيف و تعريف و بيان واضح آيات و از صورت اجمال خارج كردن آنها است و رواياتي نيز كه در آنها مفاهيم بسط يافته اند و از مورد خود به موارد ديگر جاري شده اند. در يك نگاه، مي توان مجموعه? روايت هاي نقل شده از امير مؤمنان را مصداق آن كلام امام باقر(ع) دانست كه فرمود: «و لو انّ القرآن نزلت في قوم ثم مات اولئك القوم ماتت الاية، لما بقي من القرآن شئي و لكنّ القرآن يجري اوّله علي آخره ما دامت السموات و الارض»45، تفسير وحي به گونه اي فرا زماني و فرا مكاني است. به نمونه هاي ذيل توجه كنيد:
از امام علي(ع) نقل شده كه تعبير «المشارق و المغارب» در آيه? 40 سوره? معارج اشاره به داشتن 360 مشرق و 360 مغرب است. گفته شده كه اين كلام ناظر به كرويت زمين و تقسيم آن به 360 درجه است.46 آيه? ««لاتنس نصيبك من الدنيا (قصص، 28/77) مربوط به قارون است. امام آن را عام و همه? مردم را مخاطب آن دانسته و «نصيب» را سلامتي، توانايي، فراغت، جواني و نشاط معرفي كرده است. به اين ترتيب ملاحظه مي شود كه الفاظ را داراي اين ظرفيت تلقي مي كرده است كه مي توانند معاني كثيري را حمل كنند.
تحليل مفاهيم به منظور قابل فهم كردن آنها نيز از جمله مواردي است كه در كلمات امام به وفور يافت مي شود. مثلاً درباره? استكبار كه در آيه? 47 سوره? غافر آمده، فرموده است: استكبار، ترك اطاعت از كسي است كه به اطاعت او امر شده و بالا بردن كسي است كه در جامعه خواسته مي شود از او تبعيت كنند؛47 و علما را در آيه? 28 سوره? فاطر كساني معرفي كرده است كه قول و فعلشان منطبق باشد و گر نه عالم به حساب نمي آيند.48
و به اين ترتيب، ملاحظه مي شود كه روش امام علي(ع) كه خود، به دليل حضور مستمرش در حوادث صدر اسلام و زندگي مداوم در كنار پيامبر خدا(ص)، خود، يك شيوه در تفسير آيات الهي است، به دليل موقعيت زماني و مكاني اش و مواجهه با پرسش ها و شبهه ها، از زباني براي تفسير استفاده كرده است كه با شيوه هاي عرفي تفسير يك متن قابل انطباق است. و اين خود براي علاقه مندان، راهگشا و آموزنده است.

در انتظار انجام يك مهم

تفسير و تفسير نگاري، مدام دامنه? وسيع تري پيدا مي كند. جمعي به تفسيري نو از قرآن مي پردازند و شيوه هاي جديدي را در ارائه شرح و تبيين آيات الهي در فرا روي مشتاقان قرار مي دهند. جمعي به مباحثي تخصّصي و در قلمرو خاص، در قرآن اهتمام مي ورزند. كساني هم از لابه لاي متون كهن و ماندگار از زمان هاي پيشين، ديدگاه هاي خاصي را گرد آوري و به دست نشر مي سپارند. در اين ميان، توجه به آراي تفسيري معاصران دوران نزول و ياران و نزديكان پيامبر(ص) جايگاه ويژه اي را به خود اختصاص داده است. تا كنون بيشتر توجه ها در جمع و ارائه تفاسير مأثور، به شكل مخلوط و آميخته از همه? كساني بود كه آياتي از قرآن را تفسير كرده اند. مثل جامع البيان طبري و الدر المنثور جلال الدين سيوطي و در ميان مُفسّران شيعي، البرهان و نور الثقلين و كنز الدقائق. در ساليان اخير اين شيوه، به مسند نگاري تبديل شده و قرآن پژوهان و تفسير پژوهاني تلاش كرده اند تا آراي تفسيري صاحبان نام و آوازه را از صحابه و تابعان و تابعانِ تابعان گرد آوري و ارائه كنند. از ابن عباس دو اثرِ تنويرالمقباس عن تفسير ابن عباس49 و صحيفة علي بن ابي طلحه، عن ابن عباس في تفسير القرآن50، نشر يافته است.
مرويات ام المؤمنين عايشه في التفسير51، تفسير السدّي الكبير،(متوفاي 128ق)،52 تفسير الامام مجاهد بن جبير،(متوفاي 102ق)،53 التفسير المأثور عن عمر بن الخطاب،54 تفسير السفيان الثوري،(متوفاي 161ق)55، مرويات امام مالك بن انس في التفسير،(متوفاي 179ق)،56 نيز از جمله كتبي است كه به صورت مسند از تعدادي از صحابه و تابعان و تابعانِ تابعان تهيه و منتشر شده است.
امّا تا كنون ديدگاه ها و آراي تفسيري امام علي(ع) به رغم جايگاه شامخ و شاخص آن امام همام، هنوز به صورتي شايسته و در خوري منتشر نشده است. سيد حسن قبانچي در «مسند الامام علي(ع)،»57 حدود 200 صفحه را به مباحث قرآني امام علي(ع) اختصاص داده كه نسبتش با آنچه از امير مؤمنان نقل شده، فاصله زيادي دارد. در «موسوعة الامام علي بن ابي طالب58 في الكتاب و السنة و التاريخ»، كه در سال 1379 به زيور طبع آراسته شده و كاري شايسته و در خور تقدير است، در مجلد ده، تنها ده صفحه به اين موضوع اختصاص يافته است، يك پايان نامه? دكتري نيز به نام «النور المبين في تفسير امير المؤمنين(ع)»59 در حدود 350 صفحه روايات تفسيري امير مؤمنان را گرد آورده و بر اساس ترتيب سوره ها، سامان داده است.
خوشبختانه اكنون، مجموعه اي فخيم تحت نام «التفسير المأثور عن الامام علي بن ابي طالب(ع)» از سوي دوست تلاشگرم جناب آقاي صاحبعلي محبّي در حال انجام است. نامبرده و همراهانش چند سال است كه تلاش وسيعي را به عمل آورده اند تا كليه? آراي تفسيري امام علي(ع) را از منابع روايي شيعه و سني فراهم آورند. حاصل اوّليه اين تلاش، روايات بسيار فراواني است كه در حال بازنگري و سامان يافتن است. دوستان ياد شده، تمامي آنچه را كه از امام(ع) درباره? قرآن، خواص سور و آيات، شأن نزول ها، مباحث علوم قرآني، تفسير آيات و حتي روايات تفسيري كه امام ناقل آنها است، گرد آورده اند. طبق گفته تدوين كنندگان، اين مجموعه در حدود پنج مجلد سامان خواهد يافت و در جاهاي لازم، همراه توضيح، بيان اختلاف نسخه و ذكر اسناد روايات، بدون بررسي سند روايي و با يادكرد منابع متعدد است.
اميد است، آن چنان كه شايسته است اين اثر بتواند خلأ نبود تفسير امام علي(ع) را براي مشتاقان و شيفتگان پر نمايد. ان شاءالله.

پی نوشت ها:

1. المحرر الوجيز، 1/18.
2. جواهر الحسان، 1/30.
3. الجامع لاحكام القرآن، 1/35.
4. تفسير القرآن العظيم، 1/8.
5. البرهان في علوم القرآن، 2/293.
6. شرح نهج البلاغه، 1/19.
7. مناهل العرفان، 2/17.
8. بحار الانوار، 92/104.
9. مناهل العرفان، 2/17.
10. كافي، 7/442.
11. همان، 1/63.
12. وسائل الشيعة، 18/139.
13. نهج السعادة، 2/681.
14. عيون اخبار الرضا، 1/205؛ الاستيعاب، 3/1107.
15. شواهد التنزيل، 1/41.
16. ن.ك به: نهج السعاده، 4/106. كلام 51؛ 2/26، 192، 163، كلام 198؛ 3/129، كلام 36 و….
17. الجامع لاحكام القرآن، 1/25؛ مناهل العرفان، 2/21؛ بحار الانوار، 89/52.
18. شواهد التنزيل، 1/39 ،47 تا50.
19. همان /34.
20. التفسير و المفسرون، 1/89 ،90.
21. وسائل الشيعة، 18/143.
22. همان.
23. همان /20.
24. نهج البلاغه، خطبه? 125.
25. كافي، 1/60.
26. نهج البلاغه، نامه? 77.
27. وسائل الشيعة، 18/135.
28. نهج البلاغه، خطبه? 18.
29. تفسير صافي، 1/31.
30. همان، 4/274؛ كنز الدقائق، 14/273.
31. التوحيد /265 ـ 267.
32. تفسير العياشي، 1/14.
33. بحار الانوار، 90/4.
34. التوحيد /264 ، 265.
35. وسائل الشيعة، 18/127.
36. بحار الانوار، 90/12.
37. ن. ك: الحدائق الناظرة، 1/27؛ كافي، 1/228؛ التبيان في تفسير القرآن، 1/4.
38. تفسير منسوب به امام حسن عسكري/42؛ بحار الانوار، 65/78.
39. كنز الدقائق، 2/138.
40. نحل، 16/44، «و انزلنا اليك الذكر لتبيّن للناس ما انزل اليهم».
41. جامع البيان، 2/571.
42. همان، 11/364.
43. بحار الانوار، 55/72.
44. تفسير علي بن ابراهيم قمي، 2/400.
45. تفسير العياشي، 1/10.
46. معاني الاخبار، 1/325.
47. كنز الدقائق، 11/396.
48. امالي مفيد /86.
49. گرد آورنده: ابو طاهر محمد بن يعقوب فيروز آبادي، صاحب قاموس المحيط.
50. صحيفة علي بن ابي طلحه، متوفاي 143.ق، تحقيق: راشد عبدالمنعم رَجال، چاپ اول: 1411، مكتبة السنة قاهرة.
51. تحقيق دكتر سعود بن عبدالله فيسان، 1413.ق، 1992م، مكتبة التوبة عربستان سعودي.
52. تحقيق محمد عطا يوسف، 1414.ق، 1993م.
53. تحقيق دكتر محمد عبد السلام ابو النيل، 1410.ق، 1989م، دار الفكر الاسلامي الحديثة.
54. تحقيق ابراهيم حسن، 1983م، دار العربية للكتاب بيروت.
55. ابو جعفر محمد عن ابي حذيفه نهدي، دار الكتب العلمية.
56. تحقيق محمد بن رزق بن طرهوني و حكمت بشير ياسين، 1415.ق، 1995م، مؤسسة الرسالة.
57. تصحيح سيد طاهر اسلامي، انتشارات اسوه، تهران، چاپ اول،1420.ق.
58. محمدي ري شهري با مساعدت محمد كاظم طباطبايي و محمود طباطبايي نژاد، دار الحديث، 1421.ق.
59. نادر فضلي، بي تا، كتابخانه? تخصصي مركز فرهنگ و معارف قرآن.

نویسنده: محمّد مرادي