قواعد وقف و ابتدا در قرائت قرآن کریم

وقف و ابتدا از فنون مهم قرائت قرآن کریم‏است. قاری قرآن باید بتواند جمله‏ها و عبارت‏ها را از هم باز شناسد تا بر جای مناسب وقف کند و از جای مناسب مجددا قرائت را آغاز کند. ندانستن جای وقف و ابتدا، سبب می‏شود که آیات قرآن به‏طور نادرست تقطیع شود و معانی نادرستی به شنونده القا شود.
حضرت علی علیه‏السلام در روایتی، رعایت محلّ‏های وقف، در قرآن را یکی از دو رکن اساسی در ترتیل قرآن دانسته‏اند.(1)
خداوند به پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید:
«ورتّل القرآن ترتیلاً»(2)
آیات قرآن را با ترتیل بخوان.
قرآن ناطق علی‏بن ابی‏طالب علیه‏السلام درباره ترتیل می‏فرماید:
«الترتیل معرفةُ الوقوف و تجویدالحروف»(3)
ترتیل، شناخت محلّ‏های وقف و نیکو ادا کردن حروف است.
سَلَف صالح به وقف و ابتدا کاملاً اهمیّت می‏دادند. زکریا انصاری -از فقها و مفسران مصری- گوید:
«محل‏های وقف، مانند منازلی است که مسافر در آن فرود می‏آید؛ همان‏طور که منازل بین راه از جهت خوش آب و هوا بودن و داشتن امکانات، متفاوت است، منازل قرآن نیز متفاوت است؛ بعضی تامّ و بعضی کافی و برخی حسن است»(4).
نوشته‏های مربوط به «وقف و ابتدا» را می‏توان به چهار دسته تقسیم کرد:
الف) کتاب‏های علم قرائت، مثل: لطائف الاشارات از قسطلانی و جمال‏القّراء از سخاوی.
ب) کتاب‏های علوم قرآنی مثل: الإتقان فی‏علوم القرآن از سیوطی و البرهان فی‏علوم القرآن از زرکشی .
ج) کتاب‏های تجوید مثل: سرّالبیان فی‏علم تجویدالقرآن از سرهنگ بیگلری.
د) کتاب‏های مخصوص و ویژه وقف و ابتدا.
دکتر یوسف عبدالرحمن در مقدمه‏ای که بر کتاب المکتفی، اثر عثمان بن سعید دانی نوشته است، 78 کتاب را نام برده که با عنوان وقف و ابتدا در قرآن نوشته شده است. مشهورترین این کتاب‏ها، به ترتیب تاریخی عبارت است از:
1 . المقاطـع والمبادی، از ابوحاتم، سهـل‏بـن محمـدبـن عثمان سجستانی -م248 ق-؛ 2 . الإیضاح فیالوقف و الابتداء، از محمـدبـن قاسـم‏بـن بشّـار انبـاری -م328 ق-؛ 3 . القطع والإئتناف، از ابوجعفر احمدبن محمدبن اسماعیل، معروف به ابن نحاس -م338 ق-؛ 4 . المکتفی فی‏الوقف والابتداء و الاهتداء فیالوقف و الابتداء، از ابو عمرو، عثمان بن سعید دانی -م444 ق-؛ 5 . المرشد، از حسن بن علی بن سعید عمّانی -م‏بعداز 500 ق-؛ 6 . وقوف القرآن، الایضـاح فی‏الوقف والابتداء، از محمـدبن طیفور سجاوندی -م560 ق-؛ 7 . المقصد لتلخیص ما فی‏المرشد، از شیخ زکریّا انصاری -م926 ق-؛ 8 . منارالهدی فی‏الوقف و الابتداء، از احمدبن عبدالکریم بن محمد اشمونی -م قرن11 ق - .
متأسفانه در کشور ما به این فن شریف توجه کافی نشده است و تاکنون تألیفی مستقل، در این زمینه به نگارش درنیامده است.
کتاب قواعد وقف و ابتدا اثر دکتر شاکر، اوّلین اثر مستقلی است که به فارسی در این زمینه منتشر می‏شود.
در مقدمه این کتاب آمده است:
«نگارنده بعد از چندین بار تدریس وقف و ابتدا، مناسب دید نتایج تحقیق و تدریس خود را در اختیار دوست‏داران قرآن و قرائت آن قرار دهد... در این جا توجّه مدرّسان و دانش پژوهان را به نکات زیر جلب می‏کنم:
1 . این کتاب، جهت آموزش در یک ترم تحصیلی دانشگاهی تدوین شده است.
2 . برای جلوگیری از حجیم شدن کتاب، از ترجمه اکثر آیات اجتناب کردیم.
3 . از آن‏جا که سوره‏های آغازین قرآن، دارای آیات طولانی است و طبیعتا مواضع وقف آن‏ها بیش‏تر است، لذا مثال‏ها را بیش‏تر از حزب اوّلِ قرآن آورده‏ایم و در پایان ضمیمه‏ای، حاوی تجزیه و ترکیب کلماتِ حزب اوّل، همراه با بیان حکمِ وقف و ابتدای آن‏ها آورده‏ایم.
4. سوره‏های پایانی قرآن، دارای آیاتی کوتاه و با فواصل زیاد است. برای آشنایی دانش پژوهان با نحوه وقف و ابتدا در این سوره‏ها، جهتِ تمرین‏ها را بیش‏تر به این سوره‏ها معطوف داشته‏ایم.(5)
نوع وقف و ابتدا در هر یک از کلمات، تجزیه و ترکیب شده است.

گذری بر مطالب کتاب

درس اوّل:این بخش شامل کلیاتی در تعریف و اهمیّت وقف و ابتدا، ضرورتِ رعایت وقف و ابتدا و بررسی چهار عامل مؤثّر و دخیل، در شناخت درست محل‏های وقف و ابتدا، یعنی علم لغت، نحو، قرائت و تفسیر است.
درس دوم تا ششم: این بخش از کتاب، درباره اقسام وقف و مبانی آن، دیدگاه‏ها و اصطلاح‏های رایج و ملاک‏های اقسام وقف است.
درس هفتم تا نهم: در این قسمت از کتاب موارد وقف حسن و قبیح، توضیح و تشریح تفصیلی شده است.
درس دهم و یازدهم: این دروس به وقف‏های سجاوندی و اقسام آن اختصاص دارد و رابطه شش علامت سجاوندی، یعنی وقف لازم، مطلق، جایز، مجوَّزِ لوجه، المرخَّص للضرورة و وقف ممنوع را با وقف‏های تامّ، حسن، کافی و قبیح که اصطلاح مشهور است به طور مشروح بیان می‏کند.
درس دوازدهم: در این درس مبحث ابتدا مطرح است و معنا و اقسامِ استعاذه، بَسملَه و چگونگی شروع، بعد از انواعِ وقف‏ها را شرح می‏دهد.
درس سیزدهم و چهاردهم: این دروس درباره مسائل متفرقه‏ای درباب وقف و ابتدا است. مثل، ابتدا و وقف بر، کلاّ و معانی کلاّ و آرای علمای قوم در این‏باره- هم‏چنین وقف و ابتدا در بَلی و موارد آن در قرآن؛ قاعده درباره الذی والذین، وقف بر نَعَم، ابتدا به بَل و أم و ثُمّ، حتی و بالاخره وقف بر هذا، ذلک و کذلک.
درس آخر: درباره مسائل متفرقه وقف و ابتدا است، از قبیل: وقف معانقه یا مراقبه، وقف نبیّ، وقف ازدواج، وقف بر انتهای آیات، آیاتِ دارای وقوف کثیر، دیدگاه‏های مختلف درباره وقف انتهای آیات، روش قرّاء مشهور و علائم وقف.
در پایان یادآور می‏شویم که نباید در این وادی آثار عالمان شیعی -هرچند درلابه‏لای کتاب‏های مفصل، پراکنده و دور از دسترس باشد- رها شود و یکسره ناقل سخنان دیگران و ناخودآگاه مروّج فرهنگ آنان باشیم، هر چند در برخی علوم همچون ادبیات و تجوید چندان مرزی بین علوم و علمای مذاهب دیده نمی‏شود.

نویسنده: دکتر محمد شاکر

پی نوشت ها:
1. ر.ک: النشر فی‏قرائات‏العشر، ابن جَزَری، ج1، ص 316.
2. مزمّل(73): 4.
3. النشر فیالقرائات‏العشر، ابن جزری ج1، ص 316.
4. المقصد لتلخیص مافی‏المرشد، ص 3.
5. مقدمه کتاب، ص 15-16.