آخرين آيه و سوره

در روايات منقول از اهل بيت عليهم السلام آمده است كه آخرين سوره، سوره نصر است.
در اين سوره به ظاهر بشارت به پيروزى مطلق شريعت داده شده كه پايه‏هاى آن‏ استوار و مستحكم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذيرفته‏اند:

بسم الله الرحمان‏الرحيم،اذا جاء نصر الله و الفتح،و رايت الناس يدخلون في دين الله افواجا، فسبح بحمد ربك‏و استغفره انه كان توابا (1) . با نزول اين سوره،صحابه خرسند شدند.زيرا پيروزى مطلق‏اسلام بر كفر و تثبيت و استحكام پايه‏هاى دين را بشارت مى‏داد. ولى عباس عموى‏ پيامبر از نزول اين سوره سخت غمناك گرديد و گريان شد.پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود:
«اى عم چرا گريانى؟»گفت:«به گمانم از پايان كار تو خبر مى‏دهد». پيامبر صلى الله عليه و آله‏فرمود:«همان گونه است كه گمان برده‏اى‏».پيامبر پس از آن دو سال بيش‏تر زيست‏نكرد (2) .

امام صادق عليه السلام فرمود:«آخرين سوره،اذا جاء نصر الله و الفتح است‏» (3) .
از اين عباس‏نيز روايت‏شده كه آخرين سوره،سوره نصر است (4) و نيز روايت‏شده است:آخرين‏سوره،سوره برائت است كه نخستين آيات آن سال نهم هجرت نازل شد وپيامبر صلى الله عليه و آله على عليه السلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشركين بخواند (5) .

در بسيارى از روايات آمده است:آخرين آيه كه بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نازل شد اين آيه‏بود: و اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله ثم توفى كل نفس ما كسبت و هم لا يظلمون (6) .
جبرئيل آن را نازل كرد و گفت:آن را در ميانه آيه ربا و آيه دين(پس از آيه شماره 280)
از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پيامبر بيش از 21 روز و بنا بر قولى 7 روز ادامه‏حيات نداد (7) .
احمد بن ابى يعقوب مشهور به ابن واضح يعقوبى(متوفاى سال‏هاى پس از292)در تاريخ خود چنين آورده است:«گفته‏اند كه آخرين آيه نازل شده بر پيامبراكرم صلى الله عليه و آله اين آيه بود: اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام‏دينا (8) ،-سپس در ادامه مى‏گويد:-و همين گفتار نزد ما صحيح و استوار است و نزول‏آن در روز نصب مولى امير المؤمنين على بن ابى طالب در غدير خم بوده است‏» (9) .

آرى سوره نصر پيش از سوره برائت نازل شده است،زيرا سوره نصر در سال فتح‏مكه(عام الفتح) كه سال هشتم هجرت بود،نازل گرديده و سوره برائت پس از فتح،
برخى از نظر ادبى اشكال كرده گفته‏اند،مصدر بودن آيه به‏«واو»عاطفه،با نزول انفرادى آيه‏سازش ندارد.
ولى بايد توجه داشت-بر فرض صحت روايت-مصدر شدن آيه به‏«واو»از آن جهت است تاتكمله آيه قبل قرار گيرد گر چه با فاصله زمانى و به طور انفرادى نازل گرديده باشد.علاوه مصدر شدن‏ جمله‏هاى بدون سابقه به‏«واو» در استعمالات عربى فراوان است:«و لقد امر على اللئيم يسبنى. فمضيت ثمة‏قلت لا يعنينى‏».«و رب قائلة يوما بذى سلم.اين الطريق الى حمام منجاب‏».

 در قرآن نيز فراوان يافت‏مى‏شود كه بر سر آياتى‏«واو»آمده كه با آيات قبل رابطه‏اى ندارند.مثلا: «انما قولنا لشي‏ء اذا اردناه ان نقول له‏كن فيكون.و الذين هاجروا في الله من بعد ما ظلموا...و ما ارسلنا من قبلك الا رجالا نوحي اليهم...» (سوره نحل 43-40)آيه نخست در امر تكوين است.آيه بعد در رابطه با مهاجرت.آيه سوم مربوط به نحوه ارسال پيامبران‏پر واضح است كه اين آيات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پى در پى بت ‏شده‏اند.
راه جمع ميان اين روايات بدين گونه است كه‏بگوييم:آخرين سوره كامل سوره نصر است و آخرين سوره به اعتبار آيات نخستين‏آن، سوره برائت است.اما آيه و اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله...» (10) طبق روايت‏ماوردى در منى به سال حجة الوداع نازل گرديد (11) .بنابر اين نمى‏تواند آخرين آيه‏باشد،زيرا آيه‏«اكمال‏»پس از بازگشت پيامبر صلى الله عليه و آله از حجة الوداع در غدير خم بين راه‏نازل شده است.

پس گفته ابن واضح يعقوبى،صحيح‏تر به نظر مى‏رسد،زيرا سوره‏برائت،پس از فتح مكه،در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت(سال حجة الوداع)نازل شده است.علاوه بر آن،سوره مائده مشتمل بر يك سرى‏احكام است كه پايان جنگ و استقرار اسلام را مى‏رساند.به ويژه آيه‏«اكمال‏»كه ازپايان كار رسالت‏خبر مى‏دهد و با آخرين آيه در آخرين سوره تناسب دارد. پس‏آخرين سوره كامل،سوره نصر است كه در عام الفتح نازل شد و آخرين آيه كه پايان‏كار رسالت را خبر مى‏دهد،آيه‏«اكمال‏»است. گر چه ممكن است‏به اعتبارآيات الاحكام،آخرين آيه: و اتقوا يوما ترجعون فيه الى الله (12) باشد كه در سوره بقره‏ضبط و ثبت‏شده است.

نویسنده: محمد هادى معرفت

پى‏نوشتها:

1- نصر 110:3-1.
2- تفسير طبرسى،ج 10،ص 554.
3- تفسير برهان،ج 1،ص 29.
4- الاتقان،ج 1،ص 27.
5- تفسير صافى،ج 1،ص 680.
6- بقره 2:281.
7- تفسير شبر،ص 83.تفسير ماوردى،ج 1،ص 282.
8- مائده 5:3.
9- ابن واضح يعقوبى،تاريخ يعقوبى،ج 2.ص 35. سال نهم هجرت نازل شده است.
10- بقره 2:281.
11- تفسير ماوردى(النكت العيون)ج 1،ص 63.زركشى البرهان،ج 1،ص 186.
12- بقره 2:281.