نزول قرآن

زمان و چگونگى نزول در حلقه‏هاى تدريس علوم قرآنى، براى نسلى كه پس از دوران رسالت نبوى‏صلى الله عليه وآله وسلم جايگزين اصحاب و تابعين شدند، تا به امروز، همواره اين سؤال مطرح بوده، كه نزول قرآن چه زمانى و چگونه اتفاق افتاده است؟ آيا سرآغاز وحى، روز مبعث، در ماه رجب بوده است، يا شب قدر در ماه مبارك رمضان؟
ياد آوري در قسمت اول اين مقاله، ابتدا به بررسي آيات در رابطه با منزل و منزل عليه پرداخته سپس به كيفيت نزول قرآن، انواع نزول، زمان و مراتب نزول قرآن پرداختيم. در پايان با طرح سوالي مقاله را خاتمه داديم. اينك مقاله را با پاسخ به آن سوال پي مي گيريم.
اشاره يكى از مسائل مهم در باب وحى، كيفيت نزول و دريافت آن توسط پيامبر(صلى الله عليه وآله) است. نزول قرآن چه مفهومى دارد؟ پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) چگونه وحى را دريافت مى نمود و حالت هاى آن حضرت هنگام دريافت وحى چگونه بوده است؟ آيا اين حالت ها تحليل و توجيه عقلانى يا عرفانى دارد يا خير؟ موارد مزبور سؤالاتى هستند كه اين نوشتار در پى پاسخ گويى به آن هاست.
چكيده آگاهى از «زمان و مكان نزول» آيات قرآن يكى از قراينى است كه مفسّر مى تواند در درك مقصود آيات از آن يارى بگيرد و به كمك آن، تفسير صحيح را از غيرصحيح بازشناسد. از اين رو، بى توجهى به آن، مراد برخى آيات را مبهم يا متشابه مى نماياند. نقش زمان و مكان نزول بر تفسير قرآن و تعيين حوزه كاربرد آن در فهم مقصود آيات قرآن كريم نيازمند تبيين است. زمان و مكان نزول در فهم معنا و مفهوم لغات قرآنى، فهم معناى كلى محتواى سوره ها و فهم مقصود آيات ابزارى كارآمد به شمار مى آيد. اين قرينه با تصديق يا ابطال روايات اسباب نزول، شناخت مصاديق آيات را روشن و راه را براى آگاهى از حكمت نزول هموار مى سازد.
در ترتيب نزول سوره‏ها رواياتي در دست است كه مورد اعتماد بزرگان است وعمدتا از ابن عباس نقل شده است.
در سوره ق درباره قيامت آمده: «و نزلنا من السما ما مباركا فانبتنا به جنات و حب الحصيد، و النخل باسقات لها طلع نضيد، رزقا للعباد و احيينا به بلدة ميتا كذلك الخروج» و «افعيينا بالخلق الاول بل هم في لبس من خلق جديد».(1) (1). ق 50: 15 و 11 ـ 9.
لحن تند و شديد سوره بيش تر با اهل مكه است كه اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بوده اند، ولي لحن ملايم و خفيف، مدني بودن سوره رامي رساند كه بيش تر خطاب به مؤمنين است.
یكی از مسایل مهم علوم قرآنی، مساله شناخت سوره های مكی و مدنی است تشخیص آنها به دلایل ذیل ضروری است: 1. شناخت تاریخ و مخصوصا تسلسل آیات و سور و تدریجی بودن نزول آن ها، ازطریق شناخت سوره های مكی از مدنی است انسان پیوسته در این جست و جوست تا هر حادثه تاریخی را بشناسد، در چه زمانی و در كجا اتفاق افتاده، عوامل و اسباب پدیدآورنده آن چه بوده است بدین طریق دانستن سوره ها و آیه های مكی و تشخیص آن ها از آیه ها و سوره های مدنی از اهمیت به سزایی در فهم تاریخ تشریعات اسلامی برخوردار است.
درباره اولین آیه یا سوره نازل شده از قرآن کریم سه نظر وجود دارد: 1. گروهی معتقدند كه اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است كه مقارن بعثت پیامبر نازل شده است، هنگامی كه ملك (فرشته) فرود آمد و پیامبر را باعنوان «نبوت» ندا داد و به او گفت: بخوان، گفت: چه بخوانم؟
آغاز نزول قرآن در ماه مبارك رمضان و در شب قدر صورت گرفت: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان»(1)، «انا انزلناه فی لیله مباركه انا كنا منذرین، فیها یفرق كل امر حكیم»(2)، «انا انزلناه فی لیله القدر».(3) (1). بقره 2: 185. (2). دخان 44: 4 ـ 3. (3). قدر 97: 1.